ویژگى هاى «دانش نامه حدیثى» مورد نیاز امروز

در عصر حاضر، دانش نامه اى مى تواند نیازهاى حدیثى مراکز علمى و فرهنگى جهان را تأمین نماید که داراى این ویژگى ها باشد:

1. روشمند بودن

براى تدوین دانش نامه هاى نو، به فراهم آوردن نیروى انسانى و امکانات پژوهشى فراوان، نیاز است و هزینه کردن این نیرو و فرصت، نمى تواند به طریق آزمون و خطا صورت گیرد. لازم است از آغاز کار، شیوه پژوهش و عرضه، تعریف و در عمل، اصلاح و به آن، عمل شود. انتخاب روش گردآورى اسناد و تشکیل پرونده علمى، معیّن و محدود کردن منابع و مراجع مکتوب و غیر مکتوب، چگونگى اخذ و دسته بندى و نقد و عرضه، و حتّى تعیین دقیق نرم افزارها و دیگر ابزارهاى پژوهش و نشر، از گام هاى نخستین و کارهاى بنیادین در به سامان رساندن دانش نامه هاى امروزین اند.

2. آوردن حدیث در کنار قرآن

آوردن احادیث اسلامى در کنار آیات قرآن، بهره هاى فراوانى بویژه براى پژوهشگران، در بر دارد که در میان آنها، دو موضوع از اهمیت بیشترى برخوردار است:

الف – تبیین چگونگى پیوند ناگسستنى قرآن و سنّت و عترت، و نیز تفکیک ناپذیرى ثِقل اکبر (قرآن) و ثِقل اصغر (حدیث)،

ب – افزایش اطمینان به صدور احادیثى که از نظر سند، از قوّت لازم برخوردار نیستند، لیکن در فضاى ره نمودهاى قرآن قرار دارند، و چه بسا محقّق، با تکیه بر قرائن مختلف، به صدور آنها، اطمینان حاصل نماید.

3. جامعیت

جامع نگرى، ضرورت هر پژوهش رَوشمند و یکى از اصلى ترین شروط پژوهش (بویژه پژوهش هاى دینى) است. هیچ پژوهشگرى، بدون احاطه بر تمام سخنان شارع مقدّس در باره ی یک موضوع و جمع بندى عموم و خصوص، و مطلق و مقیّد،

و ملاحظه ی موارد تعارض و امثال، نمى تواند نظریه اى را به دین و شارع، منتسب نماید؛ بلکه افزون بر احاطه بر احادیثى که در باره ی یک موضوع وارد شده اند، نفس موضوع شناسى نیز براى وصول به مقصد شارع و فهم نظریه ی دین، ضرورى است، چنان که امام خمینى قدس سره مى فرماید:

زمان و مکان، دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مسئله اى که در قدیم داراى حکمى بوده است، به ظاهر، همان مسئله، در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام، ممکن است حکم جدیدى پیدا کند، بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادى و اجتماعى و سیاسى، همان موضوع اوّل که از نظر ظاهر با قدیم فرقى نکرده است، واقعا، موضوع جدیدى شده است که قهرا حکم جدیدى مى طلبد….

آشنایى به روش برخورد با حیله ها و تزویرهاى فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادى، اطّلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاست ها و حتّى سیاسیّون و فرمول هاى دیکته شده ی آنان و درک موقعیت و نقاط قوّت و ضعف دو قطب سرمایه دارى و کمونیزم که در حقیقت، استراتژى حکومت بر جهان را ترسیم مى کنند، از ویژگى هاى یک مجتهد جامع است.(1)

بر این اساس، اسلام شناسان راستین – که مى توانند در همه ی اعصار، دین خدا را یارى کنند -، تنها پژوهشگران جامع نگرى هستند که بر همه ی ابعاد دین، احاطه دارند، چنان که در حدیث نبوى آمده است:

إنَّ دینَ اللهِ تَعالى لَن یَنصُرَهُ إلّا مَن حاطَهُ مِن جَمیعِ جَوانِبِهِ.(2) همانا دین خداى متعال را تنها آن کس مى تواند یارى برساند که به همه ی جوانب

آن، احاطه داشته باشد (از هر سو، آن را پاسدارى کند).

