در قرآن کریم، واژه «امّت» به معناى: جماعت، (1) انسان جامع و کامل، (2) دین، (3) زمان، (4) و کسانى که در یک روش زندگىِ جبرى (5) و یا اختیارى (6) شریک اند، به کار رفته است؛ لیکن آیات و احادیثى که در این بخش خواهند آمد، درباره معناى اوّل و دوم امّت (7) اند.
اکنون پیش از ذکر متن آیات و احادیثى که موضوع آنها امّت یا امّت اسلامى است، به دسته بندى و ارزیابى اجمالىِ آنها مى پردازیم.
1) قصص: آیه ی 23: (وَ لَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُونَ؛ و چون به آب مَدیَنْ رسید، گروهى از مردم را دید که [دام هاى خود را] آب مى دادند).
2) نحل: آیه ی 120: (إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ أُمَّةً قَانِتًا للَّهِ؛ و به راستى که ابراهیم، امّتى بود مطیع خداى).
3) زخرف: آیه ی 22: (إِنَّا وَجَدْنَا ءَابَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ؛ ما پدرانمان را بر دینى یافتیم).
4) یوسف: آیه ی 45: (وَ ادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ؛ و پس از چندى، به یاد آورد).
5) انعام: آیه ی 38: (وَمَا مِن دَابَّةٍ فِى الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُم؛ و هیچ جنبنده اى در زمین نیست و نه هیچ پرنده اى که با دو بال خود پرواز مى کند، مگر این که آنها نیز گروه هایى مانند شما هستند).
6) آل عمران: آیه ی 104: (وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ؛ و باید از میان شما گروهى باشند که به سوى خیر فرا خوانند).
7) گفتنى است که آیات و روایات این بخش، عمدتاً درباره ی امّت اسلامى است؛ لیکن معیارهایى که براى ارزشیابى، پیشرفت و انحطاط این امّت ذکر شده، قابل تعمیم به همه ی امّت هاست.
