براى این که آیندگان از سرنوشت امّت هاى گذشته عبرت گیرند، در قرآن کریم و احادیث اسلامى، مهم ترین عوامل پیشرفت و سقوط امّت هاى گذشته، بیان شده است. بر این اساس، مهم ترین عوامل پیشرفت امّت ها عبارت اند از: رهبرىِ انسان هاى شایسته، وحدت کلمه، شایستگىِ نخبگان، و تمسّک به ارزش هاى اخلاقى و عملى.
مهم ترین عوامل سقوط و هلاکت امّت ها عبارت اند از: رهبرىِ انسان هاى ناشایسته و پیروى کورکورانه ی مردم از آنها، بدگمانى به رهبران دینى و تردید در استدلال هاى روشن آنها، تکذیب آیات الهى، به سُخره گرفتن آموزه هاى دینى، دروغ بستن به خداوند متعال، توطئه بر ضدّ مکتب انبیا و مبارزه با حق طلبان، ظلم، افراط در هوسرانى، ترک نهى از منکر و مبارزه با فساد، غفلت از خطر تبهکارى، گناه، اختلاف، فساد نخبگان، سوء تدبیر، علاقه به دنیاى نکوهیده، اهمّیت ندادن به حقوق افراد مستضعف، و مفاسد فرهنگى و اقتصادى.