این حقیقت، در حدیثى از امام على علیه السلام چنین بازگو گردیده است:

إنَّمَا المُستَحفِظونَ لِدینِ اللهِ هُمُ الّذینَ أقامُوا الدّینَ، وَ نَصَروهُ، وَ حاطوهُ مِن جَمیعِ جَوانِبِهِ.(3)

گماشتگان بر پاسدارى از دین خدا، آن کسانى هستند که دین را بر پا داشتند و آن را یارى دادند، و از هر سو به پاسدارى از آن پرداختند.

تحقیقِ جامع – که مقدّمه جامع نگرى دینى است -، بدون جامعیت منبع تحقیق، میسّر نیست. از این رو، پژوهشگر دینى در هر موضوع، نیاز به منبعى دارد که جامع همه ی متون مربوط به آن موضوع باشد.

بنا بر این، یکى از ویژگى هاى مهمّ دانش نامه ی حدیثى مطلوب، آن است که جامع همه ی احادیثى باشد که در زمینه هاى مختلف، از پیشوایان دین به ما رسیده است و حتّى اگر سخنى به ناروا به آنان نسبت داده شده، باید تحت عنوان مربوط، مطرح و نادرستى آن، اثبات گردد.

4. اختصار

یکى دیگر از ویژگى هاى دانش نامه ی حدیثى مطلوب، این است که در عین جامعیت، تا آن جا که امکان دارد، خلاصه و مختصر باشد. حذف احادیث مشابه (با ذکر تفاوت هایشان و آوردن نشانى هاى آنها در پاورقى)، این هدف را تأمین مى کند و در این صورت، محقّق، در کوتاه ترین فرصت ممکن، مى تواند به مقصود پژوهشى خود، نائل آید.

5. مستند بودن

ابزارهاى نوین، بویژه رایانه، در عصر حاضر، امکان یافتن مآخذ بسیارى از احادیث

را فراهم ساخته اند. تتبع گسترده و گذر از منابع واسطه، مى تواند افزون بر ره نمون شدن به منابع اوّلیه (متقدّم و دست اوّل)، بسیارى از: تصحیف و تحریف ها، نقل معناهاى نادرست، تقطیع هاى نسنجیده و زیاده و نقصان هاى کاتبان و شارحان را نیز نشان دهد و ما را به متنى پیراسته از آسیب هاى نقل و فهم حدیث برساند.

مراجعه پیگیر به همه ی منابعِ در دسترس و حتّى نسخه هاى خطّى، گاه، ما را به مستفیض بودن حدیث و تعدّد اسناد آن، مطمئن مى سازد و از این ره گذر، حدیثى مستند و استوار را در کنار احادیث دیگرى از این دست، مى نشانَد.

6. موضوع بندى درختى

هر مَدخَل(4) از چنین دانش نامه اى، براى این که کارآیى لازم را داشته باشد، باید علاوه بر جامعیت نسبى، به صورت درختى موضوع بندى شود، بدین معنا که احادیث ذیل یک مَدخل (مربوط به یک موضوع)، دسته بندى شوند و دسته هاى مختلف، بر اساس یک سیر منطقى و منظّم، از کلّى به جزئى، در کنار هم قرار گیرند.

چینش صحیح و منطقىِ احادیثِ مربوط به یک موضوع، علاوه بر تسهیل دستیابى به متون اسلامى، زمینه را براى فهم دقیق معانى آنها آماده مى سازد.

7. ارزیابى و جمع بندى

ویژگى هایى که بدانها اشاره شد، زمینه ی ارزیابى سند، متن و محتواى حدیث را تا حدود زیادى فراهم مى سازند. اکنون، کارشناسان حدیث مى توانند با نقد و بررسى احادیث مربوط به هر موضوع، در باره ی میزان صحّت و سقم آنها، اظهار نظر کنند و جمع بندى خود را از دیدگاه اسلام در آن موضوع، ارائه نمایند؛ امّا براى بهره بردارى

بهتر و آسان ترِ عموم پژوهشگران از دانش نامه هاى حدیثى، بجز در مورد احادیثى که کاربرد تخصّصى ویژه اى دارند (مانند برخى احادیث فقهى)، لازم است جمع بندى مورد نیاز عموم، به عنوان «درآمد» یا «تحلیل»، در آغاز یا پایان هر مَدخل (موضوع) از دانش نامه افزوده گردد.

