45 / 1
مَواعِظُ الخِضرِ لِموسى علیه السلام
11977.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : قالَ أخی موسى علیه السلام : یا رَبِّ ، أرِنی الّذی کُنتَ أرَیتَنی فی السَّفینَةِ ، فأوحى اللّه ُ إلَیهِ : یا مُوسى ، إنّکَ سَتَراهُ ، فلَم یَلبَثْ إلّا یَسیرا حتّى أتاهُ الخضرُ ، وهُو فَتىً طَیِّبُ الرِّیحِ وحَسَنُ الثِّیابِ ، فقالَ : السّلامُ علَیکَ ورَحمَةُ اللّه ِ یا موسَى بنَ عِمرانَ ! إنَّ ربَّکَ یُقرِئُکَ السَّلامَ ورَحمَةَ اللّه ِ . قالَ موسى : هُو السَّلامُ ومِنهُ السَّلامُ وإلَیهِ السَّلامُ ، والحَمدُ للّه ِ رَبِّ العالَمینَ الّذی لا اُحصی نِعَمَهُ ولا أقدِرُ على أداءِ شُکرِهِ إلّا بِمَعونَتِهِ . ثُمّ قالَ موسى : اُریدُ أن تُوصِیَنی بوَصِیَّةٍ یَنفَعُنی اللّه ُ بها بَعدُ . قالَ الخضرُ : یا طالِبَ العِلمِ ، إنّ القائلَ أقَلُّ مَلالَةً مِن المُستَمِعِ فلا تُمِلَّ جُلَساءکَ إذا حَدَّثتَهُم ، واعلَمْ أنّ قَلبَکَ وِعاءٌ فانظُرْ ماذا تَحشو بهِ وِعاءکَ ، فاعزُبْ عَنِ الدُّنیا وانبِذْها وَراءکَ ؛ فإنّها لَیسَت لَکَ بِدارٍ ، ولا لَکَ فیها مَحَلُّ قَرارٍ ، وإنّها جُعِلَت بُلغَةً لِلعِبادِ لِیَتَزَوّدوا مِنها لِلمَعادِ . ویا موسى ، وَطِّنْ نَفسَکَ علَى الصَّبرِ تَلقَ الحِلمَ ، وأشعِرْ قَلبَکَ التّقوى تَنَلِ العِلمَ ، وَرُضْ نَفسَکَ علَى الصَّبرِ تَخلُص مِن الإثمِ . یا موسى ، تَفَرَّغْ للعِلمِ إن کُنتَ تُریدُهُ ؛ فإنّ العِلمَ لِمَن تَفَرَّغَ ، ولا تَکُونَنَّ مِکثارا بالنُّطقِ مِهذارا(1) ؛ فإنَّ کَثرَةَ النُّطقِ تَشینُ العُلَماءَ ، وتُبدی مَساوِیَ السُّخَفاءِ ، ولکنْ علَیکَ بالاقتِصادِ ؛ فإنَّ ذلکَ مِن التّوفیقِ والسَّدادِ ، وأعرِضْ عنِ الجُهّالِ وباطِلِهِم ، واحلُمْ عنِ السُّفَهاءِ ؛ فإنَّ ذلکَ فِعلُ الحُکَماءِ وزَینُ العُلَماءِ ، إذا شَتمَکَ الجاهِلُ فاسکُتْ عَنهُ حِلما وحَنانَةً وحَرِما،(2) فإنّ ما بَقِیَ مِن جَهلِهِ علَیکَ وشَتمِهِ إیّاکَ أعظَمُ وأکبَرُ . یابنَ عِمرانَ ، ولا تَرى أنّکَ اُوتِیتَ مِن العِلمِ إلّا قَلیلاً ، فإنّ الاندِلاثَ والتَّعَسُّفَ مِن الاقتِحامِ والتَّکلُّفِ . یابنَ عِمرانَ ، لا تَفتَحَنَّ بابا لا تَدری ما غَلقُهُ ، ولا تُغلِقَنَّ بابا لا تَدری ما فَتحُهُ . یابنَ عِمرانَ ، مَن لا یَنتَهی مِن الدُّنیا نَهمَتُهُ(3) ولا یَنقَضی مِنها رَغبَتُهُ کَیفَ یَکونُ عابِدا ؟! ومَن یُحَقِّرْ حالَهُ ویَتَّهِمُ اللّه َ فیما قَضى کَیفَ یَکونُ زاهِدا ؟! هَل یَکُفُّ عَنِ الشَّهَواتِ مَن غَلَبَ علَیهِ هَواهُ ؟! أو یَنفَعُهُ طَلَبُ العِلمِ والجَهلُ قَد حَواهُ ؟! لأنّ سَفرَهُ إلى آخِرَتِهِ وهُو مُقبِلٌ على دُنیاهُ . ویا موسى ، تَعَلَّمْ ما تَعَلَّمتَهُ لِتَعمَلَ بهِ ، ولا تَتَعَلَّمْهُ لِتُحَدِّثَ بهِ ، فیَکونَ علَیکَ بُورُهُ ویَکونَ لِغَیرِکَ نُورُهُ . ویابنَ عِمرانَ ، اِجعَلِ الزُّهدَ والتَّقوى لِباسَکَ ، والعِلمَ والذِّکرَ کَلامَکَ ، وأکثِرْ مِنَ الحَسَناتِ ، فإنّکَ مُصیبٌ السَّیّئاتِ ، وزَعزِعْ بالخَوفِ قَلبَکَ ، فإنّ ذلکَ یُرضی ربَّکَ ، واعمَلْ خَیرا ، فإنّکَ لابُدَّ عامِلُ سَوءٍ، قَد وُعِظتَ إنْ حَفِظتَ . فتَوَلّى الخضرُ وبَقِیَ موسى حَزینا مَکروبا یَبکی .(4)
45 / 1
اندرزهاى خضر به موسى
11977.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : برادرم موسى علیه السلام گفت: پروردگارا! آن کسى را که در کِشتى به من نشان دادى، [بار دیگر] نشانم بده. خداوند به او وحى فرمود که: «اى موسى! به زودى او را خواهى دید». دیرى نگذشت که خضر علیه السلام به صورت جوانى خوش بو و خوش پوش، نزد او آمد و گفت: «سلام ورحمت خدا بر تو، اى موسى بن عمران! پروردگارت به تو سلام و رحمت مى رساند». موسى علیه السلام گفت: اوست سلام و از اوست سلام و به سوى اوست سلام . ستایش ، خداوند ، پروردگارِ جهانیان راست که نعمت هایش را نمى توانم شمرد و از عهده شکر او برنمى آیم، مگر به یارى او. موسى علیه السلام سپس گفت: مى خواهم به من سفارشى کنى که خداوند ، به واسطه آن، مرا سود بخشد . خضر علیه السلام گفت: «اى جویاى علم! گوینده، کمتر از شنونده خسته مى شود. پس هر گاه با هم مجلسیانِ خود ، سخن مى گویى، آنان را خسته مگردان. و بدان که دل تو ظرفى است . پس بنگر که ظرف خود را از چه پُر مى کنى. از دنیا روى بگردان و آن را پشتِ سر خود بینداز؛ زیرا دنیا سراى تو نیست و در آن جا براى تو محلّ قرار و آسایشى وجود ندارد. دنیا ، وسیله گذرانى براى بندگان قرار داده شده است تا از آن ، براى بازگشتگاه خویش، توشه برگیرند. اى موسى! خودت را به شکیبایى وا دار تا به بردبارى برسى و پرهیزگارى را با دلت آشنا ساز تا به دانش [و معرفت] ، دست یابى و نفْس خود را به شکیبایى ، ریاضت ده تا از گناه بِرَهى. اى موسى! اگر خواهان علم [و معرفت] هستى، خودت را وقف آن کن؛ زیرا علم [و معرفت] ، براى کسى است که خود را وقف [آن] کند! پُرگو و یاوه گو مباش؛ زیرا پُرگویى ، باعث عیب و ننگ دانشمندان مى شود و بدى هاى نادانان را آشکار مى سازد، بلکه برتوباد میانه روى؛ زیرا آن، از توفیق و یارى [الهى] است. از مردمان نادان و باطل گرا، دورى کن و در برابر سبُک سران، بردبار باش؛ زیرا این، کارِ خردمندان و زیورِ دانایان است. هر گاه نادان دشنامت داد، از روى بردبارى و دلسوزى و احترام (استواراَندیشى)، در برابرش خاموش بمان؛ زیرا آنچه از رفتار جاهلانه او با تو و دشنامگویى اش به تو [براى او]باقى مانده، بیشتر و بزرگ تر است. اى پسر عِمران! جز این مبین که از دانش، تنها اندکى به تو داده شده است؛ که بى گدار به آب زدن و پا از گلیم خود درازتر کردن، نتیجه بى باکى و تکلّف است. اى پسر عمران! هرگز درى را که نمى دانى چگونه بسته مى شود، باز مکن و هیچ گاه ، درى را که نمى دانى چگونه باز مى شود، مبند. اى پسر عمران! کسى که از دنیا سیر نمى شود و رغبت او به دنیا تمام نمى شود، چگونه عابد باشد؟! و کسى که به وضع خود راضى نیست و خدا را در قضا [و قدرش] متّهم مى سازد، چگونه زاهد باشد؟! آیا کسى که هوس بر او چیره شده است، از خواهش ها باز مى ایستد؟! یا کسى که نادانى او را درمیان گرفته است، طلب دانش سودش مى بخشد؟! [نه؛] زیرا سفرش به سوى آخرت است، ولى با این حال، به دنیا رو کرده است. اى موسى! آنچه آموختى، براى این بیاموز که به کارش ببندى و آن را بدین قصد میاموز که براى دیگران ، بازگو کنى؛ چرا که در این صورت، هلاکتش براى تو خواهد بود و روشنایى اش براى دیگرى. اى پسر عمران! زهد و پرهیزگارى را جامه خویش گردان و دانش و ذکر را گفتارت . کارهاى نیک ، بسیار کن؛ زیرا تو، مرتکب گناهان خواهى شد . دلت را با ترس [از خدا] بى قرار گردان؛ زیرا این کار، پروردگارت را خشنود مى سازد . و کار نیک ، انجام ده ؛ زیرا تو به ناچار، کار بد مى کنى. اکنون تو موعظه شدى ، اگر به یاد بسپارى» . پس خضر علیه السلام بازگشت و رفت و موسى علیه السلام غمگنانه و اندوهگین ، گریست.
45 / 2
مَواعِظُ اللّه لِنَبِیِّنا مُحَمَّد صلى الله علیه و آله
11978.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أوصانی ربِّی بتِسعٍ : أوصانی بالإخلاصِ فی السِّرِّ والعَلانِیَةِ ، والعَدلِ فی الرِّضا والغَضَبِ ، والقَصدِ فی الفَقرِ والغِنى ، وأن أعفُوَ عمَّن ظَلَمَنی ، واُعطِیَ مَن حَرَمَنی ، وأصِلَ مَن قَطَعَنی ، وأن یَکونَ صَمتی فِکرا ، ومَنطِقی ذِکرا ، ونَظَری عِبَرا .(5)
11979.الإمامُ علیٌّ علیه السلام ـ فی ذِکرِ حَدیثِ مِعراجِ النَّبِىِّ صلى الله علی: قالَ اللّه ُ عَزَّوجلَّ : یا أحمد … لَیس شَیءٌ أفضَلَ عِندی مِنَ التَّوَکُّلِ علَیَّ ، والرِّضى بما قَسَمتُ .(6)
45 / 3
وَصایا النَّبیِّ لِلإمام عَلیٍّ علیه السلام
11980.الإمام زین العابدین علیه السلام ـ فی وصِیَّةِ النَّبیِّ صلى الله علیه و آله لِعلی: یا عَلیُّ : أُوصیکَ بِوَصیَّةٍ فاحفَظها ، فَلَن تَزالُ بِخَیرٍ ما حَفِظتَ وَصیَّتی . یا عَلیُّ : مَن کَظَمَ غَیظا وَهوَ یَقدِرُ عَلى إِمضائِهِ أَعقَبَهُ اللّه ُ یَومَ القیامَةِ أَمنا وَإِیمانا یَجِدُ طَعمَهُ . یا عَلیُّ : مَن لَم یُحسِن وَصیَّتَهُ عِندَ مَوتِهِ کانَ نَقصا فی مُروءته وَلَم یَملِکِ الشَّفاعَةَ . یا عَلیُّ : أَفضَلُ الجِهادِ مَن أَصبَحَ لا یَهُمُّ بِظُلمِ أَحَدٍ . یا عَلیُّ : مَن خافَ النَّاسُ لِسانَهُ فَهوَ مِن أَهلِ النَّارِ . یا عَلیُّ : شَرُّ النَّاسِ مَن أَکرَمَهُ النَّاسُ اتِّقاءَ شَرِّهِ . یا عَلیُّ : شَرُّ النَّاسِ مَن باعَ آخِرَتَهُ بِدُنیاهِ . وَشَرٌّ مِن ذَلِکَ مَن باعَ آخِرَتَهُ بِدُنیا غَیرِهِ . یا عَلیُّ : مَن لم یَقبَلِ العُذرِ مِن مُتَنَصِّلٍ ـ صادِقا کانَ أَو کاذِبا ـ لَم یَنَل شَفاعَتی . یا عَلیُّ : إِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ أَحَبَّ الکَذِبَ فی الصَّلاحِ ، وَأَبغَضَ الصِّدقَ فی الفَسادِ . یا عَلیُّ : مَن تَرَکَ الخَمرَ لِغَیرِ اللّه ِ سَقاهُ اللّه ُ مِنَ الرَّحیقِ المَختومِ . فَقالَ عَلیٌّ علیه السلام : لِغَیرِ اللّه ِ؟! قالَ : نَعَم ، واللّه ِ مَن تَرَکَها صیانَةً لِنَفسِهِ یَشکُرُهُ اللّه ُ عَلى ذَلِکَ . یا عَلیُّ : شارِبُ الخَمرِ کَعابِدِ وَثَنٍ . یا عَلیُّ : شارِبُ الخَمرِ لا یَقبَلُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ صَلاتَهُ أَربَعینَ یَوما ، فَإِن ماتَ فی الأَربَعینِ ماتَ کافِرا . یا عَلیُّ : کُلُّ مُسکِرٍ حَرامٌ ، وَما أَسکَرَ کَثیرُهُ فالجُرعَةُ مِنهُ حَرامٌ . یا عَلیُّ : جُعِلَتِ الذُّنوبُ کُلُّها فی بَیتٍ وَجُعِلَ مِفتاحُها شُربَ الخَمرِ . یا عَلیُّ : یأتی عَلى شارِبِ الخَمرِ ساعَةٌ لا یَعرِفُ فیها رَبَّهُ عَزَّوَجَلَّ . یا عَلیُّ : إِنَّ إِزالَةَ الجِبالِ الرَّواسی أَهوَنُ مِن إِزالَةَ مُلکٍ مُؤَجَّلٍ لَم تَنقَض أَیَّامُهُ . یا عَلیُّ : مَن لَم تَنتَفِع بِدینِهِ وَدُنیاهُ فَلا خَیرَ لَکَ فی مُجالَسَتِهِ ، وَمَن لَم یوجِب لَکَ فَلا توجِب لَهُ وَلا کَرامَةَ . یا عَلیُّ : یَنبَغی أَن یَکونَ فی المُؤمِنِ ثَمانُ خِصالٍ : وَقارٌ عِندَ الهَزاهِزِ ، وَصَبرٌ عَنِ البَلاءِ ، وَشُکرٌ عِندَ الرَّخاءِ ، وَقُنوعٌ بِما رَزَقَهُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ ، وَلا یَظلِمُ الأَعداءَ ، وَلا یَتَحامَلُ عَلى الأَصدِقاءِ ، بَدَنُهُ مِنهُ فی تَعَبٍ ، والنَّاسُ مِنهُ فی راحَةٍ . یا عَلیُّ : أَربَعَةٌ لا تُرَدُّ لَهُم دَعوَةٌ : إمامٌ عادِلٌ ، وَوالِدٌ لِوَلَدِهِ ، والرَّجُلُ یَدعو لِأَخیهِ بِظَهرِ الغَیبِ ، وَالمَظلومُ ، یَقولُ اللّه ُ عز و جل : «وَعِزَّتی وَجَلالی لَأَنتَصِرَنَّ لَکَ وَلو بَعدَ حینٍ» . یا عَلیُّ : ثَمانیةٌ إِن أُهینوا فَلا یَلوموا إِلَا أَنفُسَهُم : الذَّاهِبُ إِلى مائِدَةٍ لَم یُدعَ إِلَیها ، والمُتأَمِّرُ عَلى رَبِّ البَیتِ ، وَطالِبُ الخَیرِ مِن أَعدائِهِ ، وَطالِبُ الفَضلِ مِن اللِّئامِ ، والدَّاخِلُ بَینَ اثنَینِ فی سرِّ لَم یُدخِلاهُ فیهِ ، والمُستَخِفُّ بِالسُّلطانِ ، والجَالِسُ فی مَجلِسٍ لَیسَ لَهُ بِأَهلٍ ، وَالمُقبِلُ بِالحَدیثِ عَلى مَن لا یَسمَعُ مِنهُ . یا عَلیُّ : حَرَّمَ اللّه ُ الجَنَّةَ عَلى کُلِّ فاحِشٍ بَذیٍّ لا یُبالی ما قالَ وَلا ما قیلَ لَهُ . یا عَلیُّ : طوبى لِمَن طالَ عُمُرُهُ وَحَسُنَ عَمَلُهُ . یا عَلیُّ : لا تَمزَح فَیَذهَبَ بَهاؤُکَ ، وَلا تَکذِب فَیَذهَبَ نورُکَ . وَإِیَّاکَ وَخَصلَتَینِ : الضَّجَرَ والکَسَلَ ، فَإِنَّکَ إِن ضَجَرتَ لَم تَصبِرَ عَلى حَقٍّ ، وإِن کَسَلتَ لَم تُؤَدِّ حَقَّا . یا عَلیُّ : لِکُلِّ ذَنبٍ تَوبَةٌ إِلَا سوءَ الخُلُقِ ، فَإِنَّ صاحِبَهُ کُلَّما خَرَجَ مِن ذَنبٍ دَخَلَ فی ذَنبٍ … . یا عَلیُّ : مَن استَولى عَلَیهِ الضَّجَرُ رَحَلَت عَنهُ الرَّاحَةُ . یا عَلیُّ : اثنَتا عَشرَةَ خَصلَةً یَنبَغی لِلرَّجُلِ المُسلِمِ أَن یَتَعَلَّمَها عَلى المائِدَةِ ، أَربَعٌ مِنها فَریضَةٌ ، وأَربَعٌ مِنها سُنَّةٌ ، وَأَربَعٌ مِنها أَدَبٌ . فأَمَّا الفَریضَةُ : فالمَعرِفَةُ بِما یأکُلُ ، والتَّسمیَةُ ، والشُّکرُ ، والرِّضا . وأَمَّا السُنَّةُ : فالجُلوسُ عَلى الرِّجلِ الیُسرى ، والأَکلُ بِثَلاثِ أَصابِعَ ، وَأَن یأکُلَ مِمَّا یَلیهِ ، وَمَصُّ الأَصابِعِ . وأَمَّا الأَدَبُ : فَتَصغیرُ اللُّقمَةِ ، وَالمَضغُ الشَّدیدُ ، وَقِلَّةُ النَّظَرِ فی وُجوهِ النَّاسِ ، وَغَسلُ الیَدَینِ . یا عَلیُّ : خَلَقَ اللّه ُ الجَنَّةَ مِن لَبِنَتَینِ : لَبِنَةٍ مِن ذَهَبٍ وَلَبِنَةٍ مِن فِضَّةٍ ، وَجَعَلَ حیطانَها الیاقوتَ ، وَسَقفَها الزَّبَرجَدَ ، وَحَصاءَها اللُّؤلُؤَ ، وَتُرابَها الزَّعفَرانَ والمِسکَ الأَذفَرِ ، ثُمَّ قالَ لَها : «تَکَلَّمی» ، فَقالَت : لا إِلَهَ إِلَا اللّه ُ الحَیُّ القَیُّومُ ، قَد سَعِدَ مَن یَدخُلُنی ، فَقالَ اللّه ُ جَلَّ جَلالُهُ : وَعِزَّتی وَجَلالی لا یَدخُلُها مُدمِنُ خَمرٍ ، وَلانَمَّامٌ ، وَلا دَیُّوثٌ ، وَلا شُرطیٌّ ، وَلا مُخَنَّثٌ ، وَلا نَبَّاشٌ ، وَلا عَشَّارٌ ، وَلا قاطِعُ رَحِمٍ ، وَلا قَدَریٌّ» . یا عَلیُّ : کَفَرَ بِاللّه ِ العَظیمِ مِن هَذه الأُمَّةِ عَشَرَةٌ : القَتَّالُ ، وَالسَّاحِرُ ، وَالدَّیُّوثُ ، وَناکِحُ المَرأَةِ حَراما فی دُبُرِها ، وَناکِحُ البَهیمَةِ ، وَمَن نَکَحَ ذاتَ مَحرَمٍ ، وَالسَّاعی فی الفِتنَةِ ، وَبائِعُ السَّلاحِ مِن أَهلِ الحَربِ ، وَمانِعُ الزَّکاةِ ، وَمِن وَجَدَ سَعَةً فَماتَ وَلَم یَحُجَّ . یا عَلیُّ : لا وَلیمَةَ إِلَا فی خَمسٍ : فی عُرسٍ ، أَو خُرسٍ ، أَو عِذارٍ ، أَو وِکارٍ ، أَو رِکازٍ . فالعُرسُ : التَّزویجُ ، والخُرسُ : النِّفاسُ بِالوَلَدِ ، والعِذارُ : الخِتانُ ، والوِکارُ : فی شِراءِ الدَّارِ ، والرکازٍ : الرَّجُلُ یَقدُمُ مِن مَکَّةَ … . یا عَلیُّ : ثَلاثَةٌ مِن مَکارِمِ الأَخلاقِ فی الدُّنیا والآخِرَةِ : أَن تَعفو عَمَّن ظَلَمَکَ ، وَتَصِلَ مَن قَطَعَکَ ، وَتَحلُمَ عَمَّن جَهَلَ عَلَیکَ . یا عَلیُّ : بادِر بِأَربَعٍ قَبلَ أَربَعٍ : شَبابِکَ قَبلَ هَرَمِکَ ، وَصِحَّتِکَ قَبلَ سُقمِکَ ، وَغِناکَ قَبلَ فَقرِکَ ، وَحَیاتِکَ قَبلَ مَوتِکَ . یا عَلیُّ : کَرِهَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ لِأُمَّتی العَبَثَ فی الصَّلاةِ . وَالمَنَّ فی الصَّدقَةِ . وإِتیانِ المَساجِدَ جُنُبا . والضَّحِکَ بَینَ القُبورِ . والتَّطَلُّعَ فی الدُّورِ . والنَّظَرَ إِلى فُروجِ النِّساءِ ، لِأَنَّهُ یورِثُ العَمَى . وَکَرِهَ الکَلامَ عِندَ الجِماعِ ، لِأَنَّهُ یورِثُ الخَرَسَ . وَکَرِهَ النَّومَ بَینَ العِشاءَینِ ، لِأَنَّهُ یَحرِمُ الرِّزقَ . وَکَرِهَ الغُسلَ تَحتَ السَّماءِ إِلَا بِمِئزَرٍ . وَکَرِهَ دُخولَ الأَنهارِ إِلَا بِمِئزَرٍ ، فَإِنَّ فیها سُکَّانا مِنَ المَلائِکَةِ . وَکَرِهَ دُخولَ الحمّام إلّا بمئزر . وَکَرِهَ الکَلامَ بَینَ الأَذانِ وَالإِقامَةِ فی صلاةِ الغَداةِ . وَکَرِهَ رُکوبَ البَحرِ فی وَقتِ هَیَجانِهِ . وَکَرِهَ النَّومَ فَوقَ سَطحٍ لَیسَ بِمُحَجَّرٍ ، وقال صلى الله علیه و آله : مَن نامَ عَلى سَطحٍ غَیرِ مُحَجَّرِ فَقَد بَرِئَت مِنهُ الذِّمَّةُ . وَکَرِهَ أَن یَنامَ الرَّجُلُ فی بَیتٍ وَحدَهُ . وَکَرِهَ أَن یَغشى الرَّجُلُ امرأَتَهُ وَهی حائِضٌ ، فَإِن فَعَلَ وَخَرَجَ الوَلَدُ مَجذوما أَو بِهِ بَرَصٌ فَلا یَلومَنَّ إِلَا نَفسَهِ . وَکَرِهَ أَن یُکَلِّمَ الرَّجُلُ مَجذوما إِلَا أَن یَکونَ بَینَهُ وَبَینَهُ قَدرَ ذِراعٍ ، وَقالَ صلى الله علیه و آله : فِرَّ مِنَ المَجذومِ فِرارَکَ مِنَ الأَسدِ . وَکَرِهَ أَن یأتی الرَّجُلُ أَهلَهُ وَقَد احتَلَمَ حَتَّى یَغتَسِلَ مِنَ الاحتِلامِ ، فإِن فَعَلَ ذَلکَ وَخَرَجَ الوَلَدُ مَجنونا فَلا یَلومَنَّ إِلَا نَفسِهِ . وَکَرِهَ البَولَ عَلى شَطِّ نَهرٍ جارٍ . وَکَرِهَ أَن یَحدِثَ الرَّجُلُ تَحتَ شَجَرَةٍ أَو نَخلَةٍ قَد أَثمَرَت . کَرِهَ أَن یَنتَعِلَ الرَّجُلُ وَهوَ قائِمٌ . وَکَرِهَ أَن یَدخُلُ الرَّجُلُ بَیتا مُظلِما إِلَا مَعَ السِّراجِ . یا عَلیُّ : آفَةُ الحَسَبِ الافتِخارُ . یا عَلیُّ : مَن خافَ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ أَخافَ مِنهُ کُلَّ شَیءٍ ، وَمَن لَم یَخَفِ اللّه ُ أَخافَهُ اللّه ُ مِن کُلِّ شَیءٍ . یا عَلیُّ : ثَمانیَةٌ لا تُقبَلُ مِنهُمُ الصَّلاةُ : العَبدُ الآبِقُ حَتَّى یَرجَعَ إِلى مَولاهُ ، وَالنَّاشِزُ وَزَوجُها عَلَیها ساخِطٌ ، وَمانِعُ الزَّکاةِ ، وَتارِکُ الوُضوءِ ، وَالجَاریَةُ المُدرِکَةُ تُصَلِّی بِغَیرِ خِمارٍ ، وَإِمامُ قَومٍ یُصَلِّی بِهِم وَهُم لَهُ کارِهونَ ، وَالسَّکرانُ ، وَالزِّبِّینُ ـ وَهوَ الَّذی یُدافِعُ البَولَ وَالغائِطَ ـ . یا عَلیُّ : أَربَعٌ مَن کُنَّ فیهِ بَنی اللّه ُ لَهُ بَیتا فی الجَنَّةِ : مَن آوى الیَتیمَ ، وَرَحِمَ الضَّعیفَ ، وَأَشفَقَ عَلى وَالِدَیهِ ، وَرَفَقَ بِمَملوکِهِ . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ مَن لَقیَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ بِهِنَّ فَهوَ مِن أَفضَلِ النَّاسِ : مَن أَتى اللّه َ بِما افتَرَضَ عَلَیهِ فَهوَ مِن أَعبَدِ النَّاسِ ، وَمَن وَرَعَ عَن مَحارِمِ اللّه ِ فَهوَ مِن أَورَعِ النَّاسِ ، وَمِن قَنَعَ بِما رَزَقَهُ اللّه ُ فَهوَ مِن أَغنى النَّاسِ . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ لا تُطیقُها هَذِهِ الأُمَّةُ : المُواساةُ لِلأَخِ فی مالِهِ ، وَإِنصافُ النَّاسِ مِن نَفسِهِ ، وَذِکرُ اللّه ِ عَلى کُلِّ حالٍ ، وَلَیسَ هوَ «سُبحانَ اللّه ِ وَالحَمدُ للّه ِ وَلا إِلهَ إِلَا اللّه ُ وَاللّه ُ أَکبَرُ» ، وَلَکِن إِذا وَرَدَ عَلى ما یَحرُمُ عَلَیهِ خافَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ عِندَهُ وَتَرَکَهُ . یا عَلیُّ : ثَلاثَةٌ إِن أَنصَفتَهُم ظَلَموکَ : السَّفِلَةُ ، وأَهلُکَ ، وَخادِمُکَ . وَثَلاثَةٌ لا یَنتَصِفونَ مِن ثَلاثَةٍ : حُرٌّ مِن عَبدٍ ، وَعالِمٌ مِن جاهِلٍ ، قَویٌّ مِن ضَعیفٍ . یا عَلیُّ : سَبعَةٌ مَن کُنَّ فیهِ فَقَد استَکمَلَ حَقیقَةَ الإِیمانِ وَأَبوابُ الجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ : مَن أسبَغَ وُضوءَهُ ، وَأَحسَنَ صَلاتَهُ ، وَأَدَّى زَکاةَ مالِهِ ، وَکَفَّ غَضَبَهُ ، وَسَجَنَ لِسانَهُ ، واستَغفَرَ لِذَنبِهِ ، وَأَدَّى النَّصیحَةَ لِأَهلِ بَیتِهِ . یا عَلیُّ : لَعَنَ اللّه ُ ثَلاثَةً : آکِلَ زادِهِ وَحدَهُ ، وَراکِبَ الفَلاةِ وَحدَهُ ، وَالنَّائِمَ فی بَیتٍ وَحدَهُ . یا عَلیُّ : ثَلاثَةٌ یُتَخَوَّفُ مِنهُنَّ الجُنونُ : التَّغَوُّطُ بَینَ القُبورِ ، وَالمَشیُ فی خُفٍّ واحِدٍ ، وَالرَّجُلُ یَنامُ وَحدَهُ … . وَثَلاثَةٌ مُجالَستُهُم تُمیتُ القَلبَ : مُجالَسَةُ الأَنذالِ ، وَمُجالَسَةُ الأَغنیاءِ ، وَالحَدیثُ مَعَ النِّساءِ . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ مِن حَقائِقِ الإِیمانِ : الإِنفاقُ مِنَ الإِقتارِ ، وَإِنصافُکَ النَّاسَ مِن نَفسِکَ ، وَبَذلُ العِلمِ لِلمُتَعَلِّمِ … . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ فَرَحاتٌ لِلمُؤمِنِ فی الدُّنیا : لِقاءُ الإِخوانِ ، وَتَفطیرُ الصَّائِمِ وَالمُتَهَجِّدُ مِن آخِرِ اللَّیلِ . یا عَلیُّ : أَنهاکَ عَن ثَلاثِ خِصالٍ : الحَسَدِ ، وَالحِرصِ ، وَالکِبرِ … . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ دَرَجاتٌ ، وَثَلاثٌ کُفَّاراتٌ ، وَثَلاثٌ مُهلِکاتٌ ، وَثَلاثٌ مُنجیاتٌ . فأَمَّا الدَّرَجاتُ : فَإِسباغُ الوُضوءِ فی السَّبَراتِ ، وانتِظارُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ ، وَالمَشیُ بِاللَّیلِ وَالنَّهارِ إِلى الجَماعاتِ . وأَمَّا الکُفَّاراتُ : فَإِفشاءُ السَّلامِ ، وَإِطعامُ الطَّعامِ ، وَالتَّهَجُّدُ بِاللَّیلِ وَالنَّاسُ نیامٌ . وأَمَّا المُهلِکاتُ : فَشُحٌّ مُطاعٌ ، وَهَوىً مُتَّبِعٌ ، وَإِعجابُ المَرءِ بِنَفسِهِ . وأَمَّا المُنجیاتُ : فَخَوفُ اللّه ِ فی السِّرِّ وَالعَلانیَةِ ، وَالقَصدُ فی الغِنى وَالفَقرِ ، وَکَلِمَةُ العَدلِ فی الرِّضا والسَّخَطِ . یا عَلیُّ : لا رَضاعَ بَعدَ فِطامِ ، وَلا یُتمَ بَعدَ احتِلامٍ . یا عَلیُّ : سِر سَنَتَینِ بَرَّ والِدَیکَ . سِر سَنَةً صِل رَحِمَکَ . سِر میلاً عُد مَریضا ، سِر میلَینِ شَیِّع جَنازَةً . سِر ثَلاثَةَ أَمیالٍ أَجِب دَعوَةً . سِر أَربَعَةَ أَمیالٍ زُر أَخا فی اللّه ِ . سِر خَمسَةَ أَمیالٍ أَجِبِ المَلهوفَ . سِر سِتَّةَ أَمیالٍ انصُرِ المَظلومَ ، وَعَلَیکَ بِالاستِغفارِ … . یا عَلیُّ : تِسعَةُ أَشیاءَ تُورِثُ النَّسیانَ : أَکلُ التُّفَّاحِ الحامِضِ ، وَأَکلُ الکُزبُرَةِ ، والجُبُنِّ وَسُؤرِ الفأرِ ، وَقِراءَةُ کِتابَةِ القُبورِ ، وَالمَشیُ بَینَ امرَأَتینِ ، وَطرحُ القَملَةِ ، وَالحِجامَةُ فی النُّقرَةِ ، وَالبَولُ فی الماءِ الرَّاکِدِ . یا عَلیُّ : العَیشُ فی ثَلاثَةٍ : دارٍ قَوراءَ ، وَجاریَةٍ حَسناءَ ، وَفَرَسٍ قَبَّاءَ . یا عَلیُّ : وَاللّه ِ لَو أَنَّ المُتَواضِعَ فی قَعرِ بِئرٍ لَبَعَثَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ إِلَیهِ ریحا تَرفَعُهُ فَوقَ الأَخیارِ فی دَولَةِ الأَشرارِ . یا عَلیُّ : مَن انتَمى إِلى غَیرِ مَوالیهِ فَعلَیهِ لَعنَةُ اللّه ِ . وَمَن مَنَعَ أَجیرا أَجرَهُ فَعَلَیهِ لَعنَةُ اللّه ِ . وَمَن أَحدَثَ حَدَثا أَو آوى مُحدِثا فَعلَیهِ لَعنَةُ اللّه ِ ، فَقیلَ : یا رَسولَ اللّه ِ وَما ذَلِکَ الحَدَثُ ؟ قالَ : القَتلُ . یا عَلیُّ : المُؤمِنُ مَن آمَنَهُ المُسلِمونَ عَلى أَموالِهِم وَدِمائِهِم ، وَالمُسلِمُ مَن سَلِمَ المُسلِمونَ مِن یَدِهِ وَلِسانِهِ ، وَالمُهاجِرُ مَن هَجَرَ السَّیِّئاتِ . یا عَلیُّ : أَوثَقُ عُرى الإِیمانِ الحَبُّ فی اللّه ِ وَالبُغضُ فی اللّه ِ . یا عَلیُّ : مَن أَطاعَ امرأتَهُ أَکَبَّهُ اللّه ُ عَلى وَجهِهِ فی النَّارِ ، فَقالَ عَلیٌّ علیه السلام : وَما تِلکَ الطَّاعَةُ ؟ قالَ صلى الله علیه و آله : یأذَنُ لَها فی الذِّهابِ إِلى الحَمَّاماتِ والعُرُساتِ وَالنَّائِحاتِ وَلُبسِ الثِّیابِ الرِّقاقِ . یا عَلیُّ : إِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَتَعالى قَد أَذهَبَ بِالإِسلامِ نَخوَةَ الجاهِلیَّةِ وَتَفاخُرَها بِآبائِها ، أَلا إِنَّ النَّاسَ مِن آدَمَ وَآدَمَ مِن تُرابٍ ، وَأَکرَمَهُم عِندَ اللّه ِ أَتقاهُم . یا عَلیُّ : من السُّحتِ ثَمنُ المَیتَةِ ، وَثَمنُ الکَلبِ ، وَثَمنُ الخَمرِ ، وَمَهرُ الزَّانِیَةِ ، وَالرَّشوَةُ فی الحُکمِ ، وَأَجرُ الکاهِنِ . یا عَلیُّ : مَن تَعَلَّمَ عِلما لیُماریَ بِهِ السُّفَهاءِ ، أَو یُجادِلَ بِهِ العُلَماءَ ، أَو لیَدعوَ النَّاسَ إِلى نَفسِهِ ، فَهوَ مِن أَهلِ النَّارِ . یا عَلیُّ : إِذا ماتَ العَبدُ قالَ النَّاسُ : ما خَلَّفَ ، وَقالَتِ المَلائِکَةُ : ما قَدَّمَ . یا عَلیُّ : الدُّنیا سِجنُ المُؤمِنِ وَجَنَّةُ الکافِرِ . یا عَلیُّ : مَوتُ الفَجأَةِ راحَةٌ لِلمُؤمِنِ وَحَسرَةٌ لِلکافِرِ . یا عَلیُّ : أَوحى اللّه ُ تَبارَکَ وَتَعالى إِلى الدُّنیا : «اخدُمی مَن خَدَمَنی ، وَأَتعِبی مَن خَدَمَکِ» . یا عَلیُّ : إنَّ الدُّنیا لَو عَدَلَت عِندَ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ جَناحَ بَعوضَةٍ لَما سَقى الکافِرَ مِنها شَربَةً مِن ماءٍ . یا عَلیُّ : ما أَحَدٌ مِنَ الأَوَّلینَ والآخِرینَ إِلَا وَهوَ یَتَمَنَّى یَومَ القیامَةِ أَنَّه لَم یُعطَ مِنَ الدُّنیا إِلَا قوتا . یا عَلیُّ : شَرُّ النَّاسِ مَن اتَّهَمَ اللّه َ فی قَضائِهِ . یا عَلیُّ : أَنینُ المُؤمِنِ تَسبیحٌ ، وَصیاحُهُ تَهلیلٌ ، وَنَومُهُ عَلى الفِراشِ عِبادَةٌ ، وَتَقَلُّبُهُ مِن جَنبٍ إِلى جَنبٍ جِهادٌ فی سَبیلِ اللّه ِ ، فإِن عوفیَ مَشى فی النَّاسِ وَما عَلَیهِ ذَنبٌ . یا عَلیُّ : لو أُهدیَ إِلیَّ کُراعٌ لَقَبِلتُ ، وَلَو دُعیتُ إِلى ذِراعٍ لأَجِبتُ . یا عَلیُّ : لَیسَ عَلى النِّساءِ : جُمُعَةٌ وَلا جَماعَةٌ ، وَلا أَذانٌ وَلا إِقامَةٌ ، وَلا عیادَةُ مَریضٍ ، وَلا اتِّباعُ جَنازَةٍ ، وَلا هَروَلَةٌ بَینَ الصَّفا وَالمَروَةِ ، وَلا استِلامُ الحَجَرِ ، وَلا حَلقٌ ، وَلا تَوَلِّی القَضاءِ ، وَلا أَن تُستَشارَ ، وَلا تَذبَحُ إِلَا عِندَ الضَّرورَةِ ، وَلا تَجهَرُ بِالتَّلبیَةِ ، وَلا تُقیمُ عِندَ قَبرٍ ، وَلا تَسمَعُ الخُطبَةَ ، وَلا تَتَوَلّى التَّزویجَ ، وَلا تَخرُجُ مِن بَیتِ زَوجِها إِلَا بِإِذنِهِ ، فإِن خَرَجَت بِغَیرِ إِذنِهِ لَعَنَها اللّه ُ وَجَبرَئیلُ وَمیکائیلُ ، وَلا تُعطی مِن بَیتِ زَوجِها شَیئا إِلَا بِإِذنِهِ ، وَلا تَبیتُ وَزَوجُها عَلَیها ساخِطٌ وَإِن کانَ ظالِما لَها . یا عَلیُّ : الإِسلامُ عُریانٌ وَلِباسُهُ الحَیاءُ ، وَزینَتُهُ الوَفاءُ ، وَمُرؤَتُهُ العَمَلُ الصَّالِحُ ، وَعِمادُهُ الوَرَعُ . وَلِکُلِّ شَیءٌ أَساسٌ ، وَأَساسُ الإِسلامِ حُبُّنا أَهلَ البَیتِ . یا عَلیُّ : سوءُ الخُلْقِ شؤمٌ ، وَطاعةُ المَرأَةِ نَدامَةٌ . یا عَلیُّ : إِن کانَ الشؤمُ فی شَیءٍ فَفی لِسانِ المَرأَةِ . یا عَلیُّ : نَجا المُخَفّفونَ ، وَهَلَکَ المُثقِلونَ . یا عَلیُّ : مَن کَذَّب عَلَیَّ مُتَعَمِّدا فَلیَتَبَوَّأ مَقعَدَهُ مِنَ النَّارِ . یا عَلیُّ : ثَلاثَةٌ یَزِدنَ فی الحِفظِ وَیُذهِبنَ البَلغَمَ : اللُّبانُ ، والسِّواکُ ، وَقِراءَةُ القُرآنِ … . یا عَلیُّ : النَّومُ أَربَعَةٌ : نَومُ الأَنبیاءِ عَلى أَقفَیتِهِم ، وَنَومُ المُؤمِنینَ عَلى أَیمانِهِم ، وَنُومُ الکُفَّارِ وَالمُنافِقینَ عَلى أَیسارِهِم ، وَنَومُ الشَّیاطینِ عَلى وُجوهِهِم . یا عَلیُّ : ما بَعثَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ نَبیَّا إِلَا وَجَعَلَ ذُرِّیَّتَهُ مِن صُلبِهِ ، وَجَعَلَ ذُرِّیَّتی مِن صُلبِکَ ، وَلَولاکَ ما کانَت لی ذُرِّیَّةٌ . یا عَلیُّ : أَربَعَةٌ مِن قَواصِمِ الظَّهرِ : إِمامٌ یَعصی اللّه َ عَزَّوَجَلَّ وَیُطاعُ أَمرُهُ ، وَزَوجَةٌ یَحفَظُها زَوجُها وَهیَ تَخونُهُ ، وَفَقرٌ لا یَجِدُ صاحِبُهُ مُداویا ، وَجارُ سُوءٍ فی دارِ المُقامِ . یا عَلیُّ : إِنَّ عَبدَالمُطَّلِبِ سَنَّ فی الجاهِلیَّةِ خَمسَ سُنَنٍ أَجراها اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ فی الإِسلامِ : حَرَّمَ نِساءَ الآباءِ عَلى الأَبناءِ ، فأَنزَلَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ : «وَلَا تَنکِحُواْ مَا نَکَحَ ءَابَآؤُکُم مِّنَ النِّسَآءِ»(7) . وَوَجَدَ کَنزا فأَخرَجَ مِنهُ الخُمُسَ وَتَصَدَّقَ بِهِ ، فأنزَلَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ : «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَىْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ» الآیة(8) . وَسَنَّ فی القَتلِ مِئَةً مِنَ الإِبِلِ ، فأَجرَى اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ ذَلِکَ فی الإِسلامِ . وَلَم یَکُن لِلطَّوافِ عَدَدٌ عِندَ قُرَیشٍ ، فَسَنَّ لَهُم عَبدُالمُطَّلِبِ سَبعَةَ أَشواطٍ ، فأَجرَى اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ ذَلِکَ فی الإِسلام . یا عَلیُّ : إنَّ عَبدَالمُطَّلِبِ کانَ لا یَستَقسِمُ باِلأَزلامِ ، وَلا یَعبُدُ الأَصنامِ ، وَلا یَأکُلُ ما ذُبِحَ عَلى النُّصُبِ وَیقولُ : أَنا عَلى دینِ أَبی إِبراهیمَ علیه السلام . یا عَلیُّ : أَعجَبُ النَّاسِ إِیمانا وأَعظَمُهُم یَقینا قَومٌ یَکونونَ فی آخِرِ الزَّمانِ لَم یَلحَقوا النَّبیَّ ، وَحُجِبَ عَنهُمُ الحُجَّةُ فآمَنوا بِسوادٍ عَلى بَیاضٍ . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ یُقسینَ القَلبَ : استِماعُ اللهوِ ، وَطَلَبُ الصَّیدِ ، وإِتیانُ بابِ السُّلطانِ . یا عَلیُّ : لا تُصَلِّ فی جِلدِ ما لا تَشرَبُ لَبَنَهُ ، وَلا تأکُلُ لَحمَهُ ، وَلا تُصَلِّ فی ذاتِ الجَیشِ(9) وَلا فی ذاتِ الصَّلاصِلِ(10) وَلا فی ضَجنانَ(11) . یا عَلیُّ : کُل مِنَ البَیضِ ما اختَلَفَ طَرَفاهُ ، وَمِنَ السَّمَکِ ما کانَ لَهُ قِشورٌ ، وَمِنَ الطَّیرِ ما دَفَّ ، واترُک مِنه ما صَفَّ . وَکُل مِن طَیرِ الماءِ ما کانت لَهُ قانِصَةٌ أَو صیصیَّةٌ . یا عَلیُّ : کُلُّ ذی نابٍ مِنَ السِّباعِ وَمِخلَبٍ مِنَ الطَّیرِ فَحَرامٌ أَکلُهُ . یا عَلیُّ : لا تَقطَع فی تَمرٍ وَلا کَنزٍ . یا عَلیُّ : لَیسَ عَلى زانٍ عُقرٌ . وَلا حَدَّ فی التَّعریضِ . وَلا شَفاعَةَ فی حَدِّ . وَلا یَمینَ فی قَطیعَةِ رَحِمٍ . وَلا یَمینَ لِوَلَدٍ مَعَ والِدِهِ ، وَلا لِامرأَةٍ مَعَ زَوجِها ، وَلا لِلعَبدِ مَعَ مَولاهُ . وَلا صَمتَ یَومٍ إِلى اللَّیلِ . وَلا وِصالَ فی صیامٍ . وَلا تَعَرُّبَ بَعدَ هِجرَةٍ . یا عَلیُّ : لا یُقتَلُ والِدٌ بِوَلَدِهِ . یا عَلیُّ : نَومُ العالِمِ أَفضَلُ مِن عِبادَةِ العابِدِ . یا عَلیُّ : رَکعَتانِ یُصَلِّیهما العالِمُ أَفضَلُ مِن أَلفِ رَکعَةٍ یُصَلِّیها العابِدُ . یا عَلیُّ : لا تَصومُ المَرأَهُ تَطَوُّعا إِلَا بِإِذنِ زَوجِها ، وَلا یَصومُ العَبدُ تَطَوُّعا إِلَا بِإِذنِ مَولاهُ ، وَلا یَصومُ الضَّیفُ إِلَا بِإِذنِ صاحِبِهِ . یا عَلیُّ : صَومُ یَومِ الفِطرِ وَصَومُ یَومِ الأَضحى حَرامٌ ، وَصَومُ الوِصالِ حَرامٌ ، وَصَومُ الصَّمتِ حَرامٌ ، وَصَومُ نَذرِ المَعصیَةِ حَرامٌ ، وَصَومُ الدَّهرِ حَرامٌ . یا عَلیُّ : فی الزِّنا سِتُّ خِصالٍ : ثَلاثٌ مِنها فی الدُّنیا وَثَلاثٌ مِنها فی الآخِرَةِ . فأَمَّا الَّتی فی الدُّنیا : فیَذهَبُ بِالبَهاءِ ، وَیُعَجِّلُ الفَناءَ ، وَیَقطَعُ الرِّزقَ . وأَمَّا الَّتی فی الآخِرَةِ : فَسوءُ الحِسابِ ، وَسَخَطُ الرَّحمنِ ، وَالخُلودُ فی النَّارِ . یا عَلیُّ : الرِّبا سَبعونَ جُزءا أَیسَرَهُ مِثلُ أَن یَنکِحَ الرَّجُلُ أُمَّهُ فی بَیتِ اللّه ِ الحرامِ . یا عَلیُّ : دِرهَمٌ رِبا أَعظَمُ عِندَاللّه ِ مِن سَبعینَ زِنیَةً کُلُّها بِذاتِ مَحرَمٍ فی بَیتِ اللّه ِ الحرامِ . یا عَلیُّ : مَن مَنَعَ قیراطا مِن زَکاةِ مالِهِ فَلَیسَ بِمُؤمِنِ وَلا مُسلِمٍ وَلا کَرامَةَ لَهُ . یا عَلیُّ : تارِکُ الزَّکاةَ یَسألُ الرَّجعَةَ إِلى الدُّنیا ، وَذَلِکَ قَولُ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ : «حَتَّى إِذَا جَآءَأَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ» الآیة(12) . یا عَلیُّ : تارِکُ الحَجِّ وَهوَ یَستَطیعُ کافِرٌ ، قالَ اللّه ُ تَبارَکَ وَتَعالى : «وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِىٌّ عَنِ الْعَــلَمِینَ»(13) . یا عَلیُّ : من سَوَّف بِالحَجّ حتّى یَموت بَعَثَهُ اللّه یَومَ القِیامَة یَهودیَّا أو نَصرانیَّا . یا عَلیُّ : الصَّدَقَةُ تَرُدُّ القَضاءَ الَّذی قَد أُبرِمَ إِبراما . یا عَلیُّ : صِلَةُ الرَّحمِ تَزیدُ فی العُمُرِ . یا عَلیُّ : افتَتِح الطَّعامَ بِالمِلحِ وَاختَتِم بِالمِلحِ ، فَإِنَّ فیهِ شِفاءٌ مِن اثنَینِ وَسَبعینَ داءً . یا عَلیُّ : لَو قَدِمتُ المَقامَ المَحمودَ لَشَفَعتُ فی أَبی وَأُمِّی وَعمِّی ، وَأَخٍ کانَ لی فی الجاهِلیَّةِ . یا عَلیُّ : أَنا ابنُ الذَّبیحَینِ ، أَنا دَعوَةُ أَبی إِبراهیمَ علیه السلام . یا عَلیُّ : أَحسَنُ العَقلِ ما اکتُسِبَ بِهِ الجَنَّةُ وَطُلِبَ بِهِ رِضا الرَّحمنِ . یا عَلیُّ : إِنَّ أَوَّلَ خَلقٍ خَلقَهُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ العَقلُ ، فَقالَ لَهُ : «أَقبِل» فأَقبَلَ ، ثُمَّ قالَ لَهُ : «أَدبِر فأَدبَرَ» ، فَقالَ : «وَعِزَّتی وجَلالی ما خَلَقتُ خَلقا هوَ أَحَبُّ إِلیَّ مِنکَ ، بِکَ آخُذُ وَبِکَ أُعطی وَبِکَ أُثیبُ وَبِکَ أُعاقِبُ» . یا عَلیُّ : لا صَدَقَةَ وَذو رَحِمٍ مُحتاجٌ . یا عَلیُّ : دِرهَمٌ فی الخِضابِ أَفضَلُ مِن أَلفِ دِرهَمٍ یُنفَقُ فی سَبیلِ اللّه ِ تَعالى ، وَفیهِ أَربَعَ عَشَرَ خَصلَةً : یَطرُدُ الرِّیحَ مِنَ الأُذُنَینِ ، وَیَجلو البَصَرَ ، وَیُلَیِّنُ الخَیاشِمَ وَیُطَیِّبُ النَّکهَةَ وَیَشُدُّ اللَّثَّةَ ، وَیَذهَبُ بِالصَّنانِ ، وَیُقِلُّ وَسوَسَةَ الشَّیطانِ ، وَیَفرَحُ بِهِ المَلائِکَةُ ، وَیَستَبشِرُ بِهِ المُؤمِنُ ، وَیَعیطُ بِهِ الکافِرُ ، وَهوَ زینَةٌ وَطیبٌ ، وَیَستَحی مِنهُ مُنکَرٌ وَنَکیرٌ ، وَهوَ بَراءَةٌ لَهُ فی قَبرِهِ . یا عَلیُّ : لا خَیرَ فی قَولٍ إِلَا مَعَ الفِعلِ ، وَلا فی نَظَرٍ إِلَا مَعَ الخِبرَةِ ، وَلا فی المالِ إِلَا مَعَ الجودِ ، وَلا فی الصِّدقِ إِلَا مَعَ الوَفاءِ ، وَلا فی العِفَّةِ إِلَا مَعَ الوَرَعِ ، وَلا فی الصَّدَقَةِ إِلَا مَعَ النِّیَّةِ ، وَلا فی الحَیاةِ إِلَا مَعَ الصِّحَّةِ ، وَلا فی الوَطَنِ إِلَا مَعَ الأَمنِ وَالسُّرورِ . یا عَلیُّ : حَرَّم اللّه ُ مِنَ الشَّاةِ سَبعَةَ أَشیاءَ : الدَّمَ وَالمَذاکِیرَ وَالمَثانَةَ وَالنِّخاعَ وَالغُدَدَ وَالطَّحالَ وَالمَرارَةَ . یا عَلیُّ : لا تُماکِس فی أَربَعةِ أَشیاءَ : فی شِراءِ الأَضحیَّةِ وَالکَفَنِ وَالنَّسَمَةِ وَالکِراءِ إِلى مَکَّةَ . یا عَلیُّ : أَلا أُخبِرُکُم بأَشبَهِکُم بی خُلُقا ؟ قالَ : بَلى یا رَسولَ اللّه ِ ، قالَ : أَحسَنُکُم خُلُقا وَأَعظَمُکُم حِلما وَأَبَرُّکُم بِقَرابَتِهِ وَأَشَدُّکُم مِن نَفسِهِ إِنصافا . یا عَلیُّ : أَمانٌ لِأُمَّتی مِنَ الغَرَقِ إِذا هُم رَکِبوا السُّفُنَ فَقَرأوا : بِسمِ اللّه ِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ «وَ مَاقَدَرُواْ اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَـمَةِ وَ السَّمَـوَ تُ مَطْوِیَّـتُ بِیَمِینِهِ سُبْحَـنَهُ وَ تَعَــلَى عَمَّا یُشْرِکُونَ»(14) ، «بِسْمِ اللهِ مَجْراهَا وَ مُرْسَاهَآ إِنَّ رَبِّى لَغَفُورٌ رَّحِیمٌ»(15) . یا عَلیُّ : أَمانٌ لِأُمَّتی مِنَ السَّرَقِ : «قُلِ ادْعُواْ اللهَ أَوِ ادْعُواْ الرَّحْمَـنَ أَیًّا مَّا تَدْعُواْ فَلَهُ الْأَسْمَآءُالْحُسْنَى» إِلى آخِرِ السُّورَةِ .(16) یا عَلیُّ : أَمانٌ لِأُمَّتی مِنَ الهَدمِ : «إِنَّ اللهَ یُمْسِکُ السَّمَـوَ تِ وَ الْأَرْضَ أَن تَزُولَا وَ لَـئِن زَالَتَآإِنْ أَمْسَکَهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِّن بَعْدِهِ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا»(17) . یا عَلیُّ : أَمانٌ لِأُمَّتی مِنَ الهَمِّ : «لا حَولَ وَلا قُوَّةَ إِلَا بِاللّه ِ ، لا مَلجأَ وَلا مَنجى مِنَ اللّه ِ إِلَا إِلَیهِ» . یا عَلیُّ : أَمانٌ لِأُمَّتی مِنَ الحَرَقِ : «إِنَّ وَلِیِّىَ اللهُ الَّذِى نَزَّلَ الْکِتَـبَ وَهُوَ یَتَوَلَّى الصَّــلِحِینَ»(18) ، «وَمَا قَدرُواْ اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ» الآیة(19) . یا عَلیُّ : مَن خافَ السِّباعَ فَلیَقرأ : «لَقَدْ جَآءَکُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکُمْ» إِلى آخِرِ السُّورَةِ(20) . یا عَلیُّ : مَن استَصعَبَت عَلَیهِ دابَّتُهُ فَلیَقرأ فی أُذُنِها الیُمنى : «وَلَهُ أَسْلَمَ مَن فِى السَّمَـوَ تِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَکَرْهًا وَإِلَیْهِ یُرْجَعُونَ»(21) . یا عَلیُّ : مَن خافَ ساحِرا أَو شَیطانا فَلیَقرأ : «إِنَّ رَبَّکُمُ اللهُ الَّذِى خَلَقَ السَّمَـوَ تِ وَالأَْرْضَ» الآیَةَ(22) . یا عَلیُّ : مَن کانَ فی بَطنِهِ ماءٌ أَصفَرُ فَلیَکتُب عَلى بَطنِهِ آیَةَ الکُرسیِّ وَیَشرَبهُ ، فإِنَّهُ یَبرأُ بإِذنِ اللّه ِ تَعالى . یا عَلیُّ : حَقُّ الوَلدِ عَلى والِدِهِ أَن یُحسِنَ اسمَهُ وَأَدَبَهُ ، وَیَضَعَهُ مَوضِعا صالِحا ، وَحَقُّ الوالِدِ عَلى وَلَدِهِ أَن لا یُسَمِّیَهُ باسمِهِ ، وَلا یَمشیَ بَینَ یَدَیهِ ، وَلا یَجلِسَ أَمامَهُ ، وَلا یَدخُلَ مَعَهُ الحَمَّامَ . یا عَلیُّ : ثَلاثَةٌ مِنَ الوَسواسِ : أَکلُ الطِّینِ ، وَتَقلیمُ الأَظفارِ بالأَسنانِ ، وَأَکلُ اللِّحیَةِ . یا عَلیُّ : لَعَنَ اللّه ُ وَالِدَینِ حَمَلا وَلَدَهُما عَلى عُقوقِهِما . یا عَلیُّ : یَلزَمُ الوالِدَینِ مِن وَلَدِهِما ما یَلزَمُ الوَلَدَ لَهُما مِن عُقوقِهِما . یا عَلیُّ : رَحِمَ اللّه ُ والِدَینِ حَمَلا وَلَدَهُما عَلى بِرِّهِما . یا عَلیُّ : مَن أَحزَنَ والِدَیهِ فَقَد عَقَّهُما . یا عَلیُّ : مَن اغتیبَ عِندَهُ أَخوهُ المُسلِمُ واستَطاعَ نَصرَهُ فَلَم یَنصُرهُ خَذَلَهُ اللّه ُ فی الدُّنیا وَالآخِرَةِ . یا عَلیُّ : مَن کَفى یَتیما فی نَفَقَتِهِ بِمالِهِ حَتّى یَستَغنیَ وَجَبَت لَهُ الجَنَّةَ البَتَّةَ . یا عَلیُّ : مَن مَسَحَ یَدَهُ عَلى رأسِ یَتیمِ تَرَحُّما لَهُ أَعطاهُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ بِکُلِّ شَعرَةٍ نورا یَومَ القیامَةِ … . یا عَلیُّ : مَن نَسیَ الصَّلاةَ عَلَیَّ فَقَد أَخطأَ طَریقَ الجَنَّةِ . یا عَلیُّ : إِیَّاکَ وَنَقرَةَ الغُرابِ وَفَریسَةَ الأَسَدِ . یا عَلیُّ : لَئِن أُدخِلَ یَدی فی فَمِ التِّنیِّنِ إِلى المِرفَقِ أَحَبُّ إِلیَّ مِن أَن أَسأَلَ مَن لَم یَکُن ثُمَّ کانَ . یا عَلیُّ : إِنَّ أَعتى النَّاسِ عَلى اللّه ِ القاتِلُ غَیرَ قاتِلِهِ ، وَالضَّارِبُ غَیرَ ضَارِبِهِ ، وَمَن تَوَلَّى غَیرَ مَوالیهِ فَقدَ کَفَرَ بِما أَنزَلَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ . یا عَلیُّ : تَخَتمَّ بالیَمینِ ، فَإِنَّها فَضیلَةٌ مِنَ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ لِلمُقَرَّبینَ . فَقالَ علیه السلام : بِمَ أَتَخَتَّمُ یا رَسولَ اللّه ِ؟ قالَ صلى الله علیه و آله : بِالعَقیقِ الأَحمَرِ ، فَإِنَّه أَوَّلُ جَبَلِ أَقَرَّ للّه ِ عَزَّوَجَلَّ بِالوَحدانیَّةِ ، وَلی بِالنُّبوَّةِ ، وَلَکَ بِالوَصیَّةِ ، وَلِوُلدِکَ بِالإِمامَةِ ، وَلِشیعَتِکَ بِالجَنَّةِ ، وَلِأَعدائِکَ بِالنَّارِ . یا عَلیُّ : إِنَّ اللّه َ تَعالى أَشرَفَ عَلى الدُّنیا فاختارَنی مِنها عَلى رِجالِ العالَمینَ ، ثُمَّ اطَّلَعَ ثانیَةَ فاختارَکَ عَلى رِجالِ العالَمینَ ، ثُمَّ اطَّلَعَ ثالِثَةَ فاختارَ الأَئِمَّةَ مِن وُلدِکَ عَلى رِجالِ العالَمینَ ، ثُمَّ اطَّلَعَ الرَّابِعَةَ فاختارَ فاطِمَةَ عَلى نِساءِ العالَمینَ . یا عَلیُّ : إِنِّی رأَیتُ اسمَکَ مَقرونا بِاسمی فی أَربَعَةِ مَواطِنَ فآنَستُ بِالنَّظَرِ إلَیهِ : إِنِّی لَمَّا بَلَغتُ بَیتَ المَقدِسِ فی مِعراجی إِلى السَّماءِ وَجَدتُ عَلى صَخرَتِها : «لا إِلَهَ إِلَا اللّه ُ ، مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّه ِ ، أَیَّدتُهُ بِوَزیرِهِ ، وَنَصَرتُهُ بِوَزیرِهِ» . فَقُلتُ لِجَبرَئیلَ : مَن وَزیری ؟ فَقالَ : عَلیُّ بنُ أَبی طالِبٍ . فَلَمَّا انتَهیتُ إِلى سِدرَةِ المُنتَهى وَجَدتُ مَکتوبا عَلَیها : «إِنِّی أَنا اللّه ُ لا إِلَهَ إلَا أَنا وَحدی ، مُحَمَّدٌ صَفوَتی مِن خَلقی أَیَّدتُهُ بِوَزیرِهِ وَنَصَرتُهُ بِوَزیرِهِ» . فَقُلتُ لِجَبرَئیلَ : مَن وَزیری؟ فَقالَ : عَلیُّ بنُ أَبی طالِبٍ . فَلَمّا جاوَزتُ السِّدرَةِ انتَهیتُ إِلى عَرشِ رَبِّ العالَمینَ جَلَّ جَلالُهُ فَوَجَدتُ مَکتوبا عَلى قَوائِمِهِ : «أَنا اللّه ُ لا إِلَهَ إِلَا أَنا وَحدی ، مُحَمَّدٌ حَبیبی أَیَّدتُهُ بِوَزیرِهِ وَنَصَرتُهُ بِوَزیرِهِ» . یا عَلیُّ : إِنَ اللّه َ تَعالى أَعطانی فیکَ سَبعَ خِصالٍ : أَنتَ أَوَّلُ مَن یَنشَقُّ عَنهُ القَبرُ مَعی ، وَأَنتَ أَوَّلُ مَن یَقِفُ عَلى الصِّراطِ مَعی ، وَأَنتَ أَوَّلُ مَن یُکسى إِذا کُسیتُ ، ویُحَیَّا إِذا حُیِّیتُ ، وَأَنتَ أَوَّلُ مَن یَسکُنُ مَعی فی عِلِّیِّینَ ، وَأَنتَ أَوَّلُ مَن یَشرَبُ مَعی مِنَ الرَّحیقِ المَختومِ الَّذی خِتامُهُ مِسکٌ .(23)
45 / 2
اندرزهاى خداوند به محمّد
11978.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : پروردگارم ، مرا به نُه کار، سفارش فرمود: مرا سفارش فرمود به اخلاص داشتن در نهان و آشکار، و رعایت عدالت در خشنودى و خشم، و میانه روى در نادارى و دارایى، و گذشت از کسى که به من ستم کرده ، و عطا کردن به کسى که از من دریغ داشته ، و پیوند با کسى که از من بُریده است، و این که خاموشى ام [توأم با] تفکّر باشد ، و گفتارم ذکر [خدا] ، و نگاهم درس گرفتن باشد.
11979.امام على علیه السلام ـ در بیان حدیث معراج پیامبر صلى الله علیه و آله ـ: خداوند عز و جل فرمود: «اى احمد!… هیچ چیز نزد من، برتر از توکّل کردن بر من وخشنود بودن به آنچه قسمت کرده ام، نیست».
45 / 3
سفارش هاى پیامبر به امام على
11980.امام زین العابدین علیه السلام : پیامبر صلى الله علیه و آله در سفارش خود به على علیه السلام فرمود : «اى على! به تو سفارشى مى کنم . آن را پاس دار. تا زمانى که سفارش مرا پاس بدارى، بر خیر هستى. اى على! هر کس خشمى را فرو خورَد، در حالى که مى تواند آن را اِعمال کند، خداوند در روز قیامت، به او آرامش و ایمانى عطا مى کند که مزه آن را مى چشد. اى على! هر کس وصیّتش را هنگام مرگ درست نکند، مایه کاستى مروّت اوست و مشمولِ شفاعت قرار نمى گیرد . اى على! برترین جهاد، از آنِ کسى است که به ستم کردن به اَحَدى اهتمام نورزد. اى على! هر کس که مردم از زبانش بترسند، اهل آتش است. اى على! بدترینِ مردم، کسى است که مردم، براى در امان ماندن از شرّش، به او احترام کنند. اى على! بدترینِ مردم کسى است که دنیایش را در برابر آخرتش بفروشد و بدتر از او، کسى است که آخرتش را براى دنیاى دیگرى بفروشد. اى على! هر کس عذر کسى را ، دروغ و یا راست ، نپذیرد، از شفاعت منْ برخوردار نمى شود. اى على! خداوند عز و جل ، دروغ در راه اصلاح را دوست دارد و راست در راه فساد را دشمن مى دارد. اى على! هر کس باده نوشى را براى غیرِ خدا ترک کند، خداوند، از باده مُهر شده به او مى نوشانَد». سپس على علیه السلام گفت: براى غیر خدا؟ [پیامبر صلى الله علیه و آله] فرمود: «آرى . به خداوند سوگند، هر کس، براى حفظ جان خود، آن را رها کند، خداوند به خاطر آن، از او تشکّر مى کند. اى على! باده نوش ، همانند بت پرست است. اى على! خداوند عز و جل، نماز باده نوش را به مدّت چهل روز نمى پذیرد. پس اگر در این چهل روز بمیرد، کافر مُرده است. اى على! هر مست کننده اى حرام است و هر چیزى که مقدار زیادش مست کننده باشد، یک قطره آن هم حرام است. اى على! همه گناهان در یک خانه جمع اند و کلیدشان، باده نوشى است. اى على! بر باده نوش، لحظاتى سپرى مى شود که در آن لحظات، پروردگارش عز و جل را هم نمى شناسد. اى على! از جا کَندن کوه هاى استوار، آسان تر از ریشه کن شدن حکومتى است که هنوز روزگارش سپرى نشده است. اى على! هر کس دین و دنیایش، سودى به تو نرساند، همنشینى اش برایت خیرى ندارد و هر کس حال تو را مراعات نمى کند، تو هم حال او را مراعات نکن و وَقْعى نگذار . اى على! شایسته است که مؤمن ، هشت خصلت داشته باشد: آرامش در توفان، شکیبایى در گرفتارى، سپاس گزارى در آسایش، قناعت به روزى خداوند عز و جل ، ستم نکردن به دشمن، و بار خود را بر دوش دوستان نگذاشتن، تن او از وى در رنج بودن ، و مردمان از او در آسایش بودن . اى على! چهار نفرند که دعایشان رد نمى شود: پیشواى دادگر، پدر براى فرزند، مرد پشت سرِ برادر، و ستم دیده . خداوند عز و جل مى فرماید: به عزّت و جلالم سوگند، برایت پیروزى مى آورم؛ هرچند پس از گذشت زمانى طولانى . اى على! هشت کس هستند که اگر خوار شدند، نباید جز خود را سرزنش کنند: شرکت کننده در سفره اى که به آنْ دعوت نشده است ، دسیسه کننده بر ضدّ صاحب خانه، و خیرطلب کننده از دشمن، و فضیلت خواه از انسان هاى پست، و وارد شونده در راز دو تن که وى را به آن دعوت نکرده اند، و کوچک کننده حاکم، و حضور یابنده در مجلسى که اهل آن مَجلس نیست، و پذیرنده حدیث از کسى که از او حدیثْ پذیرفته نیست. اى على! خداوند ، بهشت را بر هر بدگوىِ بد زبان که باکش نیست که چه مى گوید و چه در حقّش گفته مى شود، حرام کرده است. اى على! خوشا به حال کسى که عمرش طولانى و عملش نیکوست! اى على! شوخى نکن ، که ارزشت کم مى شود و دروغ مگو ، که نورت از بین مى رود. از دو چیز ، پروا کن: بى حوصلگى و تنبلى. اگر بى حوصلگى کنى، بر حق ، شکیبایى نمى کنى و اگر تنبلى کنى، حقّى را ادا نمى کنى. اى على! هر گناهى توبه اى دارد، جز بد اخلاقى، که هر گاه بد اخلاق از گناهى خارج شود، در گناهى دیگر، وارد مى شود… . اى على! هر کسى که بى تابى بر او چیره شود، آسایش ، از او رَخت بر مى بندد. اى على! دوازده چیز است که خوب است انسان مسلمان ، آنها را بر سرِ سفره رعایت کند: چهار تا از آنها واجب است و چهار تا سنّت است و چهارتاى دیگر، ادب است. امّا چهار [خصلت] واجب: شناخت غذا، و «بسم اللّه » گفتن، و سپاس گزارى، و رضایت است . امّا چهار [خصلت] سنّت: نشستن بر پاى چپ، و خوردن با سه انگشت، و خوردن از غذاى مقابل خود، و مکیدن انگشتان است . امّا چهار] خصلت] ادب: کوچک گرفتن لقمه، خوب جویدن غذا، کم نگاه کردن به صورت دیگران، و شستن دست هاست . اى على! خداوند ، بهشت را از دو خشت آفریده ؛ خشتى از زر و خشتى از نقره، و دیوارهاى آن را از یاقوت، و سقفش را از زِبَرجَد، و سنگ ریزه هایش را از لؤلؤ، و خاکش را از زعفران و مُشک بویا قرار داده است . سپس به آن فرموده: با من حرف بزن . [بهشت] گفت: خدایى جز خداوند زنده بر پا دارنده نیست. هر کس وارد بر من شود، خوش بخت است. پس خداوند عز و جل فرموده است : به عزّت و جلالم سوگند، مى گسار، سخن چین، دیّوث، پاسبان، اُبنه، قبرکنِ کفن دزد، مالیات بگیر، قطع کننده رَحِم، و معتقد به قَدَر، وارد بهشت نمى شوند . اى على! ده گروه از این امّت، به خداوند بزرگ ، کافر شده اند: خون ریز، جادوگر، دیّوث، وطى کننده زن نامحرم از پشت، وطى کننده حیوان، زنا کننده با محارم، فتنه گر، فروشنده سلاح به دشمن، مانع زکات، و کسى که مستطیع شود ، ولى حج انجام ندهد تا این که بمیرد. اى على! ولیمه ، تنها در پنج چیز است: عُرس، خُرس، عِذار، وِکار ، و رِکاز. عُرس ، ازدواج است و خُرس ، زایمان و تولّد نوزاد است و عِذار: ختنه کردن است و وِکار، خرید خانه است و رِکاز، بازگشتن از خانه خداست… . اى على! سه چیز در دنیا و آخرت ، از اخلاق نیکوست : گذشت کنى از کسى که به تو ستم کرده، پیوند بر قرار کنى با کسى که از تو بُریده، و بردبارى کنى با کسى که در حقّ تو نادانى کرده است. اى على! پیش از پیشامد چهار چیز، چهار چیز را داشته باش: جوانى ات پیش از رسیدن پیرى، تن درستى ات پیش از بیمارى، و توانگرى ات پیش از نادارى، و زندگى ات را پیش از مرگ. اى على! خداوند عز و جل از امّت من ، ناخوش دارد: بازى در نماز، منّت گذارى در صدقه. رفتن به مسجد در حال جنابت ، خندیدن در میان گورها ، سَرَک کشیدن به خانه هاى مردم ، و نگاه به عورت زنان را ؛ چرا که کورى مى آورد. و ناخوش دارد سخن گفتن هنگام آمیزش را؛ چرا که لالى مى آورد . و ناخوش دارد خواب میان نماز مغرب و عشا را؛ چرا که محرومیت از روزى مى آورد. و ناخوش دارد غسل کردن در زیر آسمان را بدون داشتن پوشش. و ناخوش دارد وارد شدن بدون پوشش در نهرهاى آب را؛ [چرا که] همانا فرشتگانى در آنها ساکن اند . و ناخوش دارد بدون پوشش داخل شدن در حمّام را . و ناخوش دارد سخن گفتن را در میان اذان و اقامه نماز عشا. و ناخوش دارد سفر دریایى را هنگام توفان. و ناخوش دارد خوابیدن در بلندى را بدون حفاظ» . و[پیامبر صلى الله علیه و آله در ادامه] فرمود: «هر کس بر بلندى بى حفاظ، بخوابد، خود ، مسئول خون خود است. و ناخوش دارد این که مرد در خانه ، تنها بخوابد. و ناخوش دارد آمیزش با همسرش را در حالى که حائض باشد ، که اگر چنین کند و فرزندى به وجود آید، جذامى یا پیسى دار است، و نباید جز خود ، کسى را سرزنش کند. و ناخوش دارد سخن گفتن شخص سالم را با جذامى، مگر میان آن دو فاصله اى به اندازه نیم متر باشد» . و[پیامبر صلى الله علیه و آله در ادامه] فرمود: «از جذامى فرار کن ، همان طور که از شیر ، فرار مى کنى». و ناخوش دارد هم بسترى مرد را با همسرش در حال جنابت ، قبل از آن که غسل کند ، که اگر چنین کند و فرزندى از آن به دنیا بیاید، دیوانه خواهد بود و نباید جز خود ، کسى را سرزنش کند. و ناخوش دارد ادرار کردن در کنار نهر جارى را. و ناخوش دارد که کسى در زیر درخت و یا نخل خرماى میوه دار ، قضاى حاجت کند. و ناخوش دارد مردى را که ایستاده ، کفشش را به پا کند.(24) و ناخوش دارد کسى را که بدون چراغ ، وارد خانه تاریک شود. اى على! آفت حَسَب (افتخارات خانوادگى)، فخرفروشى است. اى على! هر کس از خداوند عز و جل بترسد، خداوند، همه چیز را از او بیمناک مى کند، و هر کس از خداوند نترسد، خداوند ، او را از همه چیز ، هراسان مى نماید. اى على! هشت نفرند که نمازشان پذیرفته نیست: برده فرارى تا وقتى که باز گردد، زن ناشزه که شوهرش از او ناراحت باشد، مانعِ زکات، تارکِ وضو، دختر اهل درک و تمیز که بدون پوششْ نماز بخواند، و پیشوایى که بر مردمى نماز بگزارد و مردم از او ناراضى باشند، و مست، و زَبّین ، یعنى کسى که ادرار و مدفوعش را نگه مى دارد . اى على! چهار نفرند که هر کس جزء آنها باشد، خداوند ، برایش خانه اى در بهشت مى سازد: پناه دهنده یتیم، رحم کننده به ناتوان، مهربان به پدر و مادر، و مدارا کننده با برده. اى على! سه چیز است که هر کس با آنها با خداوند عز و جل دیدار کند، از بهترینِ مردمان است: کسى که دستور واجب خدا را انجام دهد، از عابدترین مردم خواهد بود. هر کس از حرام هاى خدا پروا کند ، از پارساترینِ مردم است. هر کس به آنچه خداوند داده، قانع باشد، از بى نیازترین هاست . اى على! سه چیز است که این امّت ، طاقت آنها را ندارند: کمک مالى به برادر، انصاف داشتن با مردم، و یاد خدا بودن در هر صورت و آن ، گفتن «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الّا اللّه و اللّه اکبر» نیست ؛ بلکه این است که هر گاه سراغ چیز حرامى رفت ، از خداوند عز و جل بترسد و آن را رها کند. اى على! سه کس هستند که اگر با آنها انصاف هم داشته باشى، به تو ستم مى کنند: سِفلگان، خانواده ات، و خدمتکارت. و سه کس هستند که نسبت به سه کس ، انصاف روا نمى دارند: آزاده به برده، دانا به نادان، و توانا به ناتوان. اى على! هفت چیز است که هر کس آنها را داشته باشد، حقیقتِ ایمانش کامل شده و درهاى بهشت به رویش باز است: آن که وضویش را کامل و بانشاط بگیرد، نمازش را خوب به جا آورد، زکات مالش را بپردازد، از خشمش جلوگیرى کند، زبانش را مهار کند، براى گناهش آمرزش بخواهد ، و خیرخواه خانواده اش باشد. اى على! خداوند ، سه کس را نفرین کرده است: کسى که آذوقه اش را تنها بخورد، و مسافرى که در بیابانْ تنها سفر کند، و کسى که در خانه تنها بخوابد. اى على! سه چیز است که بیم دیوانگى با آنها وجود دارد: قضاى حاجت کردن در میان قبرها، راه رفتن با یک کفش، و این که انسانْ تنها بخوابد… . و سه نفرند که همنشینى با آنها مایه مرگِ دل است: همنشینى با فرومایگان، همنشینى با ثروتمندان، و هم سخنى با زنان. اى على! سه چیز ، از حقایق ایمان است: انفاق هنگام تنگ دستى، انصاف ورزیدن با مردم، و بخشیدن علم به آموزنده آن . اى على! سه چیز ، مایه خوش حالى مؤمن در دنیاست: دیدار با براداران، افطارى دادن به روزه دار، و شبْ زنده دارى در پایان شب. اى على! تو را از سه چیز ، نهى مى کنم: رشک، آز، و خود برتربینى … . اى على! سه درجه و سه کفّاره و سه نابود کننده و سه رهایى دهنده وجود دارد: امّا سه درجه عبارت اند از : وضو گرفتن کامل و بانشاط در سرماى سخت، و چشم به راه نماز [بعدى] بودن در پىِ نماز، و شب و روز در جماعاتْ شرکت جُستن . امّا کفّاره ها عبارت اند از : بلند سلام کردن، اِطعام کردن ، و در هنگامى که مردم خواب اندْ شبْ زنده دارى کردن . امّا نابود کننده ها عبارت اند از: بخلِ پیروى شده، هوسِ تبعیت شده ، و خودشیفتگى . امّا سه رهایى دهنده عبارت اند از: بیم از خدا در آشکار و پنهان، میانه روى در حال نادارى و دارا بودن، و سخن عادلانه گفتن هنگام خشم و خشنودى. اى على! پس از گرفتن کودک از شیر، شیر دادنى نیست و پس از رسیدن به سنّ احتلام، یتیمى منتفى است. اى على! دو سال راه طى کن تا به پدر و مادرت نیکى کنى . یک سال راه طى کن تا صِله رحِم نمایى . یک میل براى عیادت بیمار راه برو . براى تشییع جنازه ، دو میل راه طى کن . براى اجابت یک دعوت ، سه میل راه برو . براى دیدار برادر دینى ات ، چهار میل راه برو. جهت اجابت فریادخواه ، پنج میل راه طى کن . براى یارى ستم دیده ، شش میل راه برو و همواره آمرزش بخواه… . اى على! نُه چیز ، باعث فراموشى است : خوردن سیب تُرش، خوردن گشنیز ، پنیر ، و نیم خورده موش، خواندن قبرْ نبشته ها، راه رفتن میان دو زن، دور ریختن شپشک، حجامت پشتِ گردن، و ادرار کردن در آب راکد. اى على! [لذّت] زندگى در سه چیز است: خانه بزرگ، کنیز زیبا، و اسبِ میانْ باریک. اى على! به خدا سوگند ، اگر انسان متواضع ، در ته چاه باشد، خداوند عز و جل برایش بادى را مى فرستد تا او را به برترین رتبه نیکان در دولت اشرار ببرد. اى على! هر کس خود را به غیرِ تبار خود نسبت دهد، نفرین خدا بر او باد! و هر کس مزد اجیرى را از او باز دارد، نفرین خدا بر او باد!» . هر کس حادثه اى پدید آورد و یا پدید آورنده حادثه اى را پناه دهد، نفرین خدا بر او باد!» . گفته شد: آن حادثه چیست؟ فرمود: «کشتن». [سپس فرمود :] «اى على! مؤمن ، کسى است که مسلمانان ، از او در جان و دارایى شان در امان باشند، و مسلمان ، کسى است که مسلمانان از دست و زبانش در امان باشند ، و مهاجر ، کسى است که گناهان را از خود ، دور کند. اى على! محکم ترین دستاویز ایمان، دوستى و دشمنى در راه خداست. اى على! هر کس از زنش اطاعت کند، خداوند ، او را به رو در آتش مى افکند». على علیه السلام گفت : این اطاعت، چیست ؟ فرمود: «اجازه دادن به او براى رفتن به حمّام ها و عروسى ها و نوحه سرایى ها و پوشیدن لباس هاى نازک». [سپس فرمود :] «اى على! خداوند ـ تبارک و تعالى ـ نخوت جاهلیت و فخرفروشى به نیاکان را با اسلام ، از میان بُرد . آگاه باشید که مردم از آدم اند و آدم ، از خاک ، و گرامى ترینِ مردم در نزد خدا، پرواپیشگان اند. اى على! بهاى مُردار و سگ و شراب ، و مهریه زنا، نیز رِشوه و مزد کاهن ، حرام است. اى على! هر کس به این قصد دانش اندوزد که با آن، با سفیهان جدل کند و یا با عالمان ، بگو مگو کند و یا مردم را به سوى خود فرا خوانَد، از اهل آتش است. اى على! هر گاه بنده اى بمیرد، مردم مى گویند : چه پس انداخته است؟ و فرشتگان مى گویند: چه پیش فرستاده است؟ اى على! دنیا، زندان مؤمن و بهشت کافر است. اى على! مرگ ناگهانى، آسایش مؤمن و حسرت کافر است. اى على! خداوند ـ تبارک و تعالى ـ به دنیا وحى کرد: به کسى که به من خدمت مى کند، خدمت کن و به کسى که به تو خدمت مى کند، رنج بده . اى على! اگر دنیا به اندازه یک بال پشه در پیشگاه خداوند عز و جل ارزش داشت، جرعه آبى از آن به کافر نمى نوشانْد. اى على! هیچ کس از پیشینیان و پسینیان نیست ، مگر این که در قیامت ، در حسرت این خواهد بود که کاش از دنیا ، جز بخور و نمیر ، نصیب او نمى شد. اى على! بدترینِ مردم، کسى است که خداوند را در قضایش متّهم کند. اى على! ناله مؤمن ، تسبیح و صدایش ، تهلیل و مرگش در رخت خواب ، عبادت و از این پهلو به آن پهلو غلتیدنش ، جهاد در راه خداست. اگر عافیت یابد، در حالى میان مردم راه مى رود که گناهى ندارد. اى على! اگر به من ، پاچه گاو و یا گوسفندى هم هدیه مى شد، مى پذیرفتم و اگر [حتّى]به پاچه اى دعوت مى شدم، قبول مى کردم. اى على! بر زنان این احکام نیست: شرکت در نمازهاى جمعه و جماعت، اذان و اقامه گفتن، به عیادت بیمار رفتن، تشییع جنازه، هَروَله کردن میان صفا و مروه، اِستلام حجر الأسود ، تراشیدن سر در حج، قضاوت کردن، مشورت دادن، ذبح کردنْ جز در موقع ضرورت، لبّیک گفتن با صداى بلند، ایستادن در کنار قبر، گوش دادن به خطبه، صاحب اختیار شدن در امر ازدواج، بیرون رفتن از منزل بدون اجازه شوهر ـ که اگر [زنى] چنین کند، خدا و جبرئیل و میکائیل علیهماالسلام نفرینش مى کنند ـ ، و خرج کردن از خانه شوهر بدون اجازه او، و خوابیدن در حالى که شوهرش از او خشمگین است، هر چند شوهر به او ستم کرده باشد. اى على! اسلام ، بى پوشش است و پوشش آن ، آزرم است و زینتش، وفادارى است و جوان مردى اش ، کار نیک است و ستونش ، پارسایى است. هر چیزى پایه اى دارد و پایه اسلام، دوستى ما اهل بیت است. اى على! بداخلاقى، شوم است و اطاعت از زن ، [باعث] پشیمانى. اى على! اگر در چیزى شومى باشد، در زبانِ زن است. اى على! سبُک بالان رَستند و سنگین باران ، نابود شدند. اى على! هر کس به من ، عمداً دروغ ببندد، نشیمنگاه خود را براى آتش ، آماده کند. اى على! سه چیز ، حافظه را بسیار مى کند و بَلغَم را کاهش مى دهد: [خوردنِ]کُندُر، مسواک زدن ، و تلاوت قرآن… . اى على! خواب ، چهار گونه است: خواب پیامبران به پشت، خواب مؤمنان به دست راست، خواب کافران و منافقان به دست چپ، و خواب شیطان ها بر رو. اى على! خداوند عز و جل هیچ پیامبرى را بر نینگیخت، مگر این که نسل او را از پشت خود او قرار داد ؛ ولى نسل مرا از پشت تو قرار داد و اگر تو نبودى، من بى ذرّیه مى ماندم. اى على! چهار چیز ، کمرشکن است: پیشوایى که از خداوند عز و جل نافرمانى کند ، ولى مردم از او اطاعت کنند ؛ و زنى که شوهرش از او نگه دارى کند ، ولى زن به او خیانت نماید ؛ فقرى که صاحبش درمانى برایش نمى یابد؛ و همسایه بدى که در خانه همیشگى انسان است. اى على! عبد المطّلب ، پنج سنّت در زمان جاهلیت گذاشت که خداوند ، آنها را در اسلام نیز جارى ساخت: زنْ بابا را بر پسر حرام کرد، و خداوند نیز درباره آن ، چنین نازل فرمود: «و با زنانى که پدرانتان به ازدواج خود در آورده اند، ازدواج نکنید» . و گنجى را یافت و خمس آن را جدا کرد و انفاق نمود . خداوند عز و جل نیز چنین فرو فرستاد: «و بدانید که هر چیزى را غنیمت گرفتید، یکْ پنجمِ آن ، براى خدا و پیامبر است» . و در [دیه] قتل، یکصد شتر را سنّت کرد و خداوند هم آن را در اسلام پذیرفت. نیز طواف در میان قریش ، تعداد مشخّصى نداشت و عبد المطّلب ، هفت شوط را سنّت قرار داد و خداوند عز و جل هم آن را در اسلام پذیرفت. اى على! عبد المطّلب با اَزلام ، قرعه نمى انداخت و بت ها را نمى پرستید و گوشت قربانى هایى را که براى بت ها ذبح شده بود ، نمى خورد و مى گفت: من ، به دین پدرم ابراهیم هستم. اى على! شگفت ترینِ انسان ها در ایمان، و بزرگ ترینِ آنها در برخوردارى از یقین، مردمانى هستند در آخِرْ زمان، که با این که پیامبر و حجّت بر آنها پوشیده مانده ، به نوشته اى بر روى سفیدى [ـِ کاغذ]، ایمان مى آورند . اى على! سه چیز ، دل را سخت مى کنند: گوش دادن به لهو، در پىِ شکار بودن، و به درِ خانه سلطان رفتن. اى على! بر [روى] پوست حیوانى که شیرش خوردنى نیست، نماز نخوان و گوشتش را هم نخور، و در ذاتُ الجَیش(25) و ذاتُ الصَّلاصل(26) و ضَجَنان ،(27) نماز نخوان. اى على! از تخمى که دو طرفش متفاوت است و از ماهى پولک دار و پرنده بالْ زن بخور ؛ ولى پرنده ثابتْ بال را رها کن ، و پرندگان دریایىِ داراى سنگدان و سیخچه را نیز بخور. اى على! خوردن هر نیش دار درنده و چنگال دار پرنده، حرام است. اى على! خوردن خرما و خرماى انباشته(28) را قطع نکن. اى على! حدّ زناکار ، دست و پا بُریدن نیست. تعریض، حد ندارد و حد شفاعت بردار نیست. سوگند ، براى قطع رحِم، منعقد نمى شود و سوگند فرزند بر خلاف خواستِ پدر و نیز سوگند زن بر خلاف خواستِ شوهر و سوگند برده با وجود نظر مولا، بى اثر است. روزه روز تا پایان شب و نیز روزه وصال ،(29) مشروع نیست. بازگشت به دوران جاهلیت پس از قبول اسلام، پذیرفته نیست. اى على! پدر براى قتل فرزند ، قصاص نمى شود. اى على! خواب عالِم ، بهتر از پرستش عابد است. اى على! دو رکعت نماز عالم، بهتر از هزار رکعت نمازى است که عابد مى خواند. اى على! زن بدون اجازه شوهر، و برده بدون اجازه مولا، و میهمان بدون اجازه میزبان، حق ندارند روزه مستحبّى بگیرند. اى على! روزه گرفتن در دو عید فطر و قربان، روزه وصال، روزه سکوت، روزه نذر گناه، و روزه دهر ،(30) حرام اند. اى على! زِنا، شش ویژگى دارد که سه ویژگى مربوط به دنیا و سه دیگر مربوط به آخرت است. ویژگى هاى دنیوى زنا ، این است که: انسان را بى ارزش مى کند، نابودى را شتاب مى دهد، و روزى را مى بُرد. ویژگى اُخروى آن ، بدىِ حسابرسى، خشم خدا، و ماندگارى در آتش است . اى على! رِبا، هفتاد جزء دارد که ساده ترینِ آنها، مثل هم بستر شدن با مادر در خانه خداست. اى على! یک درهم رِبا در پیشگاه خدا، از هفتاد زِنا که همه آنها با محرم و در خانه خدا انجام شود، بدتر است. اى على! هر کس به اندازه یک قیراط(31) از پرداخت زکات ، خوددارى کند، مؤمن و مسلمان نیست و احترامى ندارد. اى على! ترک کننده زکات، در قیامت، درخواست بازگشت به دنیا مى کند. این ، همان گفته خداوند عز و جل است که: «تا زمانى که مرگِ یکى از آنان ، فرا رسید، مى گوید: پروردگارا! مرا برگردان» . اى على! مستطیعى که حج را ترک کند ، کافر است. خداوند ـ تبارک و تعالى ـ فرموده است: «و براى خدا حجّ آن خانه، بر عهده مردم است ؛ البته بر کسى که بتواند به سوى آن راه یابد و هر کس کفر ورزد، یقیناً خداوند ، از جهانیانْ بى نیاز است» . اى على! هر کس براى رفتن به حج ، امروز و فردا کند تا مرگش فرا رسد، خداوند او را در رستاخیز، یهودى و یا مسیحى محشور مى کند. اى على! صدقه، قضاى قطعىِ حتمى را باز مى گردانَد. اى على! صله رَحِم، عمر را افزایش مى دهد. اى على! غذا را با نمک شروع کن و با آن به پایان ببر ؛ چرا که نمک، شفاى هفتاد و دو درد است. اى على! اگر به مقامِ محمود گام بنهم، درباره پدر، مادر، عمو و برادرم که در دوران جاهلى بوده اند، شفاعت مى کنم. اى على! من فرزند دو ذبیح هستم . من اجابت شده دعاى پدرم ابراهیم علیه السلام هستم. اى على! برترین خِرد، آن است که با آن ، بهشت به دست آید و خشنودى [خداى]مهربان ، تحصیل شود. اى على! نخستین آفریده خداوند عز و جل عقل بود. پس به او فرمود: رویت را به این سو کن! و او هم رو کرد. سپس فرمود: پشت کن! و او هم پشت کرد. آن گاه خداوند فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، هیچ آفریده اى را نیافریده ام که نزد من ، دوست داشتنى تر از تو باشد . با تو ، مؤاخذه مى کنم و با تو ، مى بخشم و با تو ، ثواب مى دهم و با تو ، کیفر مى کنم . اى على! در حالى که خویشاوند نیازمندى وجود دارد، صدقه به دیگران نمى رسد. اى على! یک درهم هزینه کردن براى خضاب، بهتر از هزار درهم انفاق در راه خداى متعال است. خضاب کردن، چهارده خاصیت دارد: بوى بد را از گوش ها مى برَد، چشم را روشنى مى بخشد، بینى را نرم مى کند، بو را خوش مى کند، لثه را استحکام مى بخشد، بوى زیر بغل را زایل مى کند، وسوسه شیطان را مى بَرَد، فرشتگان با آنْ خوش حال مى شوند، مؤمن با آنْ شاد مى گردد و کافر با آنْ اندوهگین مى شود. خضاب، زیور و گوارایى است و نکیر و منکر، از آن حیا مى کنند و براى خضاب کننده در گور ، برائتى است. اى على! گفتار ، جز با کردار و اظهار نظر، جز با خُبرویّت، دارایى، جز با جود و بخشش و راستى، جز با وفادارى و پاک دامنى، جز با پارسایى و صدقه، جز با انگیزه و زندگى، جز با تن درستى و وطن ، جز با امنیت و شادى، خیرى ندارند. اى على! خداوند از گوسفند، هفت چیز را حرام کرده است: خون، آلت تناسلى، مثانه، نخاع، غدّه ها، طحال، و زَهْره. اى على! در چهار معامله، چانه نزن: خرید قربانى، کفن، حیوان، و کرایه مکه. اى على! آیا به تو بگویم که شبیه ترین افراد به من ، چه کسانى اند؟» . گفت : آرى ، اى پیامبر خدا! فرمود: «خوش اخلاق ترین شما، بردبارترینِ شما، نیکوکارترینِ شما به خویشان، و باانصاف ترینِ شماست» . [سپس فرمود :] «اى على! امّت من، هر گاه سوار کشتى شوند و این دعا را بخوانند ، از غرق شدن، در امان اند: به نام خداوند بخشنده مهربان «و خدا را چنان که باید، نشناخته اند ، حال آن که در روز قیامت، زمین ، یکسره در دست اوست و آسمان ها در پیچیده به دست اوست. او منزّه و برتر است از آنچه با وى ، شریک مى گردانند» . به نام خداست روان شدنش و لنگر انداختنش. «بى گمان ، پروردگار من ، آمرزنده مهربان است» . اى على! براى امّت من، مایه در امان ماندن از دزدى، خواندن این آیه تا آخر سوره است: «بگو: خدا را بخوانید و یا رحمان را بخوانید. هر کدام را بخوانید، براى او نام هاى نیکوست» . اى على! براى امّت من، مایه در امان ماندن از هلاکت [، خواندن این آیه]است : «همانا خدا ، آسمان ها و زمین را نگاه مى دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند ، بعد از او هیچ کس ، آنها را نگاه نمى دارد . اوست بردبارِ آمرزنده» . اى على! ذکر «هیچ نیرو وتوانى جز به خدا نیست و پناهگاه و نجات بخشى از خداوند ، جز خود او نیست» ، امانى است براى امّتم از اندوه. اى على! براى امّت من، [خواندن این آیه] مایه در امان ماندن از آتش سوزى است : «بى تردید، سَروَر من ، آن خدایى است که قرآن را فرو فرستاده، و همو دوستدارِ شایستگان است» ، «و خدا را آن چنان که باید ، به بزرگى نشناخته اند» تا آخر آیه . اى على! هر کس که از درندگان مى هراسد، این [آیه] را بخواند: «فرستاده اى از خود شما برایتان آمد» تا آخر سوره. اى على! هر کس حیوان سوارى اش چموشى مى کند، در گوش راستش این آیه را بخواند: «هر کس در آسمان ها و زمین است، خواسته و یا ناخواسته، سر به فرمان اوست ، و به سوى او باز گردانده مى شوید» . اى على! هر کس از جادوگر و یا دیوى، هراس دارد، این آیه را بخواند: «یقیناً پروردگار شما ، هموست که آسمان ها و زمین را آفرید» . اى على! هر کس شکمش زردابه دارد، «آیة الکرسى» را بر آن بنویسد و آن را بنوشد ، به فرمان خداوند متعال، از آن بیمارى رها مى شود. اى على! حقّ فرزند بر پدر ، این است که براى او نام نیکو انتخاب کند و ادبش نماید و در جایگاه مناسب قرارش دهد. حقّ پدر بر فرزند ، این است که او را با نام ، صدا نزند و جلوتر از او راه نرود و در برابرش ننشیند و با او به حمّام نرود. اى على! سه چیز از وسواس است: گِل خوردن، ناخن به دندان گرفتن، و ریش جویدن. اى على! خداوند ، پدر و مادرى را که باعث نافرمانىِ فرزندشان مى شوند، از رحمتش دور مى کند. اى على! بر پدر و مادر در حقّ فرزند، همانى لازم است که در حقّ پدر و مادر، از نافرمانى شان بر فرزند ، لازم است. اى على! خداوند رحمت کند پدر و مادرى را که فرزندشان را بر نیکى به خود بگمارند! اى على! هر کس پدر و مادر خود را اندوهگین سازد، از آنها نافرمانى کرده است. اى على! هر کس که نزد او از برادر مسلمانش غیبت شود و او بتواند او را یارى دهد و نکند، خداوند ، او را در دنیا و آخرت، بى کس رها مى کند. اى على! هر کس یتیمى را از دارایىِ خود برخوردار کند تا بى نیازش سازد، بهشت بر او واجب مى شود. اى على! هر کس دستش را بر سر یتیمى از سرِ ترحّم بکشد، خداوند عز و جل به اندازه هر مویى، برایش در روز رستاخیز، نورى مى بخشد. اى على! هر کس صلوات فرستادن بر من را فراموش کند، راه بهشت را گم مى کند. اى على! از [شتاب در نماز ، همانند] نوک زدن کلاغ و پهن شدن در زمین [در سجده] ، همانند شیر، خوددارى کن. اى على! اگر دستم را تا آرنج در دهان اژدها کنم ، برایم دوست داشتنى تر است تا این که از نوکیسه درخواست کنم. اى على! متجاوزترینِ مردم در پیشگاه خدا، کُشنده اى است که جز کُشنده را بکُشد، و زننده اى که به جز زننده را کتک بزند . هر کس خود را به غیرِ تبار خویش نسبت دهد ، به آنچه خداوند عز و جل، فرو فرستاده، کافر است. اى على! انگشتر را به دست راست کن؛ چرا که چنین عملى ، ارزشى از سوى خداوند عز و جل براى مقرّبان درگاه خداست». على علیه السلام گفت : چه انگشترى به دست کنم ، اى پیامبر خدا؟ فرمود: «به عقیق سرخ که نخستین کوهى است که به یگانگى خداوند عز و جل و نبوّت من و وصایت تو و امامت فرزندانت و بودن بهشت براى پیروانت و به بودن عذاب براى دشمنانت، اعتراف کرده است» . [سپس فرمود :] «اى على! خداوند متعال ، از بالا بر دنیا نگریست و مرا بر تمامى مردان عالم، برگزید . آن گاه ، بار دیگر نگریست و تو را بر مردان عالم ، برگزید . بار سوم نگریست و امامانِ از نسل تو را بر مردان عالم ، برگزید . بار چهارم ، فاطمه علیهاالسلام را بر زنان ، عالم ، برگزید. اى على! من ، نام تو را چهار جا با نام خودم کنار هم دیدم و با نگاه به آن، با آن مأنوس شدم: هنگامى که در معراجم به بیت المقدّس رسیدم، بر صخره آن دیدم: معبودى جز خداى یگانه نیست . محمّد ، فرستاده خداست. او را با دستْ یارش تأیید کردم و یارى دادم . به جبرئیل علیه السلام گفتم: دستْ یار من کیست؟ پاسخ داد: على بن ابى طالب. هنگامى که به سِدرة المنتهى رسیدم، دیدم بر آن نوشته شده بود: من خدایم . معبودى جز من نیست . من یگانه ام . محمّد ، برگزیده من است . او را با دستْ یارش یارى کردم . به جبرئیل علیه السلام گفتم: دستْ یارِ من کیست؟ گفت: على بن ابى طالب. وقتى از سِدرة المنتهى عبور کردم و به عرش پروردگار عالمیان رسیدم، دیدم بر پایه هایش نوشته شده بود: من خدایم . معبودى جز من نیست . یکتایم . محمّد ، حبیب من است و او را با دستْ یارش کمک و یارى کردم . اى على! خداى متعال درباره تو به من ، هفت ویژگى داد: تو نخستین کسى هستى که با من ، قبر برایش شکافته مى شود؛ و تو اوّلین کسى هستى که با من بر صراط مى ایستد؛ و تو نخستین کسى هستى که وقتى من پوشانده شدم، پوشانده مى شوى؛ و وقتى من تحیّت گفته شوم، تحیّت گفته مى شوى؛ و نخستین کسى هستى که با من در مقام والا ، منزل مى گیرى ؛ و نخستین کسى هستى که با من ، از باده سر به مُهر ـ که مُهرش مُشک است ـ ، مى نوشى.
11981.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ فی وصیَّتِهِ صلى الله علیه و آله لأمیرالمؤمنین: یا علیُّ ، اُوصِیکَ بالدُّعاءِ فإنّهُ مَع الإجابَةِ وَبالشُّکرِ فإِنّ مَعَهُ المَزِیدَ ، وأَنهاکَ مِن أَن تَخفِرَ(32) عَهدا ، أَو تغیّر علیه ، وأنهاک عن المکر فإنّه لا یحیق المکر السیّئ إلّا بأهله ، وأنهاک عن البغی فإنّه من بُغی علیه لینصرنّه اللّه .(33)
11981.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – از سفارش پیامبر خدا ، زمانى که على علیه السلام: اى على! تو را به دعا سفارش مى کنم ؛ چرا که با اجابت ، همراه است و به سپاس گزارى سفارش مى کنم ؛ چرا که مایه فراوانىِ روزى است و از پیمان شکنى و یا تغییر دادن آن و نیز از فریبکارى، بر حذر مى دارم؛ زیرا فریبکارى، اهلش را فرا مى گیرد و تو را از ستم ، بر حذر مى دارم که ستم دیده، قطعاً در حمایت خداست» .
11982.تحف العقول ـ أیضا ، فی وصیَّتِهِ صلى الله علیه و آله لأمیرال: یا عَلِیُّ إنَّ مِنَ الیَقینِ ألّا تُرضیَ أحَدا بِسَخَطِ اللّه ِ ، ولا تَحْمَدَ أحَدا بما آتاکَ اللّه ، وَلا تَذُمَّ أحَدا عَلى مالَمْ یُؤْتِکَ اللّه ُ ، فإنَّ الرّزقَ لا یَجُرُّهُ حِرْصُ حَرِیصٍ ولا تَصْرِفُهُ کَراهَةُ کارِهٍ ، إنَّ اللّه َ بِحُکْمِهِ وَفَضْلِهِ جَعَلَ الرَّوْحَ وَالفَرَحَ فی الیقینِ وَالرِّضا ، وَجَعَلَ الهَمَّ وَالحُزْنَ فی الشَّکِّ وَالسُّخْطِ . یا علیُّ إنّه لا فقرَ أشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ ولا مالَ أعوَدُ مِنَ العَقْلِ(34) ولا وحدَةَ أوْحَشُ مِنَ العُجبِ ولا مُظاهَرَةَ أحسَنُ مِن المُشاوَرَةِ(35) وَلا عَقلَ کَالتَّدبیرِ وَلا حَسَبَ کَحُسنِ الخُلقِ(36) ولا عِبادَةَ کَالتَّفَکُّرِ . یا عَلیُّ آفَةُ الحَدِیثِ الکِذبُ وآفَةُ العِلم النِّسیانُ وَآفَةُ العِبادَةِ الفَترَةُ(37) . وَآفَةُ السَّماحَةِ المَنُّ(38) . وآفَةُ الشّجاعَةِ البَغْی وَآفَةُ الجَمالِ الخُیَلاءُ . وآفَةُ الحَسَبِ الفَخرُ(39) . یا علیُّ عَلَیکَ بِالصِّدقِ وَلا تَخرُج مِن فیکَ کَذِبةٌ أبَدا وَلا تَجتَرِئَنَّ عَلى خِیانَةٍ أَبَدا ؛ وَالخَوفَ مِنَ اللّه ِ کَأَنَّکَ تَراهُ . وَابذُل مالَکَ وَنَفسَکَ دونَ دِینِکَ وَعَلَیْکَ بِمَحاسِنِ الأخلاقِ فَارکَبها وَعَلَیْکَ بِمَساوِی الأخلاقِ فَاجتَنِبها … . یا علیُّ ثَلاثٌ مِن مَکارِمِ الأخلاقِ : تَصِلُ مَن قَطَعَکَ . وَتُعطی مَن حَرَمَکَ وتَعفُو عَمَّن ظَلَمَکَ . یا علیُّ ثَلاثٌ مُنجِیاتٌ : تَکفُّ لِسانَکَ . وَتَبکِی عَلى خَطیئَتِکَ . وَیَسعُکَ بَیْتُکَ(40) . یا علیٌّ سَیِّدُ الأعمالِ ثَلاثُ خِصالٍ : إنصافُکَ النّاسَ مِن نَفْسِکَ . ومُساواةُ الأخِ فی اللّه ِ . وَذِکْرُ اللّه ِ عَلى کُلِّ حالٍ . یَا عَلیٌّ ثَلاثَةٌ مِن حُلَلِ اللّه ِ(41) : رَجُلٌ زارَ أخاهُ المُؤمِنَ فی اللّه ِ فَهُوَ زَورُ اللّه ِ وَحقٌّ عَلَى اللّه ِ أن یُکرِمَ زَورَهُ(42) ویعطِیَهُ ما سَأَلَ . وَرَجُلٌ صَلّى ثُمَّ عَقَّبَ إلَى الصَّلاةِ الاُخرى فَهُوَ ضَیف اللّه ِ وحَقٌّ عَلَى اللّه ِ أن یُکرِم ضَیفَهُ . والحاجُّ والمُعتَمِرُ فَهُما وَفدُا اللّه ِ وَحَقُّ عَلَى اللّه ِ أن یُکرِمَ وَفْدَه . یا عَلیُّ ثَلاثٌ ثَوابُهُنَّ فی الدُّنیا والآخِرَةِ : الحَجُّ یَنفی الفَقرَ وَالصَّدقَةُ تَدْفَعُ البَلِیَّةَ وَصِلَةُ الرَّحِمِ تَزِیدُ فی العُمرِ . یا عَلیٌّ ثَلاثٌ مَن لَم یَکُنَّ فیهِ لَم یَقُم لَهُ عَمَلٌ : وَرَعٌ یَحجُزُهُ عَن مَعاصِی اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ . وَعِلمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهْلَ السَّفیهِ . وَعَقلٌ یُداری بِهِ النّاسَ . یا عَلیّ ثَلاثَةٌ تَحتَ ظِلِّ العَرشِ یَومَ القِیامَةِ : رَجُلٌ أحَبَّ لِأَخیهِ ما أحَبَّ لِنَفسِهِ . وَرَجُلٌ بَلَغَهُ أَمرٌ فَلَم یتَقدَّم فیهِ وَلَم یَتَأَخَّر حَتّى یَعلَمَ أنَّ ذلِکَ الأَمرَ للّه ِ رِضىً أَو سَخَطٌ . ورَجُلٌ لَم یَعِب أخاهُ بِعَیبٍ حَتّى یُصلِحَ ذلِکَ العَیبَ مِن نَفسِهِ ، فَإنَّه کُلَّما أَصلَحَ مِن نَفسِهِ عَیبا بَدالَهُ مِنها آخَرُ ؛ وَکَفى بِالمَرءِ فی نَفسِهِ شُغلاً . یا علیٌّ ثَلاثٌ مِن أبوابِ البِرِّ : سَخاءُ النَّفسِ . وَطِیبُ الکَلامِ . وَالصَّبرُ عَلَى الأَذى . یا علیُّ فی التَّوراةِ أربَعٌ إلى جَنبِهِنَّ أربَعٌ : مَن أصبَحَ عَلَى الدُّنیا حَرِیصا أصبَحَ وَهُوَ عَلَى اللّه ِ ساخِطٌ . وَمَن أصبَحَ یَشکو مُصیبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَإنَّما یَشکُو رَبَّهُ . وَمَن أتى غَنِیّا فَتَضَعضَعَ لَهُ(43) ذَهَبَ ثُلثا دِینِه . وَمَن دَخَلَ النّارَ مِن هذِهِ الاُمَّةِ فَهُوَ مِمَّنِ اتَّخَذَ آیاتِ اللّه ِ هُزُوا ولعبا . أَربَعٌ إلى جَنبِهنَّ أربَعٌ : مَن مَلَکَ استَأثَرَ(44) . ومَن لَم یَستَشِر یَندَم . کما تَدِینُ تُدانُ . وَالفَقرُ المَوتُ الأکبَرُ ، فَقیلَ لَهُ : الفَقرُ مِنَ الدِّینارِ وَالدِّرَهَمِ ؟ فَقالَ : الفَقرُ مِنَ الدِّینِ . یا علیُّ کلُّ عَینٍ باکِیَةٌ یَومَ القِیامَةِ إلّا ثَلاثَ أَعیُنٍ : عَینٌ سَهَرَت فی سَبیلِ اللّه ِ(45) . وعَینٌ غُضَّت عَن مَحارِمِ اللّه ِ . وَعَینٌ فاضَت مِن خَشیَةِ اللّه ِ(46) . یا علیٌّ طُوبى لِصُورَةٍ نَظَرَ اللّه ُ إِلَیها تَبکی عَلى ذنبٍ لَم یَطَلِّع عَلى ذلِکَ الذَّنبِ أحدٌ غیَرُ اللّه ِ . یا علیٌّ ثلاثٌ موبِقاتٌ وَثَلاثٌ مُنجِیاتٌ ، فَأمَّا المُوبِقاتُ : فَهَوىً مُتَّبَعٌ . وَشُحٌّ مطاع .(47) وَإعجابُ المَرء بِنَفسِهِ . وَأمّا المُنجِیاتُ فَالعَدلُ فی الرِّضا وَالغَضَبِ . وَالقَصدُ فی الغِنى وَالفَقرِ ، وَخَوفُ اللّه ِ فی السِّرِّ وَالعَلانِیَةِ کَأَنَّکَ تَراهُ فَإن لَم تَکُن تَراهُ فإنّه یراک . یا عَلیٌّ ثَلاثٌ یَحسُنُ فیهِنَّ الکِذبُ(48) : المَکیدَةُ فی الحَربِ ، وَعِدَتُکَ زَوجَتَکَ ، وَالإصلاحُ بَینَ النّاسِ . یا عَلیٌّ ثَلاثٌ یَقبُحُ فیهِنَّ الصِّدقُ : النَّمیمَةُ ، وَإِخبارُکَ الرَّجُلَ عَن أهلِهِ بما یَکرَهُ . وتَکذِیبُکَ الرَّجلَ عَنِ الخَیرِ . یا علیُّ أربَعٌ یَذهَبنَ ضَلالاً(49) : الأکلُ بعدَ الشَّبعِ وَالسِّراجُ فی القَمَرِ وَالزَّرعُ فی الأرضِ السَّبخَةِ(50) . وَالصَّنیعَةُ(51) عِندَ غَیرِ أهلِها . یا عَلیّ أربَعٌ أسرَعُ شَیءٍ عُقُوبَةً : رَجُلٌ أحسَنتَ إلَیهِ فَکافَأکَ بالإحسانِ إساءَةً . وَرَجُلٌ لاتَبغی عَلَیهِ وَهُوَ یَبغی عَلَیکَ ورَجُلٌ عاقَدتَهُ عَلى أمرٍ فَمِن أمرِکَ الوَفاءُ لَهُ وَمِن أمرِهِ الغَدرُبکَ . ورَجُلٌ تَصِلُهُ رَحِمُهُ ویَقطَعُها . یا عَلیٌّ أربَعٌ مَن یَکُنّ فیهِ کَمُلَ إسلامُهُ : الصِّدقُ . وَالشُّکرُ . وَالحَیاءُ وَحُسنُ الخُلقِ . یا عَلیٌّ قِلّةُ طَلَبِ الحَوائِجِ مِنَ النّاسِ هُوَ الغِنَى الحاضِرُ وَکَثرَةُ الحَوائِجِ إلَى النّاسِ مَذَلَّةٌ وَهُوَ الفَقرُ الحاضِرُ . یا علیٌّ إنَّ لِلمُؤمِنِ ثَلاثَ عَلاماتٍ : الصِّیامُ وَالصّلاةُ . والزَّکاةُ وَإنَّ لِلمُتَکَلِّفِ مِنَ الرِّجالِ(52) ثَلاثَ عَلاماتٍ : یَتَملَّقُ إذا شَهِدَ . وَیَغتابُ إِذا غابَ . ویَشمَتُ بِالمُصیبَة . ولِلظّالِمِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : یَقهَرُ مَن دُونَه بِالغَلبَةِ . ومَن فَوقَهُ بِالمَعصِیَةِ . ویُظاهِرُ الظَّلَمَةَ(53) . لِلمُرائی ثَلاثٌ عَلاماتٍ : یَنشَطُ إذا کانَ عِندَ النّاسِ(54) . ویَکسَلُ إذا کانَ وَحدَهُ . وَیُحِبُّ أن یُحمَدَ فی جَمیعِ الاُمورِ . ولِلمُنافِقِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : إن حَدَّثَ کَذَبَ وإنِ ائتُمِنَ خانَ وإن وَعَدَ أخلَفَ . ولِلکَسلانِ ثلاثُ علاماتٍ : یَتَوانى حَتّى یُفرِّطَ .(55) وَیُفَرِّطُ حَتّى یُضیعَ . ویُضیعُ حَتّى یأثَمَ . ولَیسَ یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یکونَ شاخِصا إلا فی ثَلاثٍ : مَرَمّةٍ لِمَعاشٍ(56) . أو خطوَةٍ لِمعادٍ . أو لذَّةٍ فی غیرِ مُحرَّمٍ … . یا عَلیُّ إذا رَأیتَ الهِلالَ فَکبِّر ثَلاثا وَقُل : الحَمدُ للّه ِ الَّذِی خَلَقَنی وَخلَقَکَ وقَدَّرَکَ مَنازِلَ وَجَعَلَکَ آیَةً لِلعالَمینَ(57) . یا عَلیُّ إِذا نَظَرتَ فی مِرآةٍ فَکَبِّر ثَلاثا وَقُل : اللّهمّ کَما حَسَّنتَ خَلقی فَحَسِّن خُلقی . یا علیُّ إذا هالَکَ أَمرٌ فقل : اللّهمّ بحقّ محمّد وآل محمّد إلّا فرّجت عنّی . قال علیّ علیه السلام : قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ «فَتَلَقّى آدم مِن رَبِّه کَلِماتٍ» ما هذِهِ الکَلِماتُ ؟ قالَ : یا عَلیُّ إنَّ اللّه َ أَهبَطَ آدَمَ بِالهِندِ وَأهبَطَ حَوَّاءَ بِجُدَّةَ وَالحَیَّةَ بِإصبَهانَ وإبلیسَ بِمَیسانَ(58) وَلَم یَکُن فی الجَنَّةِ شَیءٌ أَحسَنُ مِنَ الحَیَّةِ وَالطّاوُوسِ وَکانَ لِلحَیَّة قَوائِمُ کَقَوائِمِ البَعیرِ ، فَدَخَلَ إبلیسُ جَوفَها فَغَرَّ آدَمَ وخَدَعَهُ فَغَضِبَ اللّه ُ عَلَى الحَیَّةِ وَأَلْقى عَنها قَوائِمَها وقَالَ : جَعَلتُ رِزقَکِ التُّرابَ ، وَجَعَلتُکِ تَمشینَ عَلى بَطنِکِ لا رَحِمَ اللّه ُ مَن رِحَمِکِ ، وَغَضِبَ عَلَى الطّاوُوسِ ، لِأَنَّهُ کانَ دَلَّ إبلیسَ عَلَى الشّجَرَةِ ، فَمَسَخَ مِنهُ صَوتَهُ وَرِجلَیهِ ، فَمَکَثَ آدَمُ بِالهِندِ مِائَةَ سَنَةٍ ، لا یَرفَعُ رَأسَهُ إلَى السَّماءِ واضِعا یَدَهُ عَلى رَأسِهِ یَبکی عَلى خَطیئَتِهِ ، فَبَعَثَ اللّه ُ إِلَیهِ جَبرَئِیلَ فَقالَ : یا آدَمُ الرَّبُّ عَزَّوَجَلَّ یُقرِئُکَ السَّلامَ وَیَقُولُ : یا آدَمُ ألَم أَخلُقکَ بِیَدِی ؟ أَلَم أنفُخ فیکَ مِن رُوحی ؟ أَلَم أسجُد لَکَ مَلائِکَتی ؟ ألَم أُزَوِّجْکَ حَوَّاءَ أَمَتی ؟ أَلَم أُسکِنْکَ جَنّتی ؟ فَما هذِهِ البُکاءُ یا آدَمُ ؟ تَتَکَلَّمُ بِهِذِهِ الکَلِماتِ ، فَإنَّ اللّه َ قابِلٌ تَوبَتَکَ قُل : سُبحانَکَ لا إلهَ إلّا أَنْتَ عَمِلْتُ سُوءا وَظَلَمْتُ نَفسی ، فَتُب عَلَىَّ إنَّکَ أنتَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ . یا علیُّ إذا رَأیتَ حَیّةً فی رَحلِکَ فَلا تَقتُلها حَتّى تَخرُجَ عَلَیها ثَلاثا ، فَإن رَأیتَهَا الرَّابِعَةَ فَاقتُلها فَإنَّها کافِرَةُ . یا علیُّ إذا رَأیتَ حَیَّةً فی طَرِیقٍ فَاقتُلها ، فَإنِّی قَدِ اشتَرَطتَ عَلَى الجِنِّ لا یَظهَرُوا فی صُورَةِ الحَیّاتِ(59) . یا علیُّ أربَع خِصالٍ مِنَ الشَّقاءِ : جمودُ العَین . وَقَساوَةُ القَلبِ . وَبُعدُ الأمَلِ . وَحُبُّ الدُّنیا مِنَ الشَّقاءِ . یا علیُّ إذا اُثنِیَ عَلَیکَ فی وَجهِکَ فَقُل : اللّهمَّ اجعَلنی خَیرا مِمّا یَظُنُّونَ وَاغفِر لِی ما لا یَعلَمونَ وَلا تُؤاخِذنی بِما یَقُولُونَ . یا علیَّ إذا جامَعتَ فَقُل : بِسمِ اللّه اللّهُمَّ جَنِّبنَا الشَّیطانَ وَجَنِّبِ الشَّیطانَ ما رَزَقتنی فإن قضی أن یَکونَ بَینَکُما وَلدٌ لَم یَضُرَّهُ الشَّیطانُ أبَدا . یا علیُّ إبدَأ بِالمِلحِ وَاختِم بِه فَإنَّ المِلحَ شِفاءٌ مِن سَبعینَ داءً ، أَذَلُّهَا الجُنون وَالجُذامُ والبَرَصُ . یا عَلیُّ ادَّهِن بِالزَّیتِ ، فَإنَّ مَن ادَّهَنَ بِالزَّیتِ لَم یَقرُبهُ الشَّیطانُ أربَعینَ لَیلَةً(60) . یا عَلیُّ لا تُجامِع أهلَکَ لَیلَةَ النّصفِ وَلا لَیلَةَ الهِلالِ ، أما رَأیتَ المَجنُونَ یَصرَعُ فی لَیلَةِ الهِلالِ وَلَیلَةِ النِّصفِ کَثیرا(61) . یا علیُّ إذا وُلِدَ لک غلامٌ أو جاریة فأذِّن فی أذنه الیُمنى وأقم فی الیسرى فإنّه لا یَضرُّهُ الشَّیطانُ أبَدا(62) . یا علیُّ ألا اُنَبِّئُکَ بِشَرِّ النّاسِ؟ قُلت : بَلى یا رَسُولَ اللّه ِ ، قالَ : مَن لا یَغفِر الذَّنبَ وَلا یُقِیلُ العَثرَةَ . ألا اُنَبِّئُکَ بِشرٍّ مِن ذلِکَ ؟ قُلتُ : بَلى یا رَسولَ اللّه ِ ، قالَ : مَن لا یُؤمَنُ شَرُّهُ ، وَلا یُرجى خَیرُهُ . یا علیُّ إیّاکَ وَدُخُولَ الحَمّامِ بِغَیْرِ مِئْزَرٍ(63) فَإنَّ مَن دَخَلَ الحَمّامَ بِغَیرِ مِئْزَرٍ مَلعُونٌ النّاظِرُ وَالمَنظُورُ إلَیهِ .
یا عَلیّ لا تَتَخَتَّمْ فی السَّبّابةِ وَالوُسطى ، فَإنَّهُ کانَ یَتَختَّمُ قَومُ لُوطٍ فیهِما وَلا تُعرِ الخِنصِرَ(64) . یا عَلیُّ إنَّ اللّه َ یَعجَبُ مِن عَبدِه إذا قالَ : رَبِّ اغفِرلی فَإنّه لا یَغفِرُ الذُّنوبَ إلّا أنتَ . یَقُولُ : یا مَلائِکَتی عَبدی هذا قَد عَلِمَ أنَّهُ لا یَغفِرُ الذُّنوبَ غَیرِی : اشهَدُوا أنّی قَد غَفَرتُ لَهُ . یا عَلیُّ إیّاکَ وَالکذِبَ فَإنَّ الکِذْبَ یُسَوِّدُ الوَجهَ ، ثُمَّ یُکتَبُ عِندَاللّه ِ کَذَّابا وَإنَّ الصِّدقَ یُبَیِّضُ الوَجهَ وَیُکتَبُ عِندَاللّه ِ صادِقا ؛ وَاعلَمْ أَنَّ الصِّدقَ مُبارَکٌ وَالکِذبَ مَشؤُومٌ . یا عَلیُّ احذَرِ الغیبَةَ وَالنَّمیمَةَ ، فَإنَّ الغیبَةَ تُفطِرُ وَالنَّمیمَةَ تُوجِبُ عَذابَ القَبرِ . یا عَلیُّ لا تَحلِف بِاللّه کاذِبا ولا صادِقا مِن غیرِ ضَروُرَةٍ ولا تَجعَلِ اللّه َ عُرضَةً لِیَمینِکَ(65) ، فَإنَّ اللّه َ لا یَرحمُ ولا یَرعى مَن حَلَفَ بِاسمِه کاذِبا . یا علیُّ لا تَهتَمَّ لِرِزقِ غَدٍ ، فَإنَّ کُلَّ غدٍ یأتی رِزقُهُ . یا علیُّ إیّاکَ وَاللَّجاجَةَ ، فإنَّ أوَّلَها جَهلٌ وآخِرَها نَدامَة . یا علیُّ عَلَیکَ بِالسِّواکِ ، فَإنَّ السِّواکَ مَطهَرةٌ لِلفَمِ وَمَرضاةٌ لِلرَّبِّ ومَجلاةٌ لِلعَین ؛ وَالخِلالُ یُحَبِّبُکَ إلَى الملائِکَة ، فَإنَّ الملائِکَةَ تَتأذّى بِریحِ فَمِ مَن لا یَتَخلَّلُ بَعدَ الطَّعام . یا عَلیُّ لا تَغضَب ، فَإذا غَضِبتَ فاقعُد وَتَفَکَّر فی قُدرَةِ الرَّبِّ عَلَى العِبادِ وَحِلمِه عَنهُم ، وَإذا قیلَ لَکَ : اتَّقِ اللّه َ فَانبِذ غَضَبَکَ وَراجِع حِلمَکَ . یا عَلیُّ احتَسِب بِما تُنفِقُ عَلى نَفسِکَ تَجِدهُ عِندَ اللّه ِ مَذخُورا . یا عَلیُّ أحسِن خُلقَکَ مَعَ أهلِکَ وَجِیرانِکَ وَمَن تُعاشِرُ وَتُصاحِبُ مِنَ النّاسِ تُکتَب عِندَ اللّه ِ فی الدَّرَجاتِ العُلى . یا عَلیُّ ما کَرِهتَهُ لِنَفسِکَ فَاکرَه لِغَیرِکَ وَما أحبَبتَهُ لِنَفسِکَ فَأَحبِبهُ لِأَخیکَ ، تَکُن عادِلاً فی حُکمِکَ ، مُقسِطا فی عَدلِکَ ، مُحَبّا(66) فی أهلِ السَّماءِ ، مَودُودا(67) فی صُدورِ أهلِ الأَرضِ ؛ احفَظ وَصِیَّتی إن شاءَ اللّه ُ تَعالى .(68)
11982.تحف العقول – از سفارش پیامبر خدا به امیر مؤمنان ـ اى على! از یقین، این است که کسى را با خشم خدا، خشنود نسازى و با آنچه خدا به تو داده، کسى را نستایى و به جهت آنچه خدا به تو نداده، کسى را سرزنش نکنى؛ چرا که روزى، آزِ هیچ آزمندى را فرو نمى نشانَد و ناخشنودىِ ناخشنود را برنمى گردانَد. خداوند، به حکمت و تفضّل خود، آرامش و شادى را در یقین و رضایت، قرار داده و غم و اندوه را در دوْدلى و نارضایتى. اى على! هیچ ندارى اى از نادانى بدتر نیست و هیچ دارایى اى ، سودمندتر از خِرد نیست و هیچ تنهایى اى ، هراسناک تر از خودْ شیفتگى نیست و هیچ پشتیبانى ، بهتر از رایزنى نیست و هیچ خِردى ، همانند تدبیر نیست و هیچ حَسَبى ، همانند خوشْ اخلاقى نیست و هیچ عبادتى ، همانند اندیشیدن نیست. اى على! آفت حدیث ، دروغگویى است و آفت دانش ، فراموشى است و آفت عبادت ، سستى است و آفت بخشش ، منّت است و آفت شجاعت ، تجاوز است و آفت زیبایى ، غرور است و آفت حَسَب ، به خود بالیدن است. اى على! همواره راستگو باش و هرگز از دهانت، دروغ بیرون نیاید و هرگز به خود جرئت خیانت کردن نده. از خدا چنان بیمناک باش که گویى او را مى بینى. دارایى و جانت را در راه دینت ببخش و همواره اخلاق خوب داشته باش و با خوبى هاى اخلاقى در آمیز و از بدى هاى اخلاقى ، کناره بگیر … . اى على! سه چیز از خوبى هاى اخلاقى است: پیوند بزنى با کسى که از تو بُریده، و ببخشى به کسى که تو را محروم کرده، و گذشت کنى از کسى که به تو ستم کرده است. اى على! سه چیز ، رهایى بخش است: زبانت را نگه دارى، بر خطایت بگِریى، و خانه ات را توسعه دهى. اى على! سروَر کارها، سه چیز است: انصاف داشتن با مردم، مساوات با برادر دینى در راه خدا، و همواره به یاد خدا بودن. اى على! سه چیز ، از لباس رویین خدایى انسان است: مردى که براى خدا به دیدار برادر مؤمنش برود که او مورد زیارت خداست و بر خداست که او را احترام کند و هر چه را که مى خواهد ، به او بدهد ؛ مردى که پى در پى نماز بگزارد که چنین کسى میهمان خداست و بر خداست که میهمانش را احترام کند ؛ و حج گزار و عمره گزار که وارد بر خدایند و بر خداوند است که واردانش را احترام کند. اى على! سه چیز است که در دنیا و آخرت، پاداش دارد: حج [که] نادارى را برطرف مى کند، و صدقه [که] بلا را دفع مى کند، و صِله رحِم [که] عمر را افزایش مى دهد. اى على! سه چیز است که هر کس نداشته باشد، کارى از او ساخته نیست: پارسایى اى که مانع نافرمانى خداوند عز و جل مى شود، و دانشى که با آنْ نادانىِ سفیه برطرف مى گردد؛ و خِردى که با آن با مردم ، مدارا شود. اى على! سه کس در قیامت، زیر سایه عرش خداوند هستند: مردى که به خاطر خدا براى برادرش همانى را دوست داشته باشد که براى خودش دوست دارد؛ و مردى که هر اتّفاقى که برایش پیش مى آید ، نه آن را جلو مى اندازد و نه عقب ، مگر این که مى داند که در آن خشنودى یا خشم خدا هست ؛ و مردى که از برادرش عیبى نمى گیرد ، مگر این که آن عیب را در خود ، اصلاح مى کند . چنین کسى ، هر گاه عیبى را از خود برطرف کند، عیب دیگرى را در خود مى یابد و همین براى انسان بس که همواره ، مشغول خود باشد. اى على! سه چیز ، کلید نیکى است: سخاوت، خوش سخنى، و شکیبایى بر آزار. اى على! در تورات ، چهار چیز ، با چهار چیز آمده است: هر کس آزمند بر دنیا باشد ، از خدا خشمگین است ؛ و هر کس از ناگوارى اى که برایش پیش مى آید شکوه کند ، [در واقع] از خدا شِکوه مى کند ؛ و هر کس پیش ثروتمندى برود و در برابر او کُرنِش کند دوْ سومِ دینش از میان رفته است ، و هر کس از این امّت وارد آتش شود ، از کسانى است که آیات خدا را ریشخند کرده و به بازى گرفته است. چهار چیز ، با چهار چیز است: هر کس به فرمان روایى رسد، استبداد مى ورزد ؛ و هر کس رایزنى نکند ، پشیمان مى شود ؛ از همان دست که مى دهى ، از همان دست مى گیرى ؛ و نادارى ، مرگِ بزرگى است» . پرسیده شد : [منظور از] نادارى، نداشتن درهم و دینار است؟ فرمود: [منظور] نادارى در دین است» . [سپس فرمود:] «اى على! همه چشم ها در روز قیامت گریان اند ، جز سه چشم: چشمى که در راه خدا بیدار بماند، چشمى که بر حرام هاى خدا بسته شود، و چشمى که از ترس خدا گریان باشد» . اى على! خوشا به چهره اى که خدا به آن توجّه کند ؛ براى گناهى که مرتکب شده ، مى گِرید و اَحَدى جز خدا بر آن ، آگاه نمى شود! اى على! سه چیز ، نابود کننده و سه چیز ، عامل رهایى است: نابود کننده ها عبارت اند از : هوس، بخلِ پیروى شده، و خودشیفتگىِ مرد به خود . سه عامل رهایى ، عبارت اند از: دادگرى در خشم و خوشى ؛ میانه روى در نادارى و دارایى ؛ و بیم از خدا در نهان و آشکار، به گونه اى که گویى خدا را مى بینى و اگر تو او را نمى بینى ، او تو را مى بیند. اى على! در سه جا دروغ ، پسندیده است:(69) مکر در جنگ، وعده دادن تو به همسرت، و سازش برقرار کردن در میان مردم. اى على! در سه چیز، راستگویى ناپسند است: سخن چینى، دادنِ خبر ناراحت کننده به کسى درباره خانواده او ، و دروغ دانستن خیر و یا خبر کسى. اى على! چهار چیز ، هدر مى رود: خوردن پس از سیرى، چراغ روشن کردن در مهتاب، کِشت در شوره زار، و کار خوب در پیش نا اهل. اى على! چهار کار ، زودْ عقوبت است: مردى که به او احسان کنى و او در برابر، به تو بدى کند ؛ و مردى که تو به او ستم نکرده باشى و او به تو ستم کند ؛ و مردى که در کارى با او پیمان ببندى و وفادار باشى و او فریبکارى کند ؛ و مردى که خویشانش با او صِله رحِم کنند، ولى او قطع رحِم کند. اى على! هر کس ، چهار چیز را داشته باشد، اسلامش کامل مى گردد: راستى، سپاس گزارى، آزرم، و خوش اخلاقى. اى على! کم حاجت خواستن از مردم ، خود ، بى نیازى فعلى است، و بسیار حاجت خواهى از مردم ، مایه ذلّت است و نادارى فعلى. اى على! مؤمن، سه نشانه دارد: روزه گرفتن، نماز خواندن، و زکات دادن. مرد مُتظاهر، سه نشانه دارد: در حضور ، چاپلوسى مى کند؛ و پشتِ سر ، غیبت مى کند ؛ و براى مصیبت ، شماتت مى کند. ستمگر هم سه خصوصیت دارد: بر پایین تر از خود ، زور مى گوید ؛ و از بالاتر از خود ، نافرمانى مى کند ؛ و از ستم ، پشتیبانى مى کند. ریاکار نیز سه نشانه دارد: در پیش مردم ، بانشاط است ؛ و در تنهایى ، بى حال است ؛ و در تمامى کارها دوست دارد که [از او] تعریف شود. منافق هم سه نشانه دارد: اگر خبر رسانى کند، دروغ مى گوید ؛ و اگر به او اعتماد شود، خیانت مى ورزد ؛ و اگر وعده دهد، تخلّف مى نماید. انسان بى حال ، سه نشانه دارد: چنان کوتاهى مى کند که به تفریط کشیده مى شود ، و چنان تفریط مى کند که ضایع مى کند ، و چنان ضایع مى کند که گناهکار مى شود. انسان خردمند ، سزاوار نیست که در پىِ کارى باشد ، جز در سه چیز: در پىِ اصلاح معاش بودن ، گام برداشتن در راه معاد ، و کامجویى از حلال … . اى على! هر گاه هلال ماه(70) را دیدى ، سه بار «تکبیر» بگو و بگو: ستایش ، خدایى راست که مرا و تو را آفرید و برایت ، منزلگاه هایى قرار داد و تو را نشانه اى براى همه جهانیان ، قرار داد . اى على! هر گاه در آینه نگاه کردى، سه بار تکبیر بگو و بگو: خداوندا! همان گونه که آفرینشم را خوب کردى، اخلاقم را هم خوب کن. اى على! هر گاه چیزى تو را به هراس انداخت، بگو: خداوندا! به حقّ محمّد و خاندان محمّد، آن را برایم پیش نیاور، مگر این که گشایش از آن را نیز برایم حاصل کنى» . گفتم: اى پیامبر خدا! منظور از «کلمات» در آیه «پس آدم از پرودگارش کلماتى را دریافت کرد» چیست ؟ فرمود: «اى على! خداوند ، آدم علیه السلام را در هند فرود آورد و حوّا را در جدّه، و مار را در اصفهان، و ابلیس را در مَیْسان.(71) در بهشت ، چیزى زیباتر از مار و طاووس نبود و مار ، چهار تا پا همانند پاهاى شتر داشت . ابلیس ، داخل شکم مار شد و آدم را فریب داد و نیرنگ زد، و خداوند بر مار ، خشم گرفت و پاهایش را جدا کرد و فرمود: روزى ات را خاک قرار دادم و به گونه اى قرارت دادم که بر روى شکم ، راه بروى. کسى که به تو رحم کند، مورد رحم خدا قرار نگیرد . و بر طاووس خشم گرفت، به این جهت که طاووس ، ابلیس را به درخت معهود ، راه نمایى کرد . پس صدا و پاهایش را از او گرفت. آدم علیه السلام به مدّت یکصد سال در هند ماند و سرش را به سوى آسمان بلند نمى کرد و دستش را بر سرش گذاشته بود و بر گناهش مى گریست. خداوند، جبرئیل علیه السلام را به سوى او فرستاد و به او گفت: اى آدم! پروردگار عز و جل سلام مى رساند و مى گوید: اى آدم! آیا من ، تو را با دستانم نیافریدم؟ آیا در تو از روحم ندمیدم؟ آیا فرشتگانم را برایت به سجده وا نداشتم؟ آیا کنیزم حوّا را همسرت قرار ندادم؟ آیا در بهشتم ساکنت نکردم؟ گریه ات براى چیست؟ با این کلمات، حرف بزن که خداوند ، توبه ات را پذیراست. بگو: پاکى تو! هیچ معبودى جز تو نیست. بد کردم و به خودم ، ستم روا داشتم. پس بر من باز گرد ، که تو بازگشت کننده مهربانى . اى على! اگر مارى را در بار و بنه ات دیدى، آن را نکُش تا سه بار که خارج شوى و او را ببینى . اگر بار چهارم دیدى، آن را بکُش که کافر است. اى على! اگر مارى را در راهى دیدى ، آن را بکُش ؛ زیرا من با جنّیان شرط کرده ام که به شکل مار در نیایند. اى على! چهار خصلت از بدبختى است: خشکىِ چشم، سختىِ دل، دورى آرزو ، و دنیادوستى. اى على! هر گاه کسى رو در رو ، تو را ستود، بگو: خداوندا! مرا بهتر از آنچه گمان مى برند، قرار ده و آنچه را از من نمى دانند ، بیامرز و مرا با آنچه آنان مى گویند، مؤاخذه نکن» . اى على! هر گاه آمیزش کردى، بگو: خداوندا! شیطان را از ما دور کن، شیطان را دور کن، شیطان را دور کن از آنچه روزى من کردى! . اگر قضا چنین باشد که از زن و شوهرى، فرزندى به وجود آید، براى همیشه از شیطان ، در امان خواهد بود . اى على! غذایت را با نمک شروع کن(72) و با نمک به پایان ببر؛ چرا که نمک ، شفاى هفتاد درد است که کمترینِ آنها دیوانگى و جذام و پیسى است. اى على! با روغن ، بدنت را چرب کن، که هر کس روغن مالى کند، شیطان تا چهل شب به او نزدیک نمى شود.(73) اى على! در شب هاى نیمه ماه و اوّل ماه ، با همسرت در نیامیز. مگر ندیده اى که دیوانگىِ دیوانه، در اوّل و نیمه ماه بیشتر مى شود ؟!(74) اى على! هر گاه برایت دختر و یا پسرى به دنیا آمد، در گوش راستش، اذان و در گوش چپش، اقامه بگو ، که براى همیشه از شرّ شیطان ، در امان است.(75) اى على! آیا تو را از بدترینِ مردم ، آگاه نکنم؟» . گفتم : چرا ، اى پیامبر خدا! فرمود: «بدترینِ مردم، کسى است که از گناه کسى گذشت نکند و لغزشِ کسى را فرو نگذارد. آیا بدتر از این را برایت نگویم؟» گفتم : چرا ، اى پیامبر خدا! فرمود: «هر کس که از شرّش ، امانى نیست و به خیرش ، امیدى نیست» . [سپس فرمود :] «اى على! از حمّام رفتن بدون لُنگ ، پروا کن، که هر کس بدون لُنگ وارد حمّام شود، هم نگاه کننده و هم نگاه شونده ، از رحمت خدا به دورند . اى على! در انگشت هاى اشاره و وسطى، انگشتر نکن، که قوم لوط چنین مى کردند(76) و انگشت کوچکت را بدون انگشتر مگذار. اى على! خداوند ، از بنده اى که چنین بگوید ، خوش حال مى شود: پروردگارا! مرا بیامرز که جز تو ، کسى گناهان را نمى آمرزد . خداوند مى گوید: فرشتگانم! این بنده من، مى داند که جز من، کسى بخشاینده گناهان نیست . گواه باشید که من ، او را آمرزیدم . اى على! از دروغْ دورى کن ، چه این که دروغ، انسان را روسیاه مى کند . سپس در پیشگاه خدا نوشته مى شود: دروغگو . و راستگویى ، انسان را روسفید مى کند و در پیشگاه خدا نوشته مى شود: راستگو و بدان که راستى، فرخنده است و دروغ، شوم. اى على! از غیبت و سخن چینى دورى کن ؛ چرا که غیبت به مثابه باطل کننده روزه است و سخن چینى، موجب عذاب قبر است. اى على! بدون ضرورت، سوگند دروغ و حتّى راست به خدا نخور، و خدا را در معرض سوگندت قرار نده؛ چرا که خداوند، به کسى که به نام او، به دروغ سوگند یاد کند، نه رحم مى کند و نه توجّه. اى على! غمِ روزى فردا را نخور، که روزى هر فردایى ، خود مى آید. اى على! از لجبازى دورى کن، که آغازش نادانى و پایانش پشیمانى است. اى على! همواره مسواک بزن، که مسواک ، پاک کننده دهان و مایه خشنودى پروردگار و مایه روشنى چشم است. و خلال کردن ، تو را محبوبِ فرشتگان مى کند و فرشتگان ، از بوى دهان کسى که پس غذا خلال نمى کنند، اذیّت مى شوند. اى على! خشم نگیر و هر گاه خشمگین شدى، بنشین و در توانایى پروردگار بر بندگان و بردبارى اش با آنان، بیندیش. و هر گاه به تو گفته شد: از خدا پروا کن، خشمت را فرو ببَر و بردبارى کن. اى على! آنچه براى خودت هزینه مى کنى، آن را به حساب خدا بگذار ، که در پیشگاه خدا ، آن را ذخیره شده، خواهى یافت. اى على! با خانواده و همسایگان و اهل معاشرت با تو و همنشینانت، خوش اخلاقى کن، که در پیشگاه خدا در درجات عالى نوشته مى شوى. اى على! آنچه براى خودت نمى پسندى، براى دیگران هم نپسند و آنچه براى خودت دوست دارى، براى برادرت هم دوست داشته باش ، تا در داورى ات ، دادگر باشى و در عدالتت، قسط را رعایت کنى و محبوبِ اهل آسمان شوى و محبوب دل اهل زمین گردى. سفارش مرا حفظ کن. إن شاء اللّه تعالى!» .
11983.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ کانَ فیما أَوصى بِهِ صلى الله علیه و آله عَلیَّ: یا عَلیُّ أَنهاکَ عَن ثَلاثِ خِصالٍ عِظامٍ : الحَسَدِ وَالحِرصِ وَالکَذِبِ . یا عَلیُّ : سَیِّدُ الأَعمالِ ثَلاثُ خِصالٍ : إِنصافُکَ النَّاسَ مِن نَفسِکَ ، وَمواساةُ الأَخِ فی اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ ، وذِکرُ اللّه ِ تَبارَکَ وَتَعالَى عَلى کُلِّ حالٍ . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ فَرَحاتٌ لِلمُؤمِنِ فی الدُّنیا : لِقاءُ الإِخوانِ وَالإِفطارُ فی الصِّیام(77) وَالتَّهَجُّدُ مِن آخِرِ اللَّیلِ . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ مَن لَم تَکُن فیهِ لَم یَقُم لَهُ عَمَلٌ : وَرَعٌ یَحجُزُهُ عَن مَعاصی اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ ، وَخُلُقٌ یُداری بِهِ النَّاسَ ، وَحِلمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهلَ الجاهِلِ . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ مِن حَقائِقِ الإِیمانِ : الإِنفاقُ فی الإِقتارِ ، وَإِنصافُ النَّاسَ مِن نَفسِکَ ، وَبَذلُ العِلمِ لِلمُتَعَلِّمِ . یا عَلیُّ : ثَلاثٌ خِصالٌ مِن مَکارِمِ الأَخلاقِ : تُعطی مَن حَرَمَکَ ، وَتَصِلُ مَن قَطَعَکَ وَتَعفو عَمَّن ظَلَمَکَ .(78)
11983.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در سفارش هاى ایشان به امام على علیه السلام ـ: اى على! تو را از سه چیزِ بزرگ ، نهى مى کنم: رشک ، آز ، و دروغ. اى على! سروَر کارها، سه چیز است: انصافت با مردم ، و یارى ات به برادرت در راه خداى عز و جل ، و یاد خداوند ـ تبارک و تعالى ـ در هر صورت. اى على! مؤمن ، در دنیا سه خوش حالى دارد: زیارت برادران، افطار روزه، و شب زنده دارى در آخر شب. اى على! هر کس ، سه چیز نداشته باشد، عملى برایش بر جا نمى ماند : پارسایى اى که او را از نافرمانى هاى خداى عز و جل باز دارد، خویى که با آنْ با مردم مدارا کند، و بردبارى اى که نادانى نادان را با آن ، دفع نماید. اى على! سه چیز ، از حقیقتِ ایمان است: انفاق در حال تنگ دستى، انصاف با مردم، و بخشش دانش به دانشجو. اى على! سه خصلت است که از بزرگوارى هاى اخلاقى است: به هر کس که محرومت کرده ، بدهى ؛ و از هر کس که با تو بُریده ، پیوند بزنى ؛ و از هر کس که به تو ستم روا داشته ، در گذرى.
45 / 4
وَصایا النَّبیِّ لِأَبی ذَرٍّ
11984.مکارم الأخلاق عن أبی الأسود الدؤلی عن أبی ذر عن ر یا أَبا ذَرٍّ ، اُعبُدِ اللّه َ کأنَّکَ تَراهُ ، فإِن کُنتَ لا تَراهُ فإِنَّهُ یراکَ ، واعلَم أَنَّ أَوَّلَ عِبادَةِ اللّه ِ المَعرِفَةُ بِهِ ، فَهُوَ الأوَّلُ قَبلَ کُلِّ شَیءٍ فَلا شَیءَ قَبلَهُ ، والفَردُ فَلا ثانِیَ لَهُ ، والباقِی لا إلى غایَةٍ ، فاطِرُ السَّماواتِ والأَرضِ وَما فیهِما وَما بَینَهُما مِن شَیءٍ وَهوَ اللّه ُ اللَّطیفُ الخَبیرُ وَهوَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ . ثُمَّ الإِیمانُ بِی والإقرارُ بِأَنَّ اللّه َ تَعالى أَرسَلَنی إِلى کافَّةِ النَّاسِ بَشیرا وَنَذیرا وَداعیا إِلى اللّه ِ بِإِذنِهِ ، وَسِراجا مُنیرا . ثُمَّ حُبُّ أَهلِ بَیتی الَّذینَ أَذهَبَ اللّه ُ عَنهُمُ الرِّجسَ وَطهَّرَهُم تَطهیرا . واعلَم ـ یا أَبا ذَرٍّ ـ إِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ أَهلَ بَیتی فی أُمَّتی کَسَفینَةِ نُوحٍ مَن رَکِبَها نَجا وَمَن رَغِبَ عَنها غَرِقَ ، وَمِثَلَ بابِ حِطَّةٍ(79) فی بَنی إِسرائیلَ ؛ مَن دَخَلَها کانَ آمِنا . یا أَبا ذَرٍّ : اِحفَظ ما أُوصیکَ بِهِ تَکُن سَعیدا فی الدُّنیا والآخِرَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : نِعمَتانِ مَغبونٌ فیهِما کَثیرٌ مِنَ النَّاسِ : الصِّحَّةُ والفَراغُ . یا أَبا ذَرٍّ : اِغتَنِم خَمسا قَبلَ خَمسٍ : شَبابَکَ قَبلَ هَرَمِکَ ، وَصِحَّتَکَ قَبلَ سُقمِکَ ، وَغِناکَ قَبلَ فَقرِکَ، وَفَراغَکَ قَبلَ شُغلِکَ، وَحَیاتَکَ قَبلَ مَوتِکَ . یا أَبا ذَرٍّ : إِیّاکَ والتَّسویفَ بِأَمَلِکَ، فإنَّکَ بِیَومِکَ وَلَستَ بِما بَعدَهُ، فإِن یَکُن غَدٌ لَکَ فَکُن فی الغَدِ کَما کُنتَ فی الیَومِ ، وإِن لَم یَکُن غَدا لَم تَندَم عَلى ما فَرَّطتَ فی الیَومِ . یا أَبا ذَرٍّ : کَم مِن مُستَقبِلٍ یَوما لا یَستَکمِلُهُ ، ومُنتَظِرٍ غَدا لا یَبلُغُهُ ! یا أَبا ذَرٍّ : لَو نَظَرتَ إِلى الأَجَلِ وَمَسیرِهِ لأَبغَضتَ الأَملَ وَغُرورَهُ . یا أَبا ذَرٍّ : کُن کأنَّکَ فی الدُّنیا غَریبٌ ، أَو کَعابِرِ سَبیلٍ، وَعُدَّ نَفسَکَ مِن أَصحابِ القُبورِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِذا أَصبَحتَ فَلا تُحَدِّث نَفسَکَ بِالمَساءِ ، وَإِذا أَمسَیتَ فَلا تُحَدِّث نَفسَکَ بِالصَّباحِ ، وَخُذ مِن صِحَّتِکَ قَبلَ سَقَمِکَ ، وَمِن حَیاتِکَ قَبلَ مَوتِکَ ؛ فإِنَّکَ لا تَدری ما اسمُکَ غَدا . یا أَبا ذَرٍّ : إِیّاکَ أَن تُدرِکَکَ الصَّرعَةُ عِندَ العَثرَةِ ، فلا تُقالَ العَثرَةُ ولا تُمَکَّنَ مِنَ الرَّجعَةِ ، ولا یَحمَدَکَ مَن خَلَّفتَ بِما تَرَکتَ ، وَلا یَعذُرَکَ مَن تَقدِمُ عَلَیهِ بِما اشتَغَلتَ بِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : کُن عَلى عُمُرِکَ أَشَحَّ مِنک عَلى دِرهَمِکَ وَدینارِکَ . یا أَبا ذَرٍّ : هَل یَنتَظِرُ أَحدُکُم إِلَا غِنىً مُطغیا ، أَو فَقرا مُنسیا ، أَو مَرَضا مُفسِدا ، أَو هَرَما مُقعِدا ، أَو مَوتا مُجهِزا ، أَو الدَّجَّالُ ، فَإِنَّهُ شَرُّ غائِبٍ یُنتَظَرُ ، أَو السَّاعَةَ وَالسَّاعَةُ أَدهى وَأَمَرُّ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ شَرَّ النَّاسِ مَنزِلَةً عِندَ اللّه ِ یَومَ القیامَةِ عالِمٌ لا یُنتَفَعُ بِعِلمِهِ ، وَمَن طَلَبَ عِلما لیَصرِفَ بِهِ وُجوهَ النَّاسِ إِلیهِ لَم یَجِد ریحَ الجَنَّةِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن ابتَغى العِلمَ لیخدَعَ بِهِ النَّاسَ لَم یَجِد ریحَ الجَنَّةِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِذا سُئِلتَ عَن عِلمٍ لا تَعلَمُهُ فَقُل : لا أَعلَمُهُ ، تَنجُ مِن تَبِعَتِهِ ، وَلا تُفتِ بِما لا عِلمَ لَکَ بِهِ ، تَنجُ مِن عَذابِ اللّه ِ یَومَ القیامَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : یَطَّلِعُ قَومٌ مِن أَهلِ الجَنَّةِ عَلى قَومٍ مِن أَهلِ النَّارِ فَیقولونَ : ما أَدخَلَکُمُ النَّارَ وَقَد دَخَلنا الجَنَّةَ لِفَضلِ تأدیبِکُم وَتَعلیمِکُم ؟ فَیقولونَ : إِنَّا کُنَّا نأمرُ بِالخَیرِ وَلا نَفعَلُهُ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ حُقوقَ اللّه ِ جَلَّ ثناؤُهُ أَعظَمُ مِن أَن یَقومَ بِها العِبادُ ، وإِنَّ نِعمَ اللّه ِ أَکثَرُ مِن أَن یُحصیها العِبادُ ، وَلَکِن أَمسَوا وَأَصبَحوا تائِبینَ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّکَ فی مَمَرِّ اللَّیلِ وَالنَّهارِ فی آجالٍ مَنقوصَةٍ ، وأَعمالٍ مَحفوظَةٍ ، والمَوتُ یأتی بَغتَةً ، وَمَن یَزرَع خَیرا یوشِک أَن یَحصِدَ خَیرا ، وَمَن یَزرَع شَرَّا یوشِک أَن یَحصِدَ نَدامَةً ، وَلِکُلِّ زارِعٍ مِثلُ ما زَرَعَ . یا أَبا ذَرٍّ : لا یُسبَقُ بَطیءٌ لَحظَةً ، وَلا یُدرِکُ حَریصٌ ما لَم یُقَدَّر لَهُ ، وَمَن أُعطیَ خَیرا فاللّه َ أَعطاهُ ، وَمَن وُقیَ شَرَّا فاللّه ُ وَقاهُ . یا أَبا ذَرٍّ : المُتَّقونَ سادَةٌ ، وَالفُقهاءُ قادَةٌ ، وَمُجالَسَتُهُم الزِّیادَة . یا أَبا ذَرٍّ : إِنّ المُؤمِنَ لَیَرى ذَنبَهُ کَأَنَّهُ صَخرَةٍ یَخافُ أَن تَقَعَ عَلَیهِ ، وإِنَّ الکافِرَ یَرى ذَنبَهُ کأَنَّهُ ذُبابٌ مَرَّ عَلى أَنفِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَتَعالى إِذا أَرادَ بِعَبدٍ خَیرا جَعَلَ ذُنوبَهُ بَینَ عَینیهِ مُمَثَّلَةً ، والإِثمَ عَلَیهِ ثَقیلاً وبَیلاً ، وإِذا أَرادَ بِعَبدٍ شَرَّا أَنساهُ ذُنوبَهُ . یا أَبا ذَرٍّ : لا تَنظُر إِلى صِغَرِ الخَطیئَةِ ، وَلَکِنِ انظُر إِلى مَن عَصیتَ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ المُؤمِنَ أَشَدُّ ارتِکاضا مِنَ الخَطیئَةِ مِنَ العُصفورِ حینَ یُقذَفُ بِهِ فی شَرکِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن وافَقَ قَولُهُ فِعلَهُ فَذاکَ الَّذی أَصابَهُ حَظُّهُ ، وَمَن خالَفَ قَولُهُ فِعلَهُ فَإِنَّما یُوبِّخُ نَفسَهُ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ الرَّجُلَ لَیُحرَمُ رِزقَهُ بِالذَّنبِ یُصیبُهُ . یا أَبا ذَرٍّ : دَع ما لَستَ مِنهُ فی شَیءٍ ، فَلا تَنطِق فیما لا یَعنیکَ ، واخزُن لِسانَکَ کما تَخزُنُ وَرِقَکَ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه َ جَلَّ ثَناؤُهُ لَیُدخِلُ قَوما الجَنَّةَ فَیُعطیهِم حَتَّى یَمَلُّوا وَفَوقَهُم قَومٌ فی الدَّرَجاتِ العُلى ، فَإِذا نَظَروا إِلَیهِم عَرفوهُم فَیَقولونَ : رَبَّنا إِخوانُنا کُنَّا مَعَهُم فی الدُّنیا ، فَبِمَ فَضَّلتَهُم عَلَینا ؟ فَیُقالُ : هَیهاتَ هَیهاتَ ، إِنَّهم کانوا یَجوعونَ حینَ تَشبَعونَ وَیَظمَئونَ حینَ تَروَونَ ، وَیَقومونَ حینَ تَنامونَ وَیَشخَصونَ حینَ تَخفِضونَ . یا أَبا ذَرٍّ : جَعَلَ اللّه ُ جَلَّ ثَناؤُهُ قُرَّةَ عَینی فی الصَّلاةِ ، وَحَبَّبَ إِلیَّ الصَّلاةَ کَما حَبَّبَ إِلى الجائِعِ الطَّعامَ ، وإِلى الظَّمآنِ الماءَ . وإِنَّ الجائِعَ إِذا أَکَلَ شَبِعَ ، وإِنَّ الظَّمآنَ إِذا شَرِبَ رَویَ ، وَأَنا لا أَشبَعُ مِنَ الصَّلاةِ . یا أَبا ذَرٍّ : أَیُّما رَجُلٍ تَطَوَّعَ فی یَومٍ وَلَیلَةٍ اثنَتی عَشَرَةَ رَکعَةً سِوى المَکتوبَةِ کانَ لَهُ حَقَّا واجِبا بَیتٌ فی الجَنَّةِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّکَ ما دُمتَ فی الصَّلاةِ فَإِنَّکَ تَقرَعُ بابَ المَلِکِ الجَبّار ، وَمَن یُکثِر قَرعَ بابِ المَلِکِ یُفتَح لَهُ . یا أَبا ذَرٍّ : ما مِن مُؤمِنٍ یَقومُ مُصَلِّیا إِلَا تَناثَرَ عَلَیهِ البِرُّ ما بَینَهُ وَبَینَ العَرشِ ، وَوُکِّلَ بِهِ مَلَکُ یُنادی : یابنَ آدَمَ لَو تَعلَمُ ما لَکَ فی الصَّلاةِ وَمَن تُناجی ما انفَتَلتَ . یا أَبا ذَرٍّ : طوبى لِأَصحابِ الأَلویَةِ یَومَ القیامَةِ ، یَحمِلونَها فَیَسبِقونَ النَّاسَ إِلى الجَنَّةِ ، أَلا هُمُ السَّابِقونَ إِلى المَساجِدِ بِالأَسحارِ وَغَیرِ الأَسحارِ . یا أَبا ذَرٍّ : الصَّلاةُ عِمادُ الدِّینِ واللِّسانُ أَکبَرُ ، وَالصَّدَقَةُ تَمحو الخَطیئَةَ وَاللِّسانُ أَکبَرُ ، وَالصَّومُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ وَاللِّسانُ أَکبَرُ ، وَالجِهادُ نباهَةٌ وَاللِّسانُ أَکبَرُ . یا أَبا ذَرٍّ : الدَّرَجَةُ فی الجَنَّةِ فَوقَ الدَّرَجَةُ کَما بَینَ السَّماءِ والأَرضِ ، وإِنَّ العَبدَ لَیَرفَعُ بَصَرَهُ فَیَلمَعُ لَهُ نورٌ یَکادُ یَخطُفُ بَصَرَهُ فَیَفزَعُ لِذَلِکَ فَیقولُ : ما هَذا؟ فَیُقالُ : هَذا نورُ أَخیکَ ، فَیَقولُ : أَخی فُلانٌ ! کُنَّا نَعمَلُ جَمیعا فی الدُّنیا وَقَد فُضِّلَ عَلیَّ هَکَذا ؟ فَیُقالُ لَهُ : إِنَّه کانَ أَفضَلَ مِنکَ عَمَلاً . ثُمَّ یُجعَلُ فی قَلبِهِ الرِّضا حَتّى یَرضى . یا أَبا ذَرٍّ : الدُّنیا سِجنُ المُؤمِنِ وَجَنَّةُ الکافِرِ ، ومَا أَصبَحَ فیها مُؤمِنٌ إِلَا حَزینا ، فکَیفَ لا یَحزَنْ المُؤمِنُ وَقَد أَوعَدَهْ اللّه ُ جَلَّ ثَناؤُهُ إِنَّه وارِدُ جَهَنَّم وَلَم یَعِدُه أَنَّه صادِرٌ عَنها وَلَیَلقیَنَّ أَمراضا وَمُصیباتٍ ، وَأُمورا تَغیظُهُ ، وَلَیُظلَمَنَّ فَلا یُنتَصرُ ، یَبتَغی ثَوابا مِنَ اللّه ِ تَعالى ، فَلا یَزالُ حَزینا حَتّى یُفارِقَها ، فَإِذا فَارَقَها أَفضى إِلى الرَّاحَةِ والکَرامَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : ما عُبِدَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ عَلى مِثلِ طولِ الحُزنِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن أُوتی مِنَ العِلمِ ما لا یَبکیهِ لَحقیقٌ أَن یَکونَ قَد أُوتی عِلما لا یَنفعُهُ ، لِأَنَّ اللّه َ نَعَتَ العُلماءِ فَقالَ عَزَّوَجَلَّ : «إِنَّ الَّذِینَ أُوتُواْ الْعِلْمَ مِن قَبْلِهِ إِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا – وَ یَقُولُونَ سُبْحَـنَ رَبِّنَآ إِن کَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا – وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعًا»(80) . یا أَبا ذَرٍّ : مَن استَطاعَ أَن یَبکیَ فَلیَبکِ ، وَمَن لَم یَستَطِع فَلیُشعِرُ قَلبَهُ الحُزنَ وَلیَتَباکَ ، إِنَّ القَلبَ القاسیَ بَعیدٌ مِنَ اللّه ِ تَعالى وَلَکِن لا یَشعُرونَ . یا أَبا ذَرٍّ : یَقولُ اللّه ُ تَعالى : «لا أَجمَعُ عَلى عَبدٍ خَوفَینِ وَلا أَجمَع لَهُ أَمنَینِ فَإِذا أَمِنَنی فی الدُّنیا أَخفتُهُ یَومَ القیامَةِ وَإِذا خافَنی فَی الدُّنیا آمنتُهُ یَومَ القیامَةِ» . یا أَبا ذَرٍّ : لو أَنَّ رَجُلاً کانَ لَهُ کَعَمَلِ سَبعینَ نَبیَّا لاحتَقَرَهُ وَخَشیَ أَن لا یَنجوَ مِن شَرِّ یَومِ القیامَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ العَبدَ لَتُعرَضُ عَلَیهِ ذُنوبُهُ یَومَ القیامَةِ فیمَن ذَنَبَ ذُنوبهُ فَیَقولُ : أما إِنِّی کُنتُ مُشفِقا ، فَیُغفَرُ لَهُ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ الرَّجُلَ لَیَعمَلُ الحَسَنَةَ فَیَتَّکِلَ عَلَیها ، وَیَعمَلَ المُحَقَّراتِ حَتَّى یأتیَ اللّه َ وَهوَ عَلَیهِ غَضبانُ . وإِنَّ الرَّجُلَ لَیَعمَلُ السَّیِّئَةَ فَیَفرَقُ مِنها یأتی آمِنا یَومَ القیامَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ العَبدَ لَیُذنِبُ الذَّنبَ فَیَدخُلُ بِهِ الجَنَّةِ . فَقُلتُ : وَکَیفَ ذَلِکَ بِأَبی أَنتَ وَأُمِّی یا رَسولَ اللّه ِ؟ قالَ : یَکونَ ذَلِکَ الذَّنبُ نَصبَ عَینَیهِ تائِبا مِنهُ فارَّا إِلى اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ حَتَّى یَدخُلَ الجَنَّةَ . یا أَبا ذَرٍّ : الکَیِّسُ مَن دانَ نَفسَهُ وَعَمِلَ لِما بَعدَ المَوتِ . والعاجِزُ مَنِ اتَّبَعَ نَفسَهُ وَهَواها وَتَمَنَّى عَلى اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ الأَمانیَّ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ أَوَّل شَیءٍ یُرفَعُ مِن هَذِهِ الأُمَّةِ : الأَمانَةُ وَالخُشوعُ ، حَتَّى لا تَکادَ تَرى خاشِعا . یا أَبا ذَرٍّ : والَّذی نَفسُ مُحَمَّدٍ بیَدِهِ ، لَو أَنَّ الدُّنیا کانَت تَعدِلُ عِندَ اللّه ِ جَناحَ بعَوضَةٍ أو ذُبابٍ ما سَقى الکافِرَ مِنها شَرَبةً مِن ماءٍ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ الدُّنیا مَلعونَةٌ مَلعونٌ ما فیها إِلَا ما ابتُغی بِهِ وَجهُ اللّه ِ . وَما مِن شَیءٍ أَبغَضْ إِلى اللّه ِ تَعالى مِن الدُّنیا ، خَلَقَها ثُمَّ (أعرَضَ عَنها)(81) فَلَم یَنظُر إلَیها ، وَلا یَنظُرْ إِلَیها حَتَّى تَقومَ السَّاعَةُ ، وَما مِن شَیءٍ أَحَبُّ إِلى اللّه ِ مِنَ الإِیمانِ بِهِ وَتَرکِ ما أَمَرَ بِتَرکِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَتَعالى أَوحى إِلى أَخی عیسى علیه السلام : «لا تُحِبَّ الدُّنیا فإِنِّی لَستُ أُحِبُّها ، وأَحِبَّ الآخِرَةِ فَإِنَّما هی دارُ المَعادِ» . یا أَبا ذَرٍّ : إنَّ جَبرَئیلَ علیه السلام أَتانی بِخَزائِنِ الدُّنیا عَلى بَغلَةٍ شَهباءَ فَقالَ لی : یا مُحَمّدُ هَذِهِ خَزائِنُ الدُّنیا ولا تَنقُصُکَ مِن حَظِّکَ عِندَ رَبِّکَ ، فَقُلتُ : حَبیبی جَبرَئیلُ لا حاجَةَ لی بِها ، إِذا شَبِعتُ شَکَرتُ رَبِّی ، وَإِذا جُعتُ سأَلتُهُ . یا أَبا ذَرٍّ : إِذا أَرادَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ بِعَبدٍ خَیرا فَقَّهَهُ فی الدَّینِ ، وَزَهَّدَهُ فی الدُّنیا ، وَبَصَّرَهُ بِعیوبِ نَفسِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : ما زَهِدَ عَبدٌ فی الدُّنیا إِلَا أَنبَتَ اللّه ُ الحِکمَةَ فی قَلبِهِ ، وأَنطَقَ بِها لِسانَهُ ، وَبَصَّرَهُ بِعُیوبِ الدُّنیا وَدائِها وَدَوائِها ، وَأَخرجَهُ مِنها سالِما إِلى دارِ السَّلامِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِذا رَأَیتَ أَخاکَ قَد زَهِدَ فی الدُّنیا فَاستَمِع مِنهُ فَإِنَّه یُلقى الحِکمَةَ فَقلُتُ : یا رَسولَ اللّه ِ : مَن أَزهدُ النّاسِ ؟ فَقالَ : مَن لَم یَنسَ المَقابِرَ وَالبِلى ، وَتَرَکَ فَضلَ زینَةِ الدُّنیا ، وَآثَرَ ما یَبقى عَلى ما یَفنى ، وَلَم یَعُدَّ غَدا مِن أَیّامِهِ ، وَعَدَّ نَفسَهُ فی المَوتى . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَتَعالى لَم یُوحِ إِلیَّ أَن أَجمَعَ المالَ ، وَلَکِن أَوحى إِلیَّ أَن «فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُن مِّنَ السَّـجِدِینَ – وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ»(82) . یا أَبا ذَرٍّ : إِنِّی أَلبَسُ الغَلیظَ ، وأَجلِسُ عَلى الأَرضِ ، وأَلعَقُ أَصابِعی ، وَأَرکَبُ الحِمارَ بِغَیرِ سَرجٍ ، وأَردَفُ خَلفی ، فَمَن رَغِبَ عَن سُنَّتی فَلَیسَ مِنِّی . یا أَبا ذَرٍّ : حُبُّ المالِ والشَّرَفِ أَذهَبُ لِدینِ الرَّجُلِ مِن ذِئبَینِ ضاریَینِ فی زِربِ الغَنَمِ فأَغارا فیها حَتّى أَصبَحا ، فَماذا أَبقَیا مِنها . قالَ : قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ الخائِفونَ الخاضِعونَ المُتَواضِعونَ الذَّاکِرونَ اللّه َ کَثیرا ، أَهُم یَسبِقونَ النَّاسَ إِلى الجَنَّةِ ؟ فَقالَ : لا ، وَلَکِن فُقراءُ المُسلِمینَ ، فَإِنَّهم یأتونَ یَتَخطَّونَ رِقابَ النَّاسِ ، فَیَقولُ لَهُم خَزَنَةُ الجَنَّةِ : کَما أَنتُم حَتَّى تُحاسِبوا ، فَیَقولونَ : بِمَ نُحاسَبُ؟ فَواللّه ِ ما مَلِکنا فَنَجورَ وَنَعدِلَ ، وَلا أُفیضَ عَلَینا فَنَقبِضَ وَنَبسُطَ ، وَلَکِن عَبَدنا رَبَّنا حَتَّى دَعانا فأَجَبنا . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ الدُّنیا مَشغَلَةٌ لِلقُلوبِ وَالأَبدانِ ، وَإِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَتَعالى سائِلُنا عَمَّا نَعَّمَنا فی حَلالِهِ فَکیفَ بِما أَنعَمنا فی حَرامِهِ؟ یا أَبا ذَرٍّ : إِنّی قَد دَعوتُ اللّه َ جَلَّ ثَناؤُهُ أَن یَجعَلَ رِزقَ مَن یُحِبُّنی کَفافا ، وَأَن یُعطیَ مَن یُبغِضُنی کَثرَةَ المالِ وَالوَلَدِ . یا أَبا ذَرٍّ : طوبى لِلزّاهِدینَ فی الدُّنیا ، الرَّاغِبینَ فی الآخِرَةِ ، الَّذین اتَّخذوا أَرضَ اللّه ِ بِساطا ، وَتُرابَها فِراشا ، وَماءَها طیبا ، واتَّخذوا کِتابَ اللّه ِ شِعارا ، وَدُعاءَهُ دِثارا ، یَقرِضونَ الدُّنیا قَرضا . یا أَبا ذَرٍّ : حَرثُ الآخِرَةِ العَمَلُ الصالِحُ ، وَحَرثُ الدُّنیا المالُ والبَنونَ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ رَبِّی أَخبَرَنی فَقالَ : «وَعِزَّتی وَجَلالی ، ما أَدرَکَ العابِدونَ دَرکَ البُکاءِ ، وإِنِّی لأَبنی لَهُم فی الرَّفیقِ الأَعلى قَصرا لا یُشرِکُهُم فیهِ أَحَدٌ» . قالَ : قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ! أَیُّ المُؤمِنینَ أَکیَسُ؟ قالَ : أَکثَرُهُم لِلموتِ ذِکرا ، وأَحسَنَهُم لَهُ استِعدادا . یا أَبا ذَرٍّ : إِذا دَخَلَ النُّورُ القَلبَ انفَسَحَ القَلبُ واستَوسَعَ . قُلتُ : فَما عَلامَةُ ذَلِکَ بِأَبی أَنتَ وأُمِّی یا رَسولَ اللّه ِ؟ قالَ صلى الله علیه و آله : الإِنابَةُ إِلى دارِ الخُلودِ ، والتَّجافی عَن دارِ الغُرورِ ، والاستِعدادُ لِلمَوتِ قَبلَ نُزولِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : اتِّقِ اللّه ِ ، وَلاتُرِ النَّاسَ أَنَّکَ تَخشى اللّه َ فَیُکرِموکَ وَقَلبُکَ فاجِرٌ . یا أَبا ذَرٍّ : لِیَکُن لَکَ فی کُلِّ شَیءٍ نیَّةٌ صالِحَةٌ حَتَّى فی النَّومِ والأَکلِ . یا أَبا ذَرٍّ : لیَعظُم جَلالُ اللّه ِ فی صَدرِکَ ، فَلا تَذکُرهُ کَما یَذکُرُهُ الجاهِلُ عِندَ الکَلَبِ : «اللهُمَّ أَخزِهِ» وَعِندَ الخِنزیرِ : «اللهُمَّ أَخزِهِ» . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ للّه ِ مَلائِکَةً قیاما مِن خیفَةِ اللّه ِ ما رَفَعوا رُؤوسَهُم حَتّى یُنفَخَ فی الصُّورِ النَّفخَةُ الآخِرَةُ فَیَقولونَ جَمیعا : سُبحانَکَ وَبِحَمدِکَ ما عَبَدناکَ کَما یَنبَغی لَکَ أَن تُعبَدَ . یا أَبا ذَرٍّ : لَو کانَ لِرَجُلٍ عَمَلُ سَبعینَ نَبیّا لاستَقَلَّ عَمَلَهُ مِن شِدَّةِ ما یَرى یَومَئِذٍ ، وَلَو أَنَّ دَلوا صُبَّت مِن غِسلِینِ صُبَّ فی مَطلَعِ الشَّمسِ لَغَلَت مِنهُ جَماجِمُ مَن فی مَغرِبِها ، وَلَو زَفَرَت جَهَنَّمَ زَفرَةً لَم یَبقَ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَلا نَبیُّ مُرسَلٌ إِلَا خَرَّ جاثیا عَلى رُکبَتَیهِ یَقولُ : رَبِّ نَفسی ، حَتّى یَنسى إِبراهیمُ إسحاقَ وَیَقولُ : یا رَبِّ أَنا خَلیلُکَ إِبراهیمُ فَلا تُنسِنی . یا أَبا ذَرٍّ : لَو أَنَّ امرأَةً مِن نِساءِ أَهلِ الجَنَّةِ اطَّلَعَت مِن سَماءِ الدُّنیا فی لَیلَةِ ظَلماءَ لأَضاءَت الأَرضَ أَفضَلَ مِمَّا یُضیئُها القَمَرُ لَیلَةَ البَدرِ ، وَلَوَجَدَ ریحَ نَشرِها جَمیعُ أَهلِ الأَرضِ . وَلَو أَنَّ ثَوبا مِن ثیابِ أَهلِ الجَنَّةِ نُشِرَ الیَومَ فی الدُّنیا لَصَعِقَ مَن یَنظُرُ إِلَیهِ ، وَما حَمَلَتهُ أَبصارُهُم . یا أَبا ذَرٍّ : اخفِض صَوتَکَ عِندَ الجَنائِزِ ، وَعِندَ القِتالِ ، وَعَندِ القُرآنِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِذا تَبِعتَ جَنازَةً فَلیَکُن عَقلُکَ فیها مَشغولاً بِالتَّفَکُّرِ وَالخُشوعِ ، وَاعلَم أَنَّکَ لاحِقٌ بِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : اعلَم أَنَّ کُلَ شَیءٍ إِذا فَسَدَ فالمِلحُ دَواؤُهُ ، فَإِذا فَسَدَ المِلحُ فَلَیسَ لَهُ دَواءٌ . واعلَم أَنَّ فیکُم خُلْقینِ : الضَّحِکَ مِن غَیرِ عَجَبٍ ، والکَسَلَ مِن غَیرِ سَهوٍ . یا أَبا ذَرٍّ : رَکعَتانِ مُقتَصَدَتانِ فی التَّفَکُّرِ خَیرٌ مِن قیامِ لَیلَةٍ والقَلبُ ساهٍ . یا أَبا ذَرٍّ : الحَقُّ ثَقیلٌ مُرٌّ ، والباطِلُ خَفیفٌ حُلوٌ ، وَرُبَّ شَهوَةِ ساعَةٍ تورِثُ حُزنا طَویلاً . یا أَبا ذَرٍّ : لا یَفقَهُ الرَّجُلُ کُلَّ الفِقهِ حَتّى یَرى النَّاسَ فی جَنبِ اللّه ِ أَمثالَ الأَباعِرِ ، ثُمَّ یَرجِعَ إِلى نَفسِهِ فَیَکونُ هوَ أَحقَرَ حاقِرٍ لَها . یا أَبا ذَرٍّ : لا تُصیبُ حَقیقَةُ الإِیمانِ حتَّى تَرى النّاس کُلَّهُم حَمقى فی دینِهِم ، وَعُقَلاءَ فی دُنیاهِم . یا أَبا ذَرٍّ : حاسِب نَفسَکَ قَبلَ أَن تُحاسَبَ فَهوَ أَهوَنُ لِحِسابِکَ غَدا ، وَزِن نَفسَکَ قَبلَ أَن توزَنَ ، وَتَجَهَّز لِلعَرضِ الأَکبَرِ یَومَ تُعرَضُ لاتَخفى مِنکَ عَلى اللّه ِ خافیَةٌ . یا أَبا ذَرٍّ : استَحیِ مِنَ اللّه ِ ، فَإِنِّی والَّذی نَفسی بیَدِهِ لأُظِلُّ حینَ أَذهبُ إِلى الغائِطِ مُتَقَنِّعا بِثَوبی استَحی مِنَ المَلَکَینِ اللَّذَینِ مَعی . یا أَبا ذَرٍّ : أَتُحِبُّ أَن تَدخُلَ الجَنَّةَ؟ قُلتُ : نَعَم ، فِداکَ أَبی . قالَ صلى الله علیه و آله : فاقصِر مِنَ الأَمَلِ ، واجَعَلِ المَوتَ نُصبَ عَینَیکَ ، واستَحِ مِنَ اللّه ِ حَقَّ الحَیاءِ . قالَ : قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ ، کُلُّنا نَستَحی مِنَ اللّه ِ ؟ قالَ : لَیسَ ذَلِکَ الحَیاءَ ، وَلَکِنَّ الحَیاءَ مِنَ اللّه ِ أَن لا تَنسى المَقابِرَ وَالبِلَى ، والجَوفَ وَما وَعى ، والرّأسَ وَما حَوى . وَمَن أَرادَ کَرامَةَ الآخِرَةِ فَلیَدَع زینَةَ الدُّنیا ، فَإِذا کُنتَ کَذَلِکَ أصَبتَ وَلایَةَ اللّه ِ . یا أَبا ذَرٍّ : یَکفی مِنَ الدُّعاءِ مَعَ البِرِّ ما یَکفی الطَّعامَ مِنَ المِلحِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَثَلُ الَّذی یَدعو بِغَیرِ عَمَلٍ کَمَثَلِ الَّذی یَرمی بِغَیرِ وَتَرٍ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه َ یُصلِحُ بِصَلاحِ العَبدِ وُلدَهُ وَوُلدَ وُلدِهِ ، وَیَحفَظُهُ فی دُویرَتِهِ والدُّورَ حَولَهُ ما دامَ فیهِم . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ رَبَّکَ عَزَّوَجَلَّ یُباهی المَلائِکَةَ بِثَلاثَةِ نَفَرٍ : رَجُلٍ فی أَرضٍ قَفرٍ فَیُؤَذِّنُ ثُمَّ یُقیمُ ثُمَّ یُصَلِّی ، فَیَقولُ رَبُّکَ لِلملائِکَةِ : «انظُروا إِلى عَبدی یُصلِّی وَلا یَراهُ أَحَدٌ غَیری» ، فَیَنزِلُ سَبعونَ أَلفَ مَلَکٍ یُصَلُّونَ وَراءَهُ وَیَستَغفِرونَ لَهُ إِلى الغَدِ مِن ذَلِکَ الیَومِ . وَرَجُلٍ قامَ مِنَ اللَّیلِ فَصَلَّى وَحدَهُ فَسَجَدَ وَنامَ وَهوَ ساجِدٌ ، فَیَقولُ اللّه ُ تَعالى : «انظُروا إِلى عَبدی روحُهُ عِندی وَجَسَدَهُ ساجِدٌ» . وَرَجُلٍ فی زَحفٍ فَرَّ أَصحابُهُ وَثَبَتَ هوَ یُقاتِلُ حَتَّى یُقتَلَ . یا أَبا ذَرٍّ : ما مِن رَجُلٍ یَجعَلُ جَبهَتَهُ فی بُقعَةٍ مِن بِقاعِ الأَرضِ إِلَا شَهِدَت لَهُ بِها یَومَ القیامَةِ ، وَما مِن مَنزِلٍ یَنزِلُهُ قَومٌ إِلَا وأَصبَحَ ذَلِکَ المَنزِلُ یُصَلِّی عَلَیهِم أَو یَلعَنُهُم . یا أَبا ذَرٍّ : ما مِن صَباحٍ وَلا رَواحٍ إِلَا وَبِقاعُ الأَرضِ یُنادی بَعضُها بَعضا ، یا جارَةُ هَل مَرَّ بِکِ مَن ذَکَرَ اللّه َ تَعالى أَو عَبدٌ وَضَعَ جَبهَتَهُ عَلَیکِ ساجِدا للّه ِ ؟ فَمِن قائِلةٍ : لا ، وَمِن قائِلَةٍ : نَعَم ، فإِذا قالَت : نَعَم ، اهتَزَّت وانشَرَحَت وَتَرى أَنَّ لَها الفَضلَ عَلى جارَتِها . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه جلَّ ثَناؤُهُ لَمَّا خَلَقَ الأَرضَ وَخَلَقَ ما فیها مِنَ الشَّجَرِ لَم یَکُن فی الأَرضِ شَجَرَةٌ یأتیها بَنو آدَمَ إِلَا أَصابوا مِنها مَنفَعَةً ، فَلَم تَزَلِ الأَرضُ والشَّجَرُ کذَلِکَ حَتّى تُکَلَّمَ فَجَرَةَ بَنی آدَمَ بِالکَلَمَةِ العَظیمَةِ ، قَولِهِم : «اتَّخَذَ اللهُ وَلَدًا»(83) فَلَمَّا قالوها اقشَعَرَّتِ الأَرضُ وَذَهَبَت مَنفَعَةُ الأَشجارِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ الأَرضَ لَتَبکی عَلى المُؤمِنِ إِذا ماتَ أَربَعینَ صَباحا . یا أبا ذَرٍّ : إِذا کانَ العَبدُ فی أَرضٍ قَفرٍ فَتَوَضّأَ أَو تَیَمَّمَ ثُمّ أَذَّنَ وأَقامَ وَصَلَّى ، أَمَرَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ المَلائِکَةَ فَصَفُّوا خَلفَهُ صَفّا لا یُرى طَرَفاهُ ؛ یَرکَعونَ بِرُکوعِهِ ، وَیَسجُدونَ بِسُجودِهِ ، وَیُؤَمِّنونَ عَلى دُعائِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن أَقامَ وَلَم یُؤذِّن لَم یُصَلِّ مَعهُ إِلَا مَلَکاهُ اللَّذانِ مَعَهُ . یا أَبا ذَرٍّ : ما مِن شابٍّ یَدَعْ للّه ِ الدُّنیا وَلَهوَها ، وَأَهرَمَ شَبابَهُ فی طاعَةِ اللّه ِ ، إِلَا أَعطاهُ اللّه ُ أَجرَ اثنَینِ وَسَبعینَ صِدِّیقا . یا أَبا ذَرٍّ : الذَّاکِرُ فی الغافِلینَ کالمُقاتِلِ فی الفارِّینَ . یا أَبا ذَرٍّ : الجَلیسُ الصَّالِحُ خَیرٌ مِنَ الوَحدَةِ ، والوَحدَةُ خَیرٌ مِن جَلیسِ السُّوءِ ، وإِملاءُ الخَیرِ خَیرٌ مِنَ السُّکوتِ ، وَالسُّکوتُ خَیرٌ مِن إِملاءِ الشَّرِّ . یا أَبا ذَرٍّ : لا تُصاحِب إِلَا مُؤمِنا ، وَلا یأکُل طَعامَکَ إِلَا تَقیٌّ ، وَلا تأکُل طَعامَ الفاسِقینَ . یا أَبا ذَرٍّ : أَطعِم طَعامَکَ مَن تُحِبُّهُ فی اللّه ِ ، وَکُل طَعامَ مَن یُحِبُّکَ فی اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ عِندَ لِسانِ کُلِّ قائِلٍ ، فَلیَتَّقِ اللّه َ امرؤٌ وَلیَعلَم ما یَقولُ . یا أَبا ذَرٍّ : اترُک فُضولَ الکَلامِ ، وَحَسبُکَ مِنَ الکَلامِ ما تبلُغُ بِهِ حاجَتَکَ . یا أَبا ذَرٍّ : کَفى بِالمَرءِ کَذِبا أَن یُحَدِّثَ بِکُلِّ ما یَسمَعُ . یا أَبا ذَرٍّ : ما مِن شَیءٍ أَحَقَّ بِطولِ السِّجنِ مِنَ اللِّسانِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ مِن إِجلالِ اللّه ِ إِکرامَ ذی الشَّیبَةِ المُسلِمِ ، وَإِکرامَ حَمَلةِ القُرآنِ العامِلَینَ ، وَإِکرامَ السُّلطانِ المُقسِطِ . یا أَبا ذَرٍّ : ما عَمِلَ مَن لَم یَحفَظ لِسانَهُ . یا أَبا ذَرٍّ : لا تَکُن عَیّابا ، وَلا مَدّاحا ، وَلا طَعّانا ، وَلا مُماریا . یا أَبا ذَرٍّ : لا یَزالُ العَبدُ یَزدادُ مِنَ اللّه ِ بُعدا ما ساءَ خُلقُهُ . یا أَبا ذَرٍّ : الکَلِمَةُ الطَّیِّبَةُ صَدَقَةٌ ، وَکُلُّ خُطوَةٍ تَخطوها إِلى الصَّلاةِ صَدَقَةٌ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن أَجابَ داعیَ اللّه ِ ، وَأَحسَنَ عِمارَةَ مَساجِدِ اللّه ِ ، کانَ ثَوابُهُ مِنَ اللّه ِ الجَنَّةَ . فَقُلتُ : بِأَبی أَنتَ وَأُمِّی یا رَسولَ اللّه ِ ، کَیفَ تُعمَرُ مَساجِدُ اللّه ِ ؟ قالَ : لا تُرفَعُ فیها الأَصواتُ ، وَلا یُخاضُ فیها بِالباطِلِ ، وَلا یُشترى فیها وَلا یُباعُ ، وَاترُکِ اللَّغوِ ما دُمتَ فیها ، فَإِن لَم تَفعَل فَلا تَلومَنَّ یَومَ القیامَةِ إِلَا نَفسَکَ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه َ تَعالى یُعطیکَ ما دُمتَ جالِسا فی المَسجِدِ بِکُلِّ نَفسٍ تَنَفَّستَ فیهِ دَرَجَةً فی الجَنَّةِ ، وَتُصَلِّی عَلَیکَ المَلائِکَةُ ، وَیُکتَبُ لَکَ بِکُلِّ نَفسٍ تَنَفَّستَ فیهِ عَشرُ حَسَناتٍ ، وَیُمحى عَنکَ عَشرُ سَیِّئاتٍ . یا أَبا ذَرٍّ : أَتعلَمُ فی أَیِّ شَیءٍ أُنزِلَت هَذِهِ الآیةُ «اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» ؟(84) قُلتُ : لا فِداکَ أَبی وَأُمِّی . قالَ : فی انتِظارِ الصَّلاةِ خَلفَ الصَّلاةِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِسباغُ الوُضوءِ فی المَکارِهِ مِنَ الکُفَّاراتِ ، وَکَثرُةُ الاختِلافِ إِلى المَساجِدِ فَذَلِکُمُ الرِّباطُ . یا أَبا ذَرٍّ : یَقولُ اللّه ُ تَبارَکَ وَتَعالى : «إِنَّ أَحَبَّ العِبادِ إِلیَّ المُتَحابُّونَ مِن أَجلی ، المُتَعَلِّقَةُ قُلوبُهُم بِالمساجِدِ ، وَالمُستَغفِرونَ بِالأَسحارِ ، اُُولَئِکَ إِذا أَرَدتُ بِأَهلِ الأَرضِ عُقوبَةً ذَکَرتُهُم فَصَرَفتُ العُقوبَةَ عَنهُم» . یا أَبا ذَرٍّ : کُلُّ جُلوسٍ فی المَسجِدِ لَغوٌ إِلَا ثَلاثَ : قِراءَةَ مُصَلٍّ ، أَو ذِکرُ اللّه ِ ، أَو سائِلٌ عَن عِلمٍ . یا أَبا ذَرٍّ : کُن بِالعَمَلِ بِالتَّقوى أَشَدُّ اهتِماما مِنکَ بِالعَمَلِ ، فَإِنَّهُ لا یَقِلُّ عَمَلٌ بِالتَّقوى ، وَکَیفَ یَقِلُّ عَمَلٌ یَتَقَبَّلُ ، یَقولُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ : «إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ»(85) . یا أَبا ذَرٍّ : لا یکونُ الرَّجُلُ مِنَ المُتَّقینَ حَتَّى یُحاسِبَ نَفسَهُ أَشَدَّ مِن مُحاسَبَةِ الشَّریکِ شَریکَهُ ، فَیَعلَمَ مِن أَینَ مَطعَمُهُ وَمِن أَینَ مَشرَبُهُ وَمِن أَینَ مَلبَسُهُ ، أَمِن حِلٍّ أَم مِن حَرامٍ ؟ یا أَبا ذَرٍّ : مَن لم یُبالِ مِن أَینَ اکتَسَبَ المالَ لَم یُبالِ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ مِن أَینَ أَدخَلَهُ النَّارَ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن سَرَّهُ أَن یَکونَ أَکرَمَ النَّاسِ فَلیَتَّقِ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ أَحبَّکُم إِلى اللّه ِ جَلَّ ثَناؤُهُ أَکثَرُکُم ذِکرا لَهُ ، وَأَکرَمُکُم عِندَ اللّه ِ عز و جلأَتقاکُم لَهُ ، وَأَنجاکُم مِن عَذابِ اللّه ِ أَشَدُّکُم لَهُ خَوفا . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ المُتَّقَینَ الَّذینَ یَتَّقونَ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ مِنَ الشَّیءِ الَّذی لا یُتَّقى مِنهُ ، خَوفا مِنَ الدُّخولِ فی الشُّبهَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن أَطاعَ اللّه َ عز و جل فَقَد ذَکَرَ اللّه َ وَإِن قَلَّت صَلاتُهُ وَصیامُهُ وَتِلاوَتُهُ لِلقُرآنِ . یا أَبا ذَرٍّ : أَصلُ الدِّینِ الوَرَعُ ، وَرأسُهُ الطَّاعَةُ . یا أَبا ذَرٍّ : کُن وَرِعا تَکُن أَعبَدَ النَّاسِ ، وَخَیرُ دینِکُم الوَرَعُ . یا أَبا ذَرٍّ : فَضلُ العِلمِ خَیرٌ مِن فَضلِ العِبادَةِ ، وَاعلَم أَنَّکُم لَو صَلَّیتُم حَتَّى تَکونوا کالحَنایا ، وَصُمتُم حَتَّى تَکونوا کالأوتارِ ، ما یِنفَعُکُم ذَلِکَ إِلَا بِوَرَعٍ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ أَهلَ الوَرَعِ وَالزُّهدِ فی الدُّنیا هُم أَولیاءَ اللّه ِ تَعالى حَقَّا . یا أَبا ذَرٍّ : مَن لَم یأتِ یَومَ القیامَةِ بِثَلاثٍ فَقَد خَسِرَ . قُلتُ : وَما الثَّلاثُ فِداکَ أَبی وَأُمِّی ؟ قالَ : وَرَعٌ یَحجُزُهُ عَمَّا حَرَّم اللّه ُ عز و جل عَلَیهِ ، وَحِلمٌ یَرُدُّ بِهِ جَهلَ السُّفهاءِ ، وَخُلُقٌ یُداری بِهِ النّاسَ . یا أَبا ذَرٍّ : إِن سَرَّکَ أَن تَکونَ أَقوى النَّاسِ فَتَوَکَّل عَلَى اللّه ِ عز و جل . وَإِن سَرَّکَ أَن تَکونَ أَکرَمَ النَّاسِ فاتَّقِ اللّه ِ . وَإن سَرَّکَ أَن تَکونَ أَغنى النَّاسِ فَکُن بِما فی یَدِ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ أَوثَقَ مِنکَ بِما فی یَدِکَ . یا أَبا ذَرٍّ : لَو أَنَّ النَّاسَ کُلَّهُم أَخَذوا بِهَذِهِ الآیةِ لَکَفَتهُم : «وَ مَن یَتَّقِ اللهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا – وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ وَ مَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللهَ بَــلِغُ أَمْرِهِ»(86) . یا أَبا ذَرٍّ : یَقولُ اللّه ُ جَلَّ ثَناؤُهُ : «وَعِزَّتی وَجَلالی ، لا یُؤثِرُ عَبدی هَوای عَلى هَواهُ إِلَا جَعَلتُ غِناهُ فی نَفسِهِ ، وَهُمومَهُ فی آخِرَتِهِ ، وَضَمَّنتُ السَّماواتِ وَالأَرضِ رِزقَهُ ، وَکَفَفتُ عَلَیهِ ضیقَهُ ، وَکُنتُ لَهُ مِن وَراءِ تِجارَةِ کُلِّ تاجِرٍ» . یا أَبا ذَرٍّ : لَو أَنَّ ابن آدَمَ فَرَّ مِن رِزقِهِ کَما یَفِرُّ مِنَ المَوتِ لأَدرَکَهُ کَما یُدرِکُهُ المَوتُ . یا أَبا ذَرٍّ : أَلا أُعلِّمُکَ کَلِماتٍ یَنفَعُکَ اللّه ُ عز و جل بِهِنَّ؟ قُلتُ : بَلى یا رَسولَ اللّه ِ . قالَ : احفَظِ اللّه َ یَحفَظکَ ، احفَظ اللّه َ تَجِدهُ أَمامَکَ ، تَعَرَّفَ إِلى اللّه ِ فی الرَّخاءِ یَعرِفکَ فی الشِّدَّةِ ، وَإِذا سَأَلتَ فَاسأَلِ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ ، وَإِذا استَعَنتَ فاستَعِن بِاللّه ِ ، فَقَد جَرى القَلَمُ بِما هوَ کائِنٌ إِلى یَومِ القیامَةِ ، فَلَو أَنَّ الخَلقَ کُلَّهُم جَهَدوا أَن یَنفَعوکَ بِشَیءٍ لَم یُکتَب لَکَ ما قَدَروا عَلَیهِ ، وَلَو جَهَدوا أَن یَضُرُّوکَ بِشَیءٍ لَم یَکتُبهُ اللّه ُ عَلَیکَ ما قَدَروا عَلَیهِ ، فَإِن استَطَعتَ أَن تَعمَلَ للّه ِ عَزَّوَجَلَّ بِالرِّضا فی الیَقینِ فافعَل ، وَإِن لَم تَستَطِع فَإِنَّ فی الصَّبرِ عَلى ما تَکرَهُ خَیرا کَثیرا ، وَإِنَّ النَّصرَ مَعَ الصَّبرِ ، وَالفَرَجَ مَعَ الکَربِ ، وَإِنَّ مَعَ العُسرِ یُسرا . یا أَبا ذَرٍّ : استَغنِ بِغِنى اللّه ِ یُغنِکَ اللّه ُ . فَقُلتُ : وَما هُوَ یا رَسولَ اللّه ِ؟ قالَ صلى الله علیه و آله : غَداءَ یَومٍ وَعَشاءَ لَیلَةٍ ، فَمَن قَنِعَ بِما رَزَقَهُ اللّه ُ فَهوَ أَغنى الناَّسِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه َ عز و جل یَقولُ : «إِنِّی لَستُ کَلامَ الحَکیمِ أَتَقَبَّلُ ، وَلَکِن هَمُّهُ وَهَواهُ ، فَإِن کانَ هَمُّه وَهَواهُ فیما أُحِبُّ وأَرضى جَعَلتُ صَمتَهُ حَمدا لی وَذِکرا وَوَقارا وَإِن لَم یَتَکَلَّم» . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ اللّه َ تَبارَکَ وَتَعالى لا یَنظُرُ إِلى صُوَرِکُم وَلا إِلى أُموالِکُم وَأَقوالِکُم ، وَلَکِن یَنظُرُ إِلى قُلوبِکُم وأَعمالِکُم . یا أَبا ذَرٍّ : التَّقوى هاهُنا التَّقوى هاهُنا ـ وأَشارَ إِلى صَدرِهِ ـ . یا أَبا ذَرٍّ : أَربَعٌ لا یُصیبُهُنَّ إِلَا مُؤمِنٌ : الصَّمتُ وَهوَ أَوَّلُ العِبادَةِ ، وَالتَّواضِعُ للّه ِ سُبحانَهُ ، وَذِکرُ اللّه ِ تَعالى فی کُلِّ حالٍ ، وَقِلَّةُ الشَّیءِ ـ یَعنی قِلَّةُ المالِ ـ . یا أَبا ذَرٍّ : هُمَّ بِالحَسَنَةِ وَإِن لَم تَعمَلها لِکیلا تُکتَبَ مِنَ الغافِلینَ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن مَلَکَ ما بَینَ فَخِذَیهِ وَبَینَ لَحیَیهِ دَخَلَ الجَنَّةَ . قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ وَإِنَّا لَنؤاخَذُ بِما تَنطِقُ بِهِ أَلسِنَتُنا ؟ قالَ : یا أَبا ذَرٍّ وَهَل یَکُبُّ النَّاسَ عَلى مَناخِرِهِم فی النَّارِ إِلَا حَصائِدُ أَلسِنَتِهِم ، إِنَّکَ لا تَزالُ سالِما ما سَکَتَّ ، فَإِذا تَکَلَّمتَ کَتَبَ اللّه ُ لَکَ أَو عَلَیکَ . یا أَبا ذَرٍّ : إِنَّ الرَّجُلَ یِتَکَلَّمُ بِالکَلِمَةِ فی المَجلِسِ لِیُضحِکَهُم بِها فَهَوى فی جَهَنَّمَ ما بَینَ السَّماءِ وَالأَرضِ . یا أَبا ذَرٍّ : وَیلٌ لِلَّذی یُحَدِّث وَیَکذِبُ لیُضحِکَ بِهِ القَومَ ، وَیلٌ لَهُ ، وَیلٌ لَهُ ، وَیلٌ لَهُ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن صَمَتَ نَجا ، فَعَلَیکَ بِالصِّدقِ ، وَلا تُخرِجَنَّ مِن فیکَ کَذِبا أَبَدا . قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ فَما تَوبَةُ الرَّجُلِ الَّذی کَذِبَ مُتَعَمِدا ؟ قالَ : الاستِغفارُ وَالصَّلواتُ الخَمسِ تَغسِلُ ذَلِکَ . یا أَبا ذَرٍّ : إِیَّاکَ والغیبَةَ ، فَإِنَّ الغیبةَ أَشَدٌّ مِنَ الزِّنا . قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ وَلِمَ ذَلِکَ بِأَبی أَنتَ وَأُمِّی ؟ قالَ : لِأَنَّ الرَّجُلَ یَزنی وَیَتوبُ إِلى اللّه ِ فَیَتوبُ اللّه ُ عَلَیهِ ، والغیبَةُ لا تُغفَرُ حَتَّى یَغفِرَها صاحِبُها . یا أَبا ذَرٍّ : سِبابُ المُؤمِنِ فُسوقٌ ، وَقِتالُهُ کُفرٌ ، وَأَکلُ لَحمِهِ مِن مَعاصی اللّه ِ ، وحُرمَةُ مالِهِ کَحُرمَةِ دَمِهِ . قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ وَما الغیبَةُ؟ قالَ : ذِکرُکَ أَخاکَ بِما یَکرَهُ . قُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ فَإِن کانَ فیهِ ذاکَ الَّذی یُذکَرُ بِهِ؟ قالَ : اعلَم أَنَّک إِذا ذَکَرتَهُ بِما هوَ فیهِ فَقَد اغتَبتَهُ ، وَإِذا ذَکَرتَهُ بِما لَیسَ فیهِ فَقَد بَهَتَّهُ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن ذَبَّ عَن أَخیهِ المُسلِمِ الغیبَةَ کانَ حَقَّا عَلى اللّه ِ أَن یُعتِقَهُ مِن النَّارِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن اغتیبَ عِندَهُ أَخوهُ المُسلِمُ وَهوَ یَستَطیعُ نَصرَهُ فَنَصَرَهُ نَصَرَهُ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ فی الدُّنیا وَالآخِرَةِ ، فَإِن خَذَلَهُ وَهوَ یَستَطیعُ نَصرَهُ خَذَلَهُ اللّه ُ فی الدُّنیا وَالآخِرَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : لا یَدخُلُ الجَنَّةَ قَتَّاتٌ . قُلتُ : وَما القَتَّاتُ ؟ قالَ : النَّمَّامُ . یا أَبا ذَرٍّ : صاحِبُ النَّمیمَةِ لا یَستَریحُ مِن عَذابِ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ فی الآخِرَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن کانَ ذا وَجهَینِ وَلِسانَینِ فی الدُّنیا فَهوَ ذو لِسانَینِ فی النَّارِ . یا أَبا ذَرٍّ : المَجالِسُ بِالأَمانَةِ ، وَإِفشاءُ سِرِّ أَخیکَ خیانَةٌ ، فاجتَنِب ذَلِکَ ، واجتَنِب مَجلِسَ العَشیرَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : تُعرَضُ أَعمالُ أَهلُ الدُّنیا عَلى اللّه ِ مِنَ الجُمُعَةِ إِلى الجُمُعَةِ فی یَومِ الاثنَینِ والخَمیسِ فَیَغفِرُ لِکُلِّ عَبدِ مُؤمِنٍ إِلَا عَبدا کانَت بَینَهُ وَبَینَ أَخیهِ شَحناءُ ، فَیُقالُ : اترُکوا عَمَلَ هَذَینِ حَتَّى یَصطَلِحا . یا أَبا ذَرٍّ : إِیَّاکَ وَهِجرانَ أَخیکَ ، فَإِنَّ العَمَلَ لا یُتَقَبَّلُ مَعَ الهِجرانِ . یا أَبا ذَرٍّ : أَنهاکَ عَنِ الهِجرانِ ، وَإِن کُنتَ لا بُدَّ فاعِلاً فَلا تَهجُرهُ فَوقَ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ کَمَلاً ، فَمَن ماتَ فیها مُهاجِرا لِأَخیهِ کانَت النَّار أَولى بِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن أَحَبَّ أَن یَتَمَثَّلَ لَهُ الرِّجالُ قیاما فَلیَتَبَوأَ مَقعَدَهُ مِنَ النَّارِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن ماتَ وَفی قَلبِهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن کِبرٍ لَم یَجِد رائِحَةَ الجَنَّةِ إِلَا أَن یَتوبَ قَبلَ ذَلِکَ . فَقالَ رَجُلٌ : یا رَسولَ اللّه ِ إِنِّی لَیُعجِبُنی الجَمالُ حَتَّى وَدِدتُ أَنَّ عِلَاقَةَ سَوطی وَقِبالَ نَعلی حَسَنٌ ، فَهَل یُرهَبُ عَلى ذَلِکَ؟ قالَ : کَیفَ تَجِدُ قَلبَکَ؟ قالَ : أَجِدُهُ عارِفا لِلحَقِّ مُطمَئِنَّا إِلیهِ . قالَ : لَیسَ ذَلِکَ بِالکِبرِ ، وَلَکِنّ الکِبرِ أَن تَترُکَ الحَقَّ ، وَتَتَجاوَزَهُ إِلى غَیرِهِ ، وَتَنظُرَ إِلى النَّاسِ وَلاتَرى أَنَّ أَحَدا عِرضُهُ کَعِرضِکَ ، وَلا دَمُهُ کَدَمِکَ . یا أَبا ذَرٍّ : أَکثَرُ مَن یَدخُلُ النَّارَ المُستَکبِرونَ . فَقالَ رَجُلٌ : وَهَل یَنجو مِنَ الکِبرِ أَحَدٌ یا رَسولَ اللّه ِ؟ قالَ : نَعَم ، مَن لَبِسَ الصُّوفَ ، وَرَکِبَ الحِمارَ ، وَحَلَبَ الشَّاةَ ، وَجالَسَ المَساکِینَ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن حَمَلَ بِضاعَتَهُ فَقَد بَرِى ءَ مِنَ الکِبرِ ـ یَعنی ما یَشتَری مِنَ السُّوقِ ـ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن جَرَّ ثَوبَهُ خُیَلاءَ لَم یَنظُرِ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ إِلَیه یَومَ القیامَةِ . یا أَبا ذَرٍّ : إِزرَةُ المُؤمِنِ إِلى أَنصافِ ساقَیهِ ، وَلا جَناحَ عَلَیهِ فیما بَینَهُ وَبَینَ کَعبَیهِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن رَفَعَ ذَیلَهُ ، وخَصَفَ نَعلَهُ ، وعَفَّرَ وَجهَهُ ، فَقَد بَرِیءَ مِنَ الکِبرِ . یا أَبا ذَرٍّ : مَن کانَ لَهُ قَمیصانِ فَلیَلبَس أَحَدَهُما وَلیُلبِس الآخَرَ أَخاهُ . یا أَبا ذَرٍّ : سَیَکونُ ناسٌ مِن أُمَّتی یُولَدونَ فی النَّعیمِ وَیُغَذَّونَ بِهِ ، هِمَّتُهُم أَلوانُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ ، وَیُمدَحونَ بِالقَولِ ، أُولَئِکَ شِرارُ أُمَّتی . یا أَبا ذَرٍّ : مَن تَرَکَ لُبسَ الجَمالِ هُوَ یَقدِرُ عَلَیهِ تَواضِعا للّه ِ عَزَّوَجَلَّ فی غَیرِ مَنقَصَةٍ ، وَأَذَلَّ نَفسَهُ فی غَیرِ مَسکَنَةٍ ، وأَنفَقَ ما جَمَعَهُ فی غَیرِ مَعصیَةٍ ، وَرَحِمَ أَهلَ الذُّلِّ والمَسکَنَةِ ، وَخالَطَ أَهلَ الفِقهِ وَالحِکمَةِ ، طوبَى لِمَن صَلَحَت سَریرَتُهُ ، وَحَسُنَت عَلانیَتُهُ ، وَعَزَلَ عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ ، طوبى لِمَن عَمِلَ بِعِلمِهِ ، وأَنفَقَ الفَضلَ مِن مالِهِ ، وأَمسَکَ الفَضلَ مِن قَولِهِ . یا أَبا ذَرٍّ : البَسِ الخَشِنَ مِن اللِّباسِ ، والصَّفیقَ مِنَ الثِّیابِ ، لِئَلَا یَجِدَ الفَخرُ فیکَ مَسلَکا . یا أَبا ذَرٍّ : یَکونُ فی آخِرِ الزَّمانِ قَومٌ یَلبَسونَ الصُّوفَ فی صَیفِهِم وَشِتائِهِم ، یَرونَ أَنَّ لَهُمُ الفَضَلَ بِذَلِکَ عَلى غَیرِهِم ، أُولَئِکَ تَلعَنهُم مَلائِکَةُ السَّمواتِ وَالأَرضِ . یا أَبا ذَرٍّ : أَلا أُخبِرُکَ بِأَهلِ الجَنَّةِ؟ قُلتُ : بَلى یا رَسولَ اللّه ِ . قالَ صلى الله علیه و آله : کُلُّ أَشعَثَ أَغبَرَ ذی طِمرَینِ لا یُؤبَهُ لَهُ لَو أَقسَمَ عَلى اللّه ِ لأَبَرَّهُ .(87)
45 / 4
سفارش هاى پیامبر به ابو ذر
11984.مکارم الأخلاق ـ به نقل از ابو اسود دئلى ، از ابو ذر ـ: پیامبر خدا فرمود: «اى ابو ذر! خدا را چنان عبادت کن که گویا او را مى بینى، و اگر تو او را نمى بینى، او تو را مى بیند. بدان که اساس عبادت خدا، شناخت اوست. خداوند ، نخستین است قبل از هر چیزى . پس چیزى پیش از او نیست . یگانه اى است که دوم ندارد، و ماندگارى است همیشگى . پدید آورنده آسمان ها و زمین و موجودات در آن و میان آن دو است . او ریزبین و آگاه، و بر هر چیزى توانمند است . بعد از آن ، ایمان آوردن به من و اعتراف به این که خدا ، مرا براى بشارت و بیم دادن و دعوت به خدا با اذن او و چراغى فروزان براى همگان ، فرستاده است. سپس ، دوستى اهل بیت من که خداوند ، پلیدى را از آنان بُرده و پاکِ پاکشان کرده است. اى ابو ذر! بدان که خداوند عز و جل اهل بیت مرا در میان امتم، همانند کشتى نوح قرار داده، که هر کس بر آن سوار شد، نجات یافت و هر کس از آن روى گردانْد، غرق گردید ، و همانند باب حِطّه(88) در بین بنى اسرائیل اند، که هر کس در آن درآمد، در امان مانْد. اى ابو ذر! آنچه را به تو سفارش مى کنم، حفظ کن تا در دنیا و آخرت، خوش بخت باشى. اى ابو ذر! دو نعمت است که در آن ، بسیارى از مردم، زیان دیده اند: تن درستى و فراغت. اى ابو ذر! پنج چیز را پیش از پنج چیز، غنیمت بشمار: جوانى ات را پیش از پیرى، تن درستى ات را پیش از بیمارى، توانگرى ات را پیش از نادارى، و فراغتت را پیش از اشتغال ، و زنده بودنت را پیش از فرا رسیدن مرگ. اى ابو ذر! بر حذر باش از این که با آرزویت امروز و فردا کنى، که همانا تو، براى امروزت هستى و نه پس از آن. اگر فردایى برایت بود، براى آن باش؛ همان طور که براى امروزت هستى، و اگر فردایى نبود، براى آنچه از دست داده اى، پشیمان نیستى. اى ابو ذر! چه بسیارند کسانى که روزهاى آینده را در مى یابند، امّا آن را به پایان نمى رسانند ، و چه بسیارند کسانى که در انتظار فردایند، امّا به آن نمى رسند! اى ابو ذر! اگر به اَجَل و سیر آن نگاه کنى، با آرزو و غرور آن، دشمنى مى کنى. اى ابو ذر! چنان باش که گویا در دنیا غریبى، و یا چونان ره گذرى هستى و خودت را از اهل گورستان به حساب آور. اى ابو ذر! هر گاه شب را به صبح رساندى، با خود درباره شب ، سخن نگو، و اگر روز را به شب رساندى ، از صبح حرف نزن. از تن درستى ات بهره بگیر، پیش از آن که بیمار شوى و از زندگى ات استفاده کن، پیش از آن که بمیرى؛ چه این که فردا ، نامت را هم نمى دانى. اى ابو ذر! حذر کن از این که هنگام لغزش، تندخویى کنى، که دیگر، نه از لغزش مى توان رَست، و نه بازگشتى هست. و نه آن که بر جاى تو مى مانَد، بر حسب آنچه باقى مى گذارى، تو را مى ستاید ، و نه کسى که تو از او پیشى گرفته اى، با آنچه به آن مشغول شدى، عذرت را خواهد پذیرفت. اى ابو ذر! بر عمرت، بخیل تر از درهم و دینارت باش. اى ابو ذر! آیا کسى از شما در انتظار است جز ثروت طغیان زا یا نادارى فراموشى آور، و یا بیمارى تباه کننده، و یا پیرى زمینگیر کننده و یا مرگ تجهیز کننده و یا دجّال را که بدترین غایبى است که انتظار کشیده مى شود و یا رستاخیز را، که رستاخیز، سخت تر و تلخ تر است. اى ابو ذر! بدترینِ مردم در پیشگاه خدا در روز رستاخیز، دانشمندى است که دانشش سودى ندارد ، و هر کس دانشى بیندوزد که با آن، مردم را به سوى خود جلب کند، بوى بهشت را استشمام نمى کند. اى ابو ذر! هر کس در پىِ دانش باشد تا با آن ، مردم را فریب دهد، بوى بهشت را استشمام نمى کند. اى ابو ذر! هر گاه از تو پرسشى شد که جوابش را نمى دانى، بگو: «نمى دانم»، تا از تبعات آن، رهایى یابى و درباره چیزى که نمى دانى، فتوا نده تا از عذاب خدا در روز رستاخیز، بِرَهى. اى ابو ذر! گروهى از بهشتیان به گروهى از جهنّمیان ، سَرَک مى کشند و از آنها مى پرسند: چه چیز باعث گرفتارى شما به آتش شد، در حالى که خدا ، ما را به فضل ادب آموزى و آموزش شما، به بهشت آورد؟ آنان مى گویند: ما به خیر ، فرا مى خواندیم ؛ ولى خود به آن ، عمل نمى کردیم. اى ابو ذر! حقوق خداوند عز و جل برتر از آن است که بندگان بتوانند آن را ادا کنند. نعمت هاى خدا ، بیش از آن است که بندگان بتوانند آنها را شماره کنند ؛ ولى شب و روز با توبه سر کنند. اى ابو ذر! تو در گذرِ شب و روز، در اَجَل هاى ناتمام و عمل هاى حفظ شده هستى. مرگ ، ناگهان در مى رسد. هر کس خیر بکارد، خیر دِرو مى کند، و هر کس شر بکارد، پشیمانى دِرو مى کند. هر کِشتکارى، همان را دِرو مى کند که کِشته است. اى ابو ذر! کُند هیچ گاه جلو نمى افتد، و آزمند ، هیچ گاه آنچه برایش مقدّر نشده، به دست نمى آورد. هر کس که خیر به دست آورد، از سوى خداست و هر کس از شر در امان مانَد، از سوى خداست. اى ابو ذر! پرهیزگاران، سروَرند و دین شناسان ، پیشوا و همنشینى با آنان، مایه فزونى است. اى ابو ذر! مؤمن، گناهش را همانند صخره اى مى بیند که نزدیک است بر او سقوط کند و کافر، گناهش را به مانند مگسى مى بیند که از برابر بینى او مى گذرد. اى ابو ذر! خداوند ـ تبارک و تعالى ـ هرگاه براى بنده اى خیرى بخواهد، گناهانش را در برابر دیدگانش مجسّم مى کند و گناه، براى او سنگین و فاجعه آمیز است و هرگاه براى بنده اى بدى بخواهد، گناهان او را از یاد او مى برَد . اى ابو ذر! به کوچکى گناه نگاه نکن ؛ بلکه به بزرگى کسى نگاه کن که از او نافرمانى کرده اى. اى ابو ذر! مؤمن، در فرار از گناه، تندتر از گنجشکى است که به بند کشیده مى شود. اى ابو ذر! هر کس گفتارش با کردارش سازگار باشد، به بهره خود رسیده است و هر کس گفتارش با کردارش ناسازگار باشد، خود را سرزنش کند. اى ابو ذر! مرد، با گناهى که مرتکب مى شود، از روزى اش محروم مى گردد. اى ابو ذر! آنچه به تو ربطى ندارد، وا گذار و در باره چیزى که به تو مربوط نیست، حرفى نزن و زبانت را ببند ، همان گونه که پولت را پنهان مى کنى. اى ابو ذر! خداوند عز و جل گروهى را به بهشت مى برَد و چنان به آنان مى دهد که خسته مى شوند و بالاتر از آنها، گروهى داراى درجه برتر از آنان هستند. هنگامى که به آنان ، نگاه مى کنند و آنها را مى شناسند، مى گویند : پروردگارا! برادران ما در دنیا با آنها بودیم . پس چرا آنها را بر ما برترى دادى؟ به اینان پاسخ داده مى شود: هرگز ، هرگز! آنان در گرسنگى به سر مى بردند ، در حالى که شما سیر بودید ، و آنان در تشنگى بودند، در حالى که شما سیراب بودید ، و آنان شب زنده دارى مى کردند، در حالى که شما در خواب بودید. هنگامى که شما در ناز و نعمت بودید، آنها در سختى و رنج بودند . اى ابو ذر! خداوند عز و جل نماز را نورِ چشم من قرار داده است و نماز را برایم محبوب کرده است ، همان طور که غذا را براى گرسنه و آب را براى تشنه ، محبوب کرده است. گرسنه، هر گاه بخورد، سیر مى شود و تشنه، هر گاه بیاشامد، سیراب مى گردد ؛ امّا من ، هرگز از نماز ، سیر نمى شوم. اى ابو ذر! هر کس در شبانه روز، غیر از نمازهاى واجب، دوازده رکعت نماز مستحبّى بخواند، حقّ اوست که در بهشت، یک خانه داشته باشد. اى ابو ذر! تا زمانى که تو در حال نمازى، درِ خانه فرمان رواى جبّار را مى کوبى، و هر کس درِ خانه فرمان روا را بکوبد، برایش باز مى شود. اى ابو ذر! هیچ مؤمنى به نماز بر نمى خیزد، مگر این که نیکى میان او و عرش، بر او مى بارد و فرشته اى بر او گمارده مى شود که بانگ مى زند: اى پسر آدم! اگر مى دانستى نماز، برایت چه اهمّیتى دارد و با چه کسى راز مى گویى، هرگز آن را رها نمى کردى . اى ابو ذر! خوشا به حال صاحبان پرچم ها در قیامت! پرچم ها را در دست دارند و به سوى بهشت، شتابان اند. آگاه باشید که اینان ، شتابندگان به مساجد هستند ، در سحرگاهان و غیر سحرگاهان. اى ابو ذر! نماز، تکیه گاه دین است و زبان، بزرگ تر است. صدقه، گناه را نابود مى کند، و زبان، بزرگ تر است. روزه، سپر آتش است ، و زبان، بزرگ تر است . جهاد، شرافت است ، و زبان، بزرگ تر است. اى ابو ذر! بهشت، درجه بر بالاى درجه است؛ همان طور که میان آسمان و زمین. بنده، چشمش را بالا مى چرخانَد و نورى بر او مى تابد که نزدیک است چشم او را برُباید و از این اتّفاق به فغان در مى آید و مى گوید: این چیست؟ پاسخ داده مى شود: این، نور برادرت است . پس مى گوید: فلان برادرم ؟ ما که در دنیا با هم بودیم . او چه طور این گونه بر من برترى یافته؟ به او گفته مى شود: او در عمل از تو بهتر بود آن گاه در دلش رضایتى نهاده مى شود ، تا این که راضى شود . اى ابو ذر! دنیا، زندانِ مؤمن و بهشت کافر است. هیچ مؤمنى در آن نیست، مگر که اندوهناک است. چگونه مؤمن ، اندوهناک نباشد، در حالى که خداوند عز و جل به او وعده ورود به دوزخ را داده، امّا وعده بیرون آمدن از آن را نداده است ؟ به او بیمارى ها و ناگوارى ها و امور خشمگین کننده مى رسد، و ستم مى بیند ؛ امّا مدد نمى شود. از خداى متعال ، درخواست ثواب مى کند. پس همواره اندوهناک است تا از دنیا جدا شود و هنگامى که از آن جدا شد، به آسایش و کرامت مى رسد. اى ابو ذر! خداوند عز و جل ، هیچ گاه به همانند اندوه طولانى، پرستیده نشد. اى ابو ذر! هر کس از علمى برخودار شود که او را نگریانَد، سزاوار است که گفته شود: از علمى برخوردار شده که سودى برایش ندارد؛ زیرا خداوند عز و جل ، دانشمندان را این چنین ستوده است: «بى گمان ، کسانى که پیش از نزول آن (قرآن)، دانش یافته اند، چون این کتاب بر آنان خوانده شود، سجده کنان به روى در مى افتند و مى گویند: منزّه است پروردگا ما، که وعده پروردگار ما، قطعاً انجام شدنى است. و بر روى زمین مى افتند و مى گریند و بر فروتنى آنها افزوده مى شود» . اى ابو ذر! هر کس مى تواند بگِرید، گریه کند و هر کس نمى تواند، دلش را اندوهناک کند و خود را به گریه بزند؛ چرا که دلِ سخت، از خداوند متعال دور است ، ولى درک نمى کنند. اى ابو ذر! خداوند متعال مى گوید: براى یک بنده، دو ترس و دو امان فراهم نمى کنم. اگر در دنیا، از من در امان باشد، او را در رستاخیز مى ترسانم و اگر در دنیا از من بترسد، در رستاخیز، در امانش مى دارم . اى ابو ذر! اگر کسى به اندازه هفتاد پیامبر ، عمل داشته باشد، شایسته است که آن را کم بداند و نگران باشد که نجات پیدا نمى کند. اى ابو ذر! کسى که گناه کرده، در روز رستاخیز ، گناهانش به او عرضه مى شود و او به گناه مى گوید: آیا من از تو ترسان نبودم؟ پس گناه او آمرزیده مى شود. اى ابو ذر! مردى کارِ نیک انجام مى دهد و به آن تکیه مى کند و کارهاى کوچک هم انجام مى دهد و به پیشگاه خداوند وارد مى شود، در حالى که خدا از او خشمگین است. مردى هم کار بد مى کند و از آن نگران است، [لیکن] روز قیامت ، آسوده خاطر مى آید. اى ابو ذر! بنده، گناه مى کند و با آن ، وارد بهشت مى شود». گفتم : پدر و مادرم فدایت باد! این ، چگونه ممکن است؟ فرمود: «آن که گناه، همواره در برابر دیدگانش است تا توبه کند و از آن، به سوى خداى عز و جل مى گریزد تا وارد بهشت مى شود» . [سپس فرمود :] «اى ابو ذر! زیرک، آن است که اختیاردارِ نفسش شود و براى پس از مرگ ، کار کند. ناتوان آن است که پیرو هوسش باشد و در پىِ آن باشد و آروزها را از خداوند عز و جل بخواهد. اى ابو ذر! نخستین چیزى که از این امّتْ بالا مى رود، امانتدارى و خشوع است تا جایى که خاشعى نمى بینى. اى ابو ذر! سوگند به آن کسى که جان محمّد در دست اوست، اگر دنیا در پیشگاه خدا، برابر با پشه یا مگسى بود، کافر از آن ، جرعه اى نمى نوشید. اى ابو ذر! دنیا ، خود ملعون است و هر چه در آن است هم ملعون است، مگر که با آن ، رضاى خدا طلب شود. چیزى مبغوض تر از دنیا براى خدا نیست. خدا ، دنیا را آفرید . آن گاه از آن روى گرداندْ و به آن نگاه نکرد و تا رستاخیز هم به آن نگاه نمى کند و براى خدا ، چیزى دوست داشتنى تر از ایمان به خدا و ترک هر چه خدا به ترک آن دستور داده، نیست. اى ابو ذر! خداوند ـ تبارک و تعالى ـ به برادرم عیسى علیه السلام وحى کرد: دوستدار دنیا نباش ؛ چرا که من آن را دوست ندارم. و آخرت را دوست بدار ؛ چرا که آن ، سراى بازگشت است. اى ابو ذر! جبرئیل علیه السلام ، خزائن دنیا را با یک شتر خاکسترى برایم آورد و به من گفت: اى محمّد! این ، خزائن دنیاست و از بهره ات در پیشگاه پروردگارت، چیزى کاسته نمى شود. به او گفتم: دوست من ، جبرئیل! من نیازى به آن ندارم. هر گاه سیر شدم، پروردگارم را سپاس مى گویم و هر گاه گرسنه شدم، از او درخواست مى کنم. اى ابو ذر! هرگاه خداوند عز و جل براى بنده اى خیرى بخواهد، او را دین شناس و به دنیا بى رغبت مى کند و عیب هاى خودش را به او مى شناساند. اى ابو ذر! هیچ بنده اى در دنیا زهد نورزید، مگر این که خداوند ، حکمت را در دل او کاشت و زبانش به آن گویا شد و عیب هاى دنیا و دردها و درمان هاى آن را به او شناساند و وى را از آن، سالم به دار السلام رسانْد. اى ابو ذر! هرگاه دیدى برادرت به دنیا ، بى رغبت شده، به سخنان او گوش فرا ده که حکمت مى تراود». به ایشان گفتم : اى پیامبر خدا! بى رغبت ترینِ مردمان به دنیا کیست؟ فرمود: «هر کس گورها و پوسیده شدن را فراموش نکرد و زیادى زیورِ دنیا را رها نمود و ماندنى را بر رفتنى ترجیح داد و فردا را جزء روزگارش به حساب نیاورد و خود را از مُردگان به شمار آورد» . [سپس فرمود :] «اى ابو ذر! خداوند ـ تبارک و تعالى ـ به من وحى نکرد که مال بیندوزم، بلکه به من وحى کرد: «پس با ستایش ، پروردگارت را تسبیح گوى و از سجده کنندگان باش. و پروردگارت را پرستش کن تا این که مرگت فرا رسد» . اى ابو ذر! من ، لباس خشن مى پوشم و بر زمین مى نشینم و انگشتانم را مى لیسم و بر الاغِ بى پالان ، سوار مى شوم و کسى را هم پشتِ سرم سوار مى کنم. هر کس از سنّت من سرْ باز زند، از من نیست . اى ابو ذر! دوست داشتن مال و شرف ، براى دین مرد ، نابود کننده تر است از دو گرگ به گلّه زده اى که آن را تا صبح ، غارت کنند و چیزى باقى نگذارند» . به ایشان گفتم : اى پیامبر خدا! آیا خدا ترسانِ فروتن، که فراوان به یاد خدایند، زودتر از مردم به بهشت مى روند؟ فرمود: «نه ؛ ولى فقراى مسلمان، مى آیند ، در حالى که پایشان را بر گردنِ مردم مى گذارند. بهشت بانان به آنها مى گویند: باشید تا حسابرسى شوید. مى گویند: به چه حسابرسى شویم؟ به خدا سوگند ، ما مالک نبودیم تا ستم کنیم و از حد خود بگذریم ، و به ما چیزى هم داده نشده بود تا باز و بسته عمل نماییم ؛ ولى پروردگارمان را پرستیدیم تا ما را فرا خواند و ما ، اجابت کردیم. اى ابو ذر! دنیا ، دل ها و تن ها را مشغول مى کند و خداوند ـ تبارک و تعالى ـ از نعمت هاى حلالش از ما بازخواست مى کند . پس وضع چگونه است در نعمت هاى حرامش. اى ابو ذر! من از خداوند عز و جل خواسته ام که روزىِ هر کس را که مرا دوست دارد، روزىِ کفاف قرار دهد و هر کس که مرا دشمن مى دارد، مال و فرزند بسیار به او بدهد. اى ابو ذر! خوشا به حال بى رغبتان به دنیا و مشتاقان به آخرت ؛ کسانى که زمین را فرش و خاک آن را زیرانداز و آبش را گوارا انتخاب کردند و کتاب خدا را لباس زیرین خود و دعایش را لباس رویینشان قرار دادند و دنیا را ریز ریز کردند! اى ابو ذر! کِشت آخرت، عمل نیکو و کِشت دنیا، دارایى و فرزندان است. اى ابو ذر! پروردگارم به من خبر داد و فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، عبادت پیشگان، جایگاه گریه را در نیافتند . من ، برایشان در رفیق اعلى (در جوار خویش)، کاخى بنا مى کنم که هیچ کسى در آن با آنها شریک نباشد . گفتم : اى پیامبر خدا! کدام مؤمن ، زیرک تر است؟ فرمود: «آن که بیشتر به یاد مرگ است و بهترین آمادگى را براى آن دارد» . [سپس فرمود :] «اى ابو ذر! وقتى نور در دل وارد شد، دل ، گشاد و وسیع مى شود» . گفتم : پدر و مادرم فدایت گردند! نشانه آن چیست؟ فرمود: «بازگشت به سراى ماندگارى و جا خالى کردن از سراى غرور و آماده شدن براى مرگ، پیش از فرا رسیدن آن. اى ابو ذر! از خدا پروا کن و به مردم ، چنان وانمود نکن که از خدا مى ترسى و آنان ، احترامت کنند، در حالى که دلت فاجر است. اى ابو ذر! در هر چیزى انگیزه درست داشته باش؛ حتّى در خواب و خوردن. اى ابو ذر! جلال خدا در درونت بزرگ باشد. از خدا ، همانند شخص نادانى که او را در پیش سگ و یا خوک به یاد مى آورد و مى گوید: خدایا! زبونش کن ، یاد نکن. اى ابو ذر! خداوند ، فرشتگانى دارد که از ترس خدا بر پایند و سرشان را بالا نمى گیرند تا در آخرین صور ، دمیده شود. همگى مى گویند: تو پاکى و ستایش ، تو راست . ما تو را چنان که حقّ تو بود، نپرستیدیم . اى ابو ذر! اگر مردى به اندازه هفتاد پیامبر، عمل داشته باشد، از سختى آن روز، آن را کم مى داند ، و اگر یک دلو از غِسلین(89) در طلوعگاه خورشید ریخته شود، جمجمه هاى افراد حاضر در غروبگاه آن، به جوش مى آید. و اگر جهنّم ، دمى برآورَد، هیچ فرشته مقرّب و پیامبر فرستاده شده اى باقى نمى مانَد ، مگر این که بر زانو مى افتند و مى گویند : پروردگارا! مرا دریاب . تا جایى که ابراهیم ، اسحاق را از یاد مى برد و به خدا مى گوید : پروردگارا! من خلیل تو ابراهیم هستم . مرا از یاد نبر . اى ابو ذر! اگر زنى از زنان بهشت، در آسمان دنیا در شبى تاریک طلوع کند، زمین را درخشان تر از پرتوافکنى ماه در وقت کمال خود مى کند و تمام زمینیان ، بوى خوش را از او استشمام مى کنند. اى ابو ذر! اگر لباسى از اهل بهشت ، امروز در دنیا توزیع شود، هر کس به آن نگاه کند، بى هوش مى شود و چشمان مردم ، توان دیدن آن را ندارد. اى ابو ذر! در کنار جنازه ها، هنگام جنگ و هنگام تلاوت قرآن، صدایت را آهسته کن. اى ابو ذر! هرگاه در تشییع جنازه اى شرکت کردى، خِردت را به اندیشه وا دار و خشوع داشته باش و بدان که تو هم به آن مى پیوندى. اى ابو ذر! دواى هر فاسد شدنى اى، نمک است ؛ امّا اگر نمک فاسد شود، درمانى ندارد. بدان که شما دو خصلت دارید: خنده بى تعجّب ، و تنبلى بدون فراموشى. اى ابو ذر! دو رکعت نماز متوسّط (معمولى) همراه با اندیشه، بهتر از شب زنده دارى با بى توجّهى دل است. اى ابو ذر! حق، سنگین و تلخ، و باطل، سبُک و شیرین است. چه بسا یک لحظه شهوت، که اندوه طولانى در پى دارد. اى ابو ذر! کسى به همه اندیشه نمى رسد، مگر این که مردم را در کنار خدا ، همانند شتران بداند و آن گاه به خود باز مى گردد و کم بهاترین آنها مى شود. اى ابو ذر! به حقیقت ایمان نمى رسى، مگر این که همه مردم را در دینشان ، احمق و در دنیایشان ، خردمند ببینى. اى ابو ذر! خودت را بر رس ، پیش از آن که بر رسیده شوى و این براى حساب کشى فردایت ، آسان تر است. خودت را وزن کِشى کن، پیش از آن که وزن کِشى شوى و خود را براى روز بزرگ که در آن به خدا عرضه مى شوى و هیچ چیزى پنهان از خدا ندارى، آماده کن. اى ابو ذر! از خدا شرم کن. سوگند به آن کسى که جانم به دست اوست، من هنگامى که براى قضاى حاجت مى روم، خود را از شرم دو فرشته اى که همراه من اند، با لباسى مى پوشانم. اى ابو ذر! آیا دوست دارى وارد بهشت شوى؟ گفتم : آرى ، پدرم فدایت باد! فرمود: «آرزویت را کوتاه کن و مرگ را در برابر دیدگانت قرار ده و از خدا ، کاملاً حیا کن». گفتم : اى پیامبر خدا! ما همگى از خدا حیا مى کنیم. فرمود: «این ، حیا نیست. حیا از خدا، آن است که گورها را و پوسیده شدن را و درون را و آنچه را در خود دارد و سر، و آنچه در خود مى پرورد ، فراموش نکنى. هر که طالب کرامت آخرت است، باید زیور دنیا را رها کند. هر گاه چنین شدى، به ولایت خدا دست یافته اى . اى ابو ذر! دعا به همراه نیکى، به همان مقدار ، بسنده است که نمک براى غذا. اى ابو ذر! کسى که بدون عمل به دعا رو آورَد، همانند تیراندازى است که بدون کمان ، تیر مى اندازد. اى ابو ذر! خداوند با اصلاح کار بنده، کارِ فرزندان و نوادگان او را درست مى کند و او را در خانه هاى خود و دیوارهاى اطرافش، تا زمانى که آن جا هستند، پاسدارى مى نماید. اى ابو ذر! پروردگار تو عز و جل به سه نفر بر فرشتگان مباهات مى کند: [اوّل ،] مردى که در بیابان خشک، اذان سر دهد و اقامه بگوید و نماز بگزارد. پروردگارت به فرشتگان مى گوید: به بنده ام نگاه کنید که نماز مى گزارد و جز من ، کسى او را نمى بیند . پس هفتاد هزار فرشته فرود مى آیند و پشت سرِ او نماز مى گزارند و تا صبح فرداى آن روز ، برایش آمرزش مى طلبند. [دوم،] مردى که بخشى از شب را بر مى خیزد و به تنهایى نماز مى گزارد و مى خوابد، در حالى که در حال سجده است. خداوند متعال مى گوید: به بنده ام نگاه کنید که روحش پیش من و تنش در سجده است . [سوم،] مردى که در جنگ است و یارانش مى گریزند و او مى ایستد و مى جنگد تا کشته مى شود. اى ابو ذر! هیچ مردى پیشانى بر قطعه اى از قطعه هاى زمین نمى گذارد، مگر این که آن زمین در روز قیامت برایش گواهى مى دهد. و هیچ منزلى نیست که گروهى بر آن فرود آیند، مگر این که آن منزل، آنها را دعا و یا نفرین مى کند. اى ابو ذر! هیچ صبح و عصرى نیست، مگر این که برخى از قطعه هاى زمین، برخى دیگر را بانگ مى زنند که: اى همسایه! آیا کسى که در حال یاد خداى متعال بود و یا بنده اى که براى خدا، پیشانى بر تو سایید، از تو عبور کرد؟ قطعه هایى از زمین مى گویند: نه! و قطعه هایى جواب مى دهند: آرى. پس هر گاه گفتند: آرى! به جنبش در مى آیند و شکفته مى شوند و مى بینى که بر قطعه همسایه شان برترى دارند . اى ابو ذر! خداوند عز و جل وقتى زمین را آفرید و درخت هاى موجود در آن را آفرید، هیچ درختى در زمین نبود، مگر این که پیش فرزندان آدم آمد و از آن، سودى بُردند. زمین و درختان ، همواره چنین بودند تا این که انسان هاى فاجر ، سخن درشت بر زبان جارى کردند و آن ، این بود: خداوند ، فرزندى اختیار کرده است . وقتى آنها چنین گفتند ، زمین لرزید و ثمر درختان از دست رفت. اى ابو ذر! هر گاه مؤمن بمیرد، زمین تا چهل روز برایش مى گِرید. اى ابو ذر! هر گاه بنده اى در سرزمینى خشک ، وضو بگیرد و یا تیمّم کند، سپس اذان و اقامه بگوید و نماز بخواند، خداوند عز و جل به فرشتگان دستور مى دهد که پشت سرش صف ببندند، که سرِ صف ها مشخص نیست . با رکوع او به رکوع مى روند و با سجده او سجده مى کنند و با دعاى او، آمین مى گویند. اى ابو ذر! هر کس بدون اذان، اقامه بگوید، کسى با او جز دو فرشته اش که با او هستند ، نماز نمى خواند . اى ابو ذر! هر جوانى که براى خدا، دنیا و لهو آن را رها کند و جوانى اش را در طاعت خدا به پایان ببرد، خداوند ، پاداش هفتاد و دو صدّیق را به او مى دهد. اى ابو ذر! ذکرگو در میان غفلت زدگان، همانند جنگجو در میان فراریان از جنگ است. اى ابو ذر! همنشینِ صالح، بهتر از تنهایى است و تنهایى، بهتر از همنشین بد است. بازگویى خوبى، بهتر از خاموشى است و خاموشى، بهتر از بازگویى بدى است. اى ابو ذر! جز با مؤمن، همراهى مکن و غذایت را جز انسان پرواپیشه نخورَد و غذاى اهل فسق را هم نخور. اى ابو ذر! غذایت را به کسى اِطعام کن که براى خدا دوستش دارى، و غذاى کسى را بخور که تو را در راه خداوند عز و جل دوست دارد. اى ابو ذر! خداوند عز و جل همراه زبان هر گوینده اى است. پس هر کس باید از خدا پروا کند و بداند که چه مى گوید. اى ابو ذر! زیادى سخن را رها کن و از سخن ، به همان مقدار که حاجتت را تأمین مى کند، بسنده کن. اى ابو ذر! براى انسان ، همین دروغ بس که هر چه مى شنود، بگوید. اى ابو ذر! هیچ چیزى براى زندانى شدن طولانى، سزاوارتر از زبان نیست. اى ابو ذر! از ارج گزارى به خداوند ، احترام به بزرگ سال مسلمان و احترام به حاملانِ عمل کننده به قرآن و پادشاه دادگر است . اى ابو ذر! کسى که زبانش را نگه ندارد، در حقیقت ، عملى انجام نداده است. اى ابو ذر! عیبجو، ستایشگر، طعنه زن و اهل جدل نباش. اى ابو ذر! همواره بنده، با اخلاق بد، از خداوند دور مى شود. اى ابو ذر! سخن پاک، صدقه است و هر گامى که به سوى نماز برمى دارى، صدقه است. اى ابو ذر! هر کس دعوت خدا را اجابت کند و در آبادانى مسجدها بهتر بکوشد، پاداش خدایى او، بهشت است» . گفتم : پدر و مادرم فداى تو باد، اى پیامبر خدا! مسجدهاى خدا را چگونه مى توان آباد کرد؟ فرمود: «در آنها صدا بلند نشود، به باطل پرداخته نشود، در آنها خرید و فروش صورت نگیرد، و تا زمانى که در آن جا هستى، بیهوده گویى را رها کن و اگر رها نکردى، تنها خود را در روز رستاخیز، نکوهش کن. اى ابو ذر! خداى متعال ، تا زمانى که تو در مسجد نشسته اى، به هر نفسى که در آن مى کشى، یک درجه تو را بالا مى برد، و فرشتگان در آن، به تو درود مى فرستند و براى هر نفست، ده حَسَنه نوشته مى شود و ده گناه از تو پاک مى گردد. اى ابو ذر! آیا مى دانى که این آیه درباره چه چیزى نازل شده است : «شکیبایى کنید و ایستادگى ورزید و مرزها را نگهبانى کنید و از خدا ، پروا نمایید ، امید است که رستگار شوید» ؟» . گفتم : نه ، پدر و مادرم فدایت باد! فرمود: «درباره به انتظار نماز نشستن پس از نماز، نازل شده است. اى ابو ذر! کامل [و بانشاط] وضو گرفتن در شرایط سخت، از کفّاره هاست و زیاد رفت و آمد کردن به مساجد، پیوند شماست. اى ابو ذر! خداوند ـ تبارک و تعالى ـ مى فرماید: دوست داشتنى ترین بندگان من، دوستانى هستند که به خاطر من ، همدیگر را دوست دارند و دل هایشان در گرو مسجدهاست و سحرگاهان ، در حال آمرزش طلبى اند. آنها همانان اند که هر گاه من بخواهم اهل زمین را کیفر دهم، به یاد آنها، از کیفر آنان ، چشم مى پوشم . اى ابو ذر! همه مسجدنشینى ها بیهوده است، جز سه تاى آنها: نماز خواندن، یاد خدا کردن ، و در پىِ دانش بودن . اى ابو ذر! در عمل کردن به پرهیزگارى ، بیشتر از عمل تنها ، همّت کن؛ زیرا از عمل به سبب پرهیزگارى ، کاسته نمى شود. و چگونه از عملى کاسته شود که مورد قبول حقْ واقع شده است ؟ خداوند مى فرماید: «قطعاً خداوند ، از پرهیزگاران ، مى پذیرد» . اى ابو ذر! کسى از زمره پرهیزگاران به شمار نمى آید، مگر این که خود را بیش از حسابرسى شریکش، حسابرسى کند تا بداند غذایش، نوشیدنى اش و پوشاکش از کجاست : از حلال است یا از حرام؟ اى ابو ذر! هر کس که باکش نباشد که درآمدش از کجاست، خداوند عز و جل هم باکش نخواهد بود که او را از چه سویى وارد آتش [دوزخ] مى کند. اى ابو ذر! هر که دوست دارد که گرامى ترین مردم باشد، از خداوند عز و جل پروا کند. اى ابو ذر! دوست داشتنى ترینِ شما در نزد خداوند عز و جل آن است که ذکرش بیشتر باشد و گرامى ترینِ شما در نزد خداى عز و جل ، پروا کننده ترینِ شما از خداست و نجات یابنده ترینِ شما از عذاب خدا، پر هراس ترینِ شما از خداست. اى ابو ذر! پرهیزگاران، کسانى اند که براى ترس از افتادن در شبهه، در آن چیزى از خداوند پروا مى کنند که از آن، پروا نمى شود. اى ابو ذر! هر که خداى عز و جل را اطاعت کند، خدا را یاد کرده است ، هر چند نماز و روزه و تلاوت قرآنش کم باشد. اى ابو ذر! اساس دین، پارسایى است و اوج آن، طاعت. اى ابو ذر! پارسا باش تا عابدترینِ مردمان باشى، و بهترین دیندارى شما، پارسایى است. اى ابو ذر! دانش، بیش از عبادت ارزش دارد. بدانید اگر چنان نماز بخوانید که همانند کوژپشتان شوید و چنان روزه بگیرید که همانند تار شوید، فایده اى ندارد، مگر به پارسایى. اى ابو ذر! در حقیقت، پارسایان و زاهدان، اولیاى خداوند متعال اند . اى ابو ذر! هر کس در قیامت ، سه چیز با خود نداشته باشد، زیان دیده است» . گفتم : آن سه کدام اند ، پدر و مادرم فداى تو باد ؟ فرمود: «پارسایى اى که مانع انجام دادن حرام هاى خداوند عز و جل شود ؛ و بردبارى اى که با آن، از نادانى سفیهان ، جلوگیرى گردد ، و مَنشى که با آن با مردم ، مدارا شود. اى ابو ذر! اگر دوست دارى که توانمندترینِ مردم باشى، بر خداى عز و جل توکّل کن و اگر دوست دارى گرامى ترینِ مردم باشى، از خدا پروا کن و اگر دوست دارى بى نیازترین مردم باشى، به آنچه در نزد خداى عز و جل است، اعتمادت بیشتر از آن باشد که در دست مردم است. اى ابو ذر! اگر همه مردم به همین یک آیه پایبند بودند، برایشان بس بود: «هر کس از خدا پروا کند، خدا براى او راه بیرون شدى قرار مى دهد و از جایى که حسابش را نمى کند، به او روزى مى رساند ، و هر کس بر خدا اعتماد کند، او براى وى بس است. خداوند ، فرمانش را به انجام مى رساند» . اى ابو ذر! خداوند عز و جل مى فرماید: به عزّت و جلالم سوگند، بنده من ، خواسته مرا بر خواسته خود ترجیح نداد، مگر این که جان او را بى نیاز کردم و همّتش را آخرت قرار دادم و آسمان ها و زمین را ضامن روزى رسانى به او کردم و در برابر تنگ دستى، خود، او را کفایت کردم و در پسِ هر داد و ستد و بازرگانى اى، خودم برایش هستم . اى ابو ذر! اگر فرزند آدم از روزى اش بگریزد، همان طور که از مرگ مى گریزد، روزى، او را خواهد گرفت ، همان طور که مرگ ، او را فرا مى گیرد. اى ابو ذر! مى خواهى کلماتى را به تو بیاموزم که با آنها خداوند عز و جل، سودى به تو برساند؟» . گفتم : آرى ، اى پیامبر خدا! فرمود: «حرمت خدا را پاس بدار تا او تو را پاس بدارد. خدا را پاس بدار، او را در برابرت خواهى یافت. خدا را در آسایش بشناس، تا او هم در سختى ها با تو آشنایى کند. هر گاه درخواستى داشتى، از خداى عز و جل بخواه و هرگاه درخواست کمک داشتى، از خدا بخواه. قلم به آنچه تا قیامت به اجرا در مى آید، رقم زده شده است. بنا بر این، اگر همه بندگان تلاش کنند تا سودى به تو برسانند، هر چه را که آنها برایت کوشیده اند ، برایت نوشته نمى شود و اگر بکوشند تا ضررى به تو بزنند، آنچه را آنها برایت رقم زده اند، خداوند آن را براى تو نمى نویسد. پس اگر توانستى براى خداوند عز و جل رضایتمندانه و با یقین، کار کنى، انجام بده و اگر نتوانستى، شکیبایى بر آنچه آن را ناپسند مى دارى، خیر فراوانى در بر دارد و پیروزى ، با شکیبایى است و گشایش ، با گرفتارى است و با سختى، آسانى است. اى ابو ذر! از غناى خدا بى نیازى بجوى، که خدا بى نیازت مى کند» . گفتم : آن چگونه است ، اى پیامبر خدا ؟ فرمود: «سپیده دم روز و تاریکى شب. هر کس به آنچه خداوند روزى اش کرده، قناعت کند، بى نیازترینِ مردم است. اى ابو ذر! خداوند عز و جل مى فرماید: چنین نیست که من، تنها سخن حکیم را بپذیرم ؛ بلکه به توجّه و خواست او نگاه مى کنم. اگر توجّه و خواستش در چیزى بود که من دوست دارم و به آن راضى ام ، سکوت او را ستایشم و ذکر و متانت قرار مى دهم ، هرچند سخنى نگوید . اى ابو ذر! خداوند عز و جل به چهره و دارایى و گفتارتان نگاه نمى کند ؛ بلکه به دل ها و کردارهاى شما نگاه مى کند. اى ابو ذر! پرواپیشگى، این جاست. پرواپیشگى، این جاست» و به سینه اش اشاره کرد . «اى ابو ذر! چهار چیز است که جز مؤمن ، آنها را به دست نمى آورد: خاموشى که سرآغاز عبادت است ، و فروتنى براى خداى متعال ، و یاد خداى متعال در هر حال ، و کمىِ دارایى. اى ابو ذر! به تحصیل حَسَنه، همّت بگمار ، اگر چه آن را به انجام نرسانى، تا از غفلت زدگان نباشى. اى ابو ذر! اگر کسى عهده دار بین ران ها و بین دو چانه اش شود، وارد بهشت مى شود» . گفتم : اى پیامبر خدا! ما به خاطر آنچه زبان هایمان بازگو مى کند، مؤاخذه مى شویم؟ فرمود: «اى ابو ذر! آیا مردم را جز محصول زبانشان به بینى در آتش مى افکند؟ تو تا زمانى که خاموشى، همواره در سلامتى، و هر گاه حرف مى زنى، خداوند به سود و یا به زیان تو مى نویسد. اى ابو ذر! مردى که در مجلسى حرفى مى زند تا دیگران را بخندانَد، در دوزخى در افکنده مى شود که میان آسمان و زمین است. اى ابو ذر! واى بر کسى که سخنى به دروغ گوید تا مردمانى را بخندانَد. واى بر او! واى بر او! واى بر او! اى ابو ذر! هر کس خاموشى گُزید، نجات یافت. همواره راستگو باش و از دهانت هرگز دروغى بیرون نیاید» . گفتم : اى پیامبر خدا! توبه کسى که به عمد دروغ مى گوید ، چیست؟ فرمود: «آمرزش طلبى و نمازهاى پنجگانه، این را مى شوید» . [سپس فرمود:] «اى ابو ذر! از غیبت دور باش که از زنا بدتر است» . گفتم : اى پیامبر! پدر و مادرم فدایت باد! چرا چنین است؟ فرمود: «براى این که مردى زِنا مى کند و خداوند به او توفیق توبه مى دهد ؛ ولى غیبت ، آمرزیده نمى شود، مگر این که غیبت شده، از آن در گذرد. اى ابو ذر! دشنام به مؤمن، فسق است و جنگ با او، کفر و خوردن گوشتش، از گناهان است و حرمت مال او، همانند حرمت خونش است» . گفتم : غیبت چیست ، اى پیامبر خدا ؟ فرمود: «از برادرت چنان یاد کنى که ناخوشایند اوست» . گفتم : اى پیامبر خدا! اگر همان چیزى گفته شود که در او هست، چه؟ فرمود: «بدان! اگر همانى را بگویى که در او هست، غیبتش را کرده اى، و اگر چیزى را بگویى که در او نیست، به او تهمت زده اى . اى ابو ذر! هر کس در نبود برادر مسلمانش، در برابر غیبتى که از او مى شود ، از او دفاع کند، بر خداست که او را از آتش ، رهایى دهد. اى ابو ذر! در نزد هر کس، از برادر مسلمانش غیبت شود و او توان داشته باشد که او را یارى دهد و یارى اش هم بکند، خداوند عز و جل او را در دنیا و آخرت، یارى مى دهد. اما اگر او را تنها بگذارد و یارى اش ندهد، در حالى که مى تواند به او کمک کند، خداوند او را در دنیا و آخرت، بى یاور خواهد گذاشت. اى ابو ذر! بد جلوه دهنده، بهشت نمى رود» . گفتم : بد جلوه دهنده چیست؟ فرمود: «سخن چین اى ابو ذر! سخن چین در آخرت ، از عذاب خداى عز و جل آسایش ندارد. اى ابو ذر! هر کس در دنیا دو رو و دو زبان باشد، در آتش جهنّم هم دوزبان است. اى ابو ذر! مجلس ها امانت هستند. افشا کردن راز برادرت، خیانت است . پس ، از افشاى آن بپرهیز و از مجلس عشیره اى هم بر حذر باش. اى ابو ذر! کارهاى اهل دنیا از این جمعه تا جمعه دیگر، روز دوشنبه و پنجشنبه به خدا عرضه مى شود و او همه بندگان مؤمن را مى آمرزد . بجز بنده اى که میان او و برادرش ، دشمنى است . گفته مى شود: عمل این دو را فعلاً رها کنید تا با هم آشتى کنند. اى ابو ذر! از قهر با برادرت ، بر حذر باش که عمل، با دورى از برادر ، پذیرفته نیست. اى ابو ذر! تو را از قهر ، نهى مى کنم و اگر ناچار بودى قهر باشى، بیش از سه روز کامل، نباش ؛ زیرا هر کس بمیرد و با برادرش قهر باشد، آتش برایش سزاوارتر است. اى ابو ذر! هر کس دوست داشته باشد که مردان در برابر او دست به سینه بِایستند، خود را آماده آتش کند. اى ابو ذر! هر کس بمیرد و در دلش به اندازه ذرّه مثقالى کبر باشد، بوى بهشت را استشمام نمى کند، مگر این که پیش از مردن، توبه کند» . مردى گفت : اى پیامبر خدا! من از زیبایى خوشم مى آید، تا جایى که دوست دارم چوب دسته تازیانه ام و جلو کفشم، قشنگ باشند. آیا از این هم باید بیمناک بود؟ فرمود: «دلت را چگونه مى بینى ؟» . گفتم : دلم حق شناس و مطمئن به آن است. فرمود: «این، کبر نیست. کبر، آن است که حق را رها کنى و به غیر آن بپردازى و به مردم ، نظر اندازى و چنین ببینى که حیثیت هیچ کس هم تراز تو نیست و خونش همسان خون تو نیست. اى ابو ذر! بیشتر کسانى که در آتش مى شوند، کبرورزان اند» . مردى گفت : اى پیامبر خدا! آیا کسى از کبر ، نجات مى یابد؟ فرمود: «آرى! هر کس لباس پشمین بپوشد و الاغ سوار شود و گوسفند بدوشد و با بینوایان ، همنشین شود. اى ابو ذر! هر کس بار خود را یعنى آنچه را از بازار خریده ، حمل کند، از کبر به دور است. اى ابو ذر! هر کس لباسش را متکبّرانه بر دوش بکشد، خداوند عز و جل در روز قیامت، توجّهى به او نمى کند. اى ابو ذر! بالاپوش مؤمن، تا نیمه هاى ساق پایش است، و تا میان ساق و قوزک پا هم اشکالى ندارد. اى ابو ذر! هر کس دامن لباسش را کوتاه کند و کفشش را پینه بزند و صورتش را غبارآلود کند، از کبر در امان است. اى ابو ذر! هر کس دو پیراهن دارد، یکى را خود بپوشد و دیگرى را به برادرش بپوشانَد. اى ابو ذر! مردمى از امّت من، در ناز و نعمت ، متولّد خواهند شد و با آن ، تغذیه مى شوند. همّتشان غذاها و نوشیدنى هاى رنگارنگ است و با حرف، ستوده مى شوند. اینان ، بَدان امّت من اند . اى ابو ذر! هر کس لباس زیبا را براى فروتنى در برابر خداى عز و جل و بدون کمبود، رها کند و خودش را بدون بینوایى کوچک کند و آنچه گرد آورده، در غیر نافرمانى خدا انفاق نماید و به زمینگیران و بینوایان ، ترحّم کند و با اهل دانش و حکمت، حشر و نشر داشته باشد . خوشا به حال کسى که درونش درست است و بیرونش خوب، و بدى اش به مردم نمى رسد! خوشا به حال کسى که به دانسته اش عمل کند و زیادى دارایى اش را انفاق نماید و از حرف زیادى، خوددارى ورزد! اى ابو ذر! لباس خشن و پوشاک ضخیم بپوش تا تفاخر، خوى و منشَت نشود. اى ابو ذر! در آخِرْ زمان ، گروهى هستند که در تابستان و زمستان ، لباس پشمین مى پوشند و این را فضیلتى نسبت به دیگران مى دانند . اینان را فرشتگان آسمان ها و زمین ، نفرین مى کنند. اى ابو ذر! آیا از اهل بهشت ، خبردارت کنم؟» . گفتم : آرى ، اى پیامبر خدا! فرمود: «هر ژولیده خاکىِ صاحب دو لباس ژنده که به او اعتنایى نمى شود. [کسى که]اگر به خدا سوگند بخورد، آن را عملى مى کند» .
45 / 5
وصایا النَّبیّ لِمُعاذ
11985.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لِمُعاذٍ لَمّا استَوصاهُ ـ: اُعبُدِ اللّه َ کأ نّکَ تَراهُ ، واعدُدْ نَفسَکَ مِن المَوتى ، واذکُرِ اللّه َ عِندَ کُلِّ حَجَرٍ وعِندَ کُلِّ شَجَرٍ ، وإذا عَمِلتَ سَیّئةً فاعمَلْ بجَنبِها حَسَنةً ؛ السِّرّ بالسِّرِّ ، والعَلانِیَة بالعَلانِیَةِ .(90)
11986.عنه صلى الله علیه و آله ـ لِمُعاذٍ ، وقد أخَذَ بیَدِهِ فمَشى قَلیلاً ـ: یا مُعاذُ ، اُوصِیکَ بتَقوَى اللّه ِ ، وصِدقِ الحَدیثِ ، ووَفاءِ العَهدِ ، وأداءِ الأمانَةِ ، وتَرکِ الخِیانَةِ ، ورَحمِ الیَتیمِ ، وحِفظِ الجِوارِ ، وکَظمِ الغَیظِ ، ولِینِ الکلامِ ، وبَذلِ السَّلامِ ، ولُزومِ الإمامِ .(91)
45 / 5
سفارش هاى پیامبر به مُعاذ
11985.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به مُعاذ که از ایشان ، تقاضاى سفارشى کرد ـ: خدا را چنان عبادت کن که انگار او را مى بینى. خودت را از مُردگان بشمار و نزد هر سنگ و درختى، خدا را یادآور شو. هر گاه گناهى کردى، در کنار آن کار، نیکى اى انجام ده؛ [نیکىِ]پنهانى در برابر [گناه] پنهانى و [نیکىِ]آشکار در برابر [گناه] آشکار.
11986.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به مُعاذ، در حالى که دست او را گرفت و اندکى رفت: اى مُعاذ! تو را سفارش مى کنم به پروا داشتن از خداوند و راستگویى و وفاى به پیمان و برگرداندنِ امانت [به صاحبش] و ترک خیانت و مهربانى به یتیم و رعایت حقّ همسایگى و فرو خوردن خشم و سخن گفتنِ با نرمى و ملایمت و سلام کردن و پیروى از امام.
11987.الترغیب والترهیب عن مُعاذ ـ أنّه قالَ ـ: یا رسولَ اللّه أوصنی، قال : اُعبُدِ اللّه َ کأنّکَ تَراهُ ، واعدُدْ نَفسَکَ فی المَوتى ، وإن شِئتَ أنبأتُکَ بما هُو أملَکُ بِکَ مِن هذا کُلِّهِ ! ـ قالَ : هذا، وأشارَ بیَدِهِ إلى لِسانِهِ ـ .(92)
45 / 6
وصایا النَّبیّ لِسَعیدِ بنِ یزید
11988.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لسعید بن یزید ـ: اُوصِیکَ أن تَستَحیِیَ مِن اللّه ِ تعالى کما تَستَحیِی مِن الرّجُلِ الصّالِحِ مِن قَومِکَ .(93)
45 / 7
وصایا النَّبیّ لاُمّ أنَس
11989.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لِاُمّ أنسٍ ـ: اُهجُری المَعاصیَ فإنّها أفضَلُ الهِجرَةِ ، وحافِظی علَى الفَرائضِ فإنّها أفضَلُ الجِهادِ ، وأکثِری مِن ذِکرِ اللّه ِ ، فإنّکِ لا تَأتِینَ اللّه َ عَزَّوجلَّ بشیءٍ غَدا أحَبَّ إلَى اللّه ِ مِن کَثرَةِ ذِکرِهِ .(94)
45 / 8
وصایا النَّبیّ لأبی أیّوب
11990.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لأبی أیُّوبَ خالدِ بنِ زیدٍ إذ قالَ لَهُ : أوصِ: اُوصِیکَ بخَمسٍ : بالیَأسِ عَمّا فی أیدی النّاسِ فإنّهُ الغِنى ، وإیّاکَ والطَّمَعَ فإنّهُ الفَقرُ الحاضِرُ ، وصَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ ، وإیّاکَ وما تَعتَذِرُ مِنهُ ، وأحِبَّ لأخیکَ ما تُحِبُّ لنَفسِکَ .(95)
11987.الترغیب و الترهیب ـ به نقل از مُعاذ ـ: به پیامبر خدا گفتم: مرا سفارشى بفرما . فرمود: «خدا را چنان عبادت کن که گویى او را مى بینى و خودت را از زمره مُردگان بشمار و اگر بخواهى، تو را از چیزى آگاه مى کنم که از همه اینها بیشتر تو را نگه مى دارد». ایشان با دستش به زبان خود اشاره کرد و فرمود: «این!».
45 / 6
سفارش هاى پیامبر به سعید بن یزید
11988.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به سعید بن یزید ـ: به تو سفارش مى کنم که از خداوند متعال ، شرم کنى ، همچنان که از مرد [پاک و] شایسته قوم خود، شرم مى کنى.
45 / 7
سفارش هاى پیامبر به اُمّ انس
11989.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به اُمّ اَنَس ـ: از گناهان ، دورى کن که این، برترین هجرت است و فرایض را پاس دار که این، برترین جهاد است و یاد خدا بسیار کن؛ زیرا فرداى قیامت، براى خدا چیزى نمى برى که نزد خدا ، محبوب تر از بسیارىِ یاد او باشد.
45 / 8
سفارش هاى پیامبر به ابو ایّوب
11990.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ آن گاه که ابو ایّوب خالد بن زید به ایشان گفت: م: تو را به پنج چیز، سفارش مى کنم: بر کَندنِ چشم امید از آنچه در دست مردم است ، زیرا این، [عین] بى نیازى است ؛ و پرهیز از طمع که طمع، فقرِ حاضر است ؛ و نمازت را مانند کسى بخوان که آخرین نماز زندگى اش را مى خوانَد ؛ و از کارى که موجب عذرخواهى ات مى شود، دورى کن ؛ و براى برادرت، همان چیزى رادوست بدار که براى خودت دوست دارى.
45 / 9
وصایا النَّبیّ لِحَرمَلَة
11991.کنز العمّال عن ضِرغامة بن عُلَیبَةَ بنِ حَرمَلَةَ حدَّثَنی أبی عن أبیهِ قالَ : أتَیتُ النَّبیَّ صلى الله علیه و آله فی رَکبٍ من الحَیِّ … فلَمّا أرَدتُ الرُّجوعَ قلتُ : أوصِنی یا رسولَ اللّه ِ ! قالَ : اِتَّقِ اللّه وإذا کُنتَ فی مَجلِسٍ فَقُمتَ عَنهُ فسَمِعتَهُم یَقولونَ ما یُعجِبُکَ فأْتِهِ ، وإذا سَمِعتَهُم یَقولونَ ما تَکرَهُ فلا تَأْتِهِ .(96)
45 / 10
وصایا النَّبیّ لأسوَد بنِ أصرم
11992.الدعوات عن أسود بن أصرم : قلتُ : یا رسولَ اللّه ِ أو صِنی ، فقالَ : أتَملِکُ یَدَکَ ؟ [قال :]قلتُ : نَعَم ، قالَ : فتَملِکُ لِسانَکَ ؟ قلتُ : نَعَم، قالَ صلى الله علیه و آله : فلا تَبسُطْ یَدَکَ إلّا إلى خَیرٍ ، ولا تَقُلْ بلِسانِکَ إلّا مَعروفا .(97)
45 / 11
مواعِظُ النَّبیِّ لِمَن طَلَبَ مِنهُ المُوعِظَةَ والوَصِیَّةَ
11993.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لِرجُلٍ طَلَبَ مِنهُ المَوعِظَةَ ـ: إذا کُنتَ فی صَلاتِکَ فصَلِّ صَلاةَ مُودِّعٍ ، وإیّاکَ ومایُعتَذَرُ مِنهُ ، واجمَعِ الیَأسَ مِمّا فی أیدی النّاسِ .(98)
45 / 9
سفارش هاى پیامبر به حَرمَله
11991.کنز العمّال ـ به نقل از ضرغامة بن عُلَیبة بن حَرمَله ـ: پدرم از پدرش نقل کرد که: همراه کاروانى از طایفه[ى خود] ، خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله رسیدم و چون خواستم برگردم، گفتم: اى پیامبر خدا! به من سفارشى بفرما . پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «از خدا بترس و هر گاه در جمعى نشسته بودى و از آن جا برخاستى و شنیدى که سخنان خوشایندى مى گویند، دوباره به آن مجلس بیا و اگر شنیدى که سخنان ناخوشایند مى گویند، دیگر به آن جا قدم مگذار».
45 / 10
سفارش هاى پیامبر به اَسوَد بن اَصرَم
11992.الدعوات ـ به نقل از اسود بن اصرم ـ: به پیامبر خدا گفتم : مرا سفارشى بفرما. فرمود : «آیا اختیارِ دست خود را دارى؟». گفتم: آرى. فرمود: «آیا اختیار زبانت را هم دارى؟». گفتم: آرى. فرمود: «پس دست خود را جز به کار خیر، مگشاى و با زبانت جز خیر، مگوى».
45 / 11
سفارش هاى پیامبر به طالبان اندرز و سفارش
11993.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به مردى که از ایشان ، پندى خواست ـ: هر گاه نماز مى خوانى، چونان کسى بخوان که آخرینْ نماز اوست و با دنیا و زندگى وداع مى کند، و از کارى که موجب عذرخواهىِ تو از آن شود، بپرهیز، و از آنچه در دست مردم است، چشم طمعْ بر گیر.
11994.عنه صلى الله علیه و آله ـ لِرجُلٍ قالَ لَهُ : أوصِنی وأوجِزْ ـ: علَیکَ بالیَأسِ مِمّا فی أیدی النّاسِ ، وإیّاکَ والطَّمَعَ فإنّهُ الفَقرُ الحاضِرُ ، وصَلِّ صَلاتَکَ وأنتَ مُوَدِّعٌ ، وإیّاکَ وما یُعتَذَرُ مِنهُ .(99)
11995.تحف العقول : قالَ لَهُ [أی لِرَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله] رَجُلٌ: أوصِنی! فَقالَ صلى الله علیه و آله : اِحفَظْ لِسانَکَ . ثُمّ قالَ لَهُ : یا رسولَ اللّه ِ ، أوصِنی ! فَقالَ صلى الله علیه و آله : اِحفَظْ لِسانَکَ . ثُمّ قالَ : یا رسولَ اللّه ِ، أوصِنی ! فقالَ : وَیحَکَ وَهَل یَکُبُّ النّاسَ على مَناخِرِهِم فی النّارِ إلّا حَصائدُ ألسِنَتِهِم ؟!(100)
11996.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام : إنَّ رَجُلاً أتَى النَّبیَّ صلى الله علیه و آله فَقالَ لَهُ : یا رَسولَ اللّه ِ أوصِنی، فَقال لَهُ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : فَهل أنتَ مُستَوصٍ إن أنا أوصَیتُکَ ؟ ـ حتّى قالَ لَهُ ذلکَ ثَلاثا ، وفی کُلِّها یَقولُ لَهُ الرّجُلُ : نَعَم یا رسولَ اللّه ِ ـ فقالَ لَهُ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : فإنّی اُوصِیکَ إذا أنتَ هَمَمتَ بأمرٍ فتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ ، فإن یَکُ رُشدا فأمضِهْ ، وإن یَکُ غَیّا فانْتَهِ عَنهُ .(101)
11997.بحار الأنوار : روی أنّ رجلاً استوصى رسول اللّه ِ صلى الله علیه و آله ، فقال: لا تَغضَبْ قَطُّ ، فإنّ فیهِ مُنازَعَةَ ربِّکَ ، فقالَ : زِدْنی ، قالَ : إیّاکَ وما یُعتَذَرُ مِنهُ فإنَّ فیهِ الشِّرکَ الخَفیَّ ، فقالَ : زِدْنی ، فقالَ : صَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ فإنّ فیها الوُصلَةَ والقُربى ، فقالَ : زِدْنی ، فقالَ علیه السلام : اِستَحیِ مِن اللّه ِ استِحیاءکَ مِن صالِحی جِیرانِکَ فإنّ فیها زِیادَةَ الیَقینِ ، وقد أجمَعَ اللّه ُ تعالى ما یَتَواصى بهِ المُتَواصُونَ مِن الأوَّلِینَ والآخِرینَ فی خَصلَةٍ واحِدَةٍ وهی التَّقوى ، قالَ اللّه ُ جلَّ وعَزَّ : «ولَقَدْوَصَّیْنا الّذِینَ اُوتُوا الکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وإیّاکُمْ أنِ اتَّقُوا اللّه َ»(102) وفیهِ جِماعُ کلِّ عِبادَةٍ صالِحَةٍ ، [بِهِ](103) وَصَلَ مَن وَصَلَ إلَى الدَّرَجاتِ العُلى والرُّتبَةِ القُصوى ، وبهِ عاشَ مَن عاشَ مَع اللّه ِ بالحَیاةِ الطَّیّبَةِ والاُنسِ الدائمِ ، قالَ اللّه ُ عَزَّوجلَّ : «إنَّ المُتَّقینَ فی جَنّاتٍ ونَهَرٍ – فی مَقْعَدٍ صِدْقٍ عِنْدَمَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»(104) .(105)
11994.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به مردى که گفت : مرا سفارشى مختصر فرما ـ: از آنچه مردم دارند، چشم بر کَن و از طمع بپرهیز ، که آن، فقرِ نقد است و نمازت را چنان بخوان که گویى آخرین نمازِ عمر توست و از کارى که باعث عذرخواهىِ تو مى شود، دورى کن.
11995.تُحف العقول: مردى به پیامبر خدا گفت: مرا سفارشى فرما. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «زبانت را نگه دار». آن مرد ، دوباره گفت: اى پیامبر خدا! مرا سفارشى فرما. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «زبانت را نگه دار». بار دیگر گفت: اى پیامبر خدا! مرا سفارشى فرما. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «واى برتو! مگر مردم را چیزى جز محصولات زبانشان، در آتشْ سرنگون مى کند؟!».
11996.امام صادق علیه السلام : مردى خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: اى پیامبر خدا! مرا سفارشى فرما. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «اگر به تو سفارشى کنم، آیا به گوش مى گیرى؟». ایشان ، سه بار این جمله را به او فرمود و هر بار، آن مرد مى گفت: آرى، اى پیامبر خدا! پس پیامبر خدا به او فرمود: «به تو سفارش مى کنم که هر گاه خواستى کارى انجام دهى، به عاقبت آن بیندیشى . اگر رستگارى بود، آن را انجام بده و اگر گم راهى بود، رهایش کن».
11997.بحار الأنوار: روایت شده که مردى از پیامبر صلى الله علیه و آله سفارشى خواست . پیامبر خدا فرمود : «هرگز خشم مگیر؛ زیرا در خشم، کشمکش با پروردگارت نهفته است». مرد گفت: سفارشى دیگر بفرما . فرمود: «هرگز کارى را مکن که از آن ، عذر بخواهى؛ زیرا در آن، شرکِ ناپیداست». مرد گفت: باز هم بفرما . فرمود: «نمازت را مانند کسى بخوان که گویى آخرین نماز عمرش را مى خواند؛ زیرا در این نوع نماز خواندن، پیوند و نزدیکى [به خدا] است». مرد گفت: باز هم بفرما. فرمود: «از خداوند ، چنان حیا کن که از همسایگان صالح خود ، حیا مى کنى؛ زیرا این امر، موجب فراوانىِ یقین است. خداوند متعال ، آنچه را که اوّلین و آخرینِ سفارش کنندگان ، بدان سفارش مى کنند، در یک خصلت جمع کرده و آن، پروا[ى از خدا] است. خداوند عز و جل مى فرماید: «و هر آینه ، کسانى را که پیش از شما کتاب [آسمانى]داده شده اند و شما را، سفارش کردیم که از خدا بترسید» . پرهیزگارى ، مجمع هر عبادت شایسته اى است و هر که به درجات بالا و مرتبه بلند رسید، به واسطه پرهیزگارى رسید و هر که با زندگىِ پاک و پاکیزه و اُنس همیشگى با خدا زیست ، به وسیله پرهیزگارى زیست. خداوند عز و جل فرموده است: «همانا پرواپیشگان ، در میان باغ ها و نهرها، در قرارگاه صدق، نزد پادشاهى توانایند» » .
11998.المعجم الصغیر عن أبی سعیدٍ : جاءَ رَجُلٌ إلى رسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله فقالَ : یا رسولَ اللّه ِ ، أوصِنی ! قالَ : علَیکَ بتَقوَى اللّه ِ ؛ فإنَّها جِماعُ کلِّ خَیرٍ ، وعلَیکَ بالجِهادِ فی سبیلِ اللّه ِ ؛ فإنّها رَهبانِیَّةُ المُسلِمینَ ، وعلَیکَ بذِکرِ اللّه ِ وتِلاوَةِ کِتابِهِ ؛ فإنَّهُ نُورٌ لَکَ فی الأرضِ وذِکرٌ لَکَ فی السَّماءِ ، واخزُنْ لِسانَکَ إلّا مِن خَیرٍ ؛ فإنَّکَ [بذلکَ](106) تَغلِبُ الشَّیطانَ .(107)
45 / 12
مَواعِظُ النَّبیِّ فی آخِرِ خُطبَةٍ خَطَبَها
11999.ثواب الأعمال عن أبی هریرة و عبدِاللّه ِ بن عبّاسٍ خَطَبَنا رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله قَبلَ وَفاتِهِ ـ وهِیَ آخِرُ خُطبَةٍ خَطَبَها بالمَدینَةِ حتّى لَحِقَ باللّه ِ عَزَّوجلَّ ـ فوَعَظَ بمَواعِظَ ذَرَفَت مِنها العُیونُ ، ووَجِلَت مِنها القُلوبُ ، واقشَعَرَّت مِنها الجُلودُ ، وتَقَلقَلَت مِنها الأحشاءُ ، أمرَ بِلالاً فَنادى : الصّلاةَ جامِعَةً ، فاجتَمعَ النّاسُ ، وخَرجَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله حتَّى ارتَقَى المِنبَرَ فقالَ : أیُّها النّاس ، اُدْنوا ووَسِّعوا لِمَن خَلفَکُم (قالَها ثَلاثَ مَرّاتٍ) ، فدَنا النّاسُ وانضَمَّ بَعضُهُم إلى بَعضٍ ، فالتَفَتوا فلَم یَرَوا خَلفَهُم أحَدا ، ثُمّ قالَ : یا أیُّها النّاسُ ، اُدْنُوا ووَسِّعوا لِمَن خَلفَکُم ، فقالَ رجُلٌ : یا رسولَ اللّه ِ، لِمَن نُوَسِّعُ ؟ قالَ : للمَلائکَةِ ، فقالَ : إنّهُم إذا کانوا مَعَکُم لَم