8. نمایه سازى

یک حدیث، گاه حامل چندین پیام براى رشته هاى مختلف علوم است، به گونه اى که براى انتقال آنها لازم است بارها در موضوعات مختلف، و حتّى گاه در یک موضوع، تکرار شود. این اقدام، سبب مى گردد که حجم دانش نامه، غیر متعارف و مراجعه به آن، خسته کننده و ملال آور گردد. علاوه بر این، دریافت پیام هاى دقیق احادیث، براى عموم پژوهشگران، دشوار است؛ بلکه در بسیارى از موارد، امکان پذیر نیست. نمایه سازى براى پیام هاى حدیث، و نیز برنامه نویسى نرم افزارى براى نمایه ها، مى تواند علاوه بر حلّ این مشکل، کاربرد احادیث را در رشته هاى مختلف علوم و فنون، بسیار افزایش دهد.

امّا باید توجه داشت که نمایه سازى براى حدیث، کار هر پژوهشگرى نیست. کسى مى تواند براى حدیث، نمایه بسازد که:

اوّلاً پیام هاى حدیث را در یابد، که لازمه ی آن – چنان که توضیح دادیم -، تخصّص در نقد حدیث و داشتن نور بصیرت است.

ثانیاً نیازهاى پژوهشگران را در رشته هاى مختلف علومى که حدیث در باره ی آنها پیام دارد، بداند که لازمه ی آن، آشنایى کافى با آن رشته هاست.

ثالثاً از ذوق و ابتکار و ادبیّاتى برخوردار باشد که بتواند با کوتاه ترین و رساترین جملات و کمترین اضافات و تصرّفات، پیام هاى حدیث را منتقل نماید.

البته اجتماع همه این ویژگى ها در یک نفر، آسان نیست و به همین دلیل، باید

به صورت تشکیلاتى و جمعى، به این هدف رسید و به هر حال، «ما لا یُدرَکُ کُلُّهُ لا یُترَکُ کُلُّهُ؛ آنچه همه اش قابل دست یافتن نیست، همه اش واگذاشته نمى شود».

9. شناس نامه دار بودن احادیث

ویژگى هاى گذشته، مربوط به متن دانش نامه ی مطلوب است؛ امّا شناس نامه ی حدیث، در واقع، پشتوانه ی علمى و تحقیقى چنین دانش نامه اى محسوب مى شود.

هدف از «طرح تدوین شناس نامه ی حدیث» – که از دیرباز در «دارالحدیث» مطرح بوده است -، این است که براى هر یک از احادیث، شناس نامه اى تهیه شود که بیانگر همه ی خصوصیاتِ منبع، سند و محتواى حدیث باشد و همچنین، ریشه هاى آن را در قرآن یا سیره و سخن پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام یا تعالیم سایر انبیا و یا در اسرائیلیات نشان دهد، و نیز موافقت یا مخالفت آن را با عقل و علم، بیان کند و این، البتّه کارى است کارستان و خدمتى است بزرگ به حدیث و قرآن، و محصول آن، سرمایه ی فرهنگى عظیمى خواهد بود براى اسلام شناسى و ارائه ی اسلام ناب به جهانیان، که امیدوارم «پژوهشکده علوم و معارف حدیث»،(5) در آینده، توفیقِ به انجام رساندن آن را پیدا کند.

1) صحیفه امام: ج 21 ص 289.

2) تاریخ دمشق: ج 17 ص 296، الأنساب: ج 1 ص 40، کنز العمّال: ج 10 ص 171 ح 28886، شرح الأخبار: ج 2 ص 389.

3) غرر الحکم: ج 3 ص 95 ح 3912، عیون الحکم و المواعظ: ص 179 ح 3689.

4) مَدخَل: در دانش نامه ها، به هر واژه اصلى که توضیحى (مقاله اى) در ذیل خود دارد، «سَرواژه» یا «مَدخَل» مى گویند. به مجموع سرواژه و توضیح، بر روى هم، نیز «مدخل» گفته مى شود (ر. ک: فرهنگ بزرگ سخن).

5) این پژوهشکده، بخشى از مؤسّسه علمى – فرهنگى دار الحدیث است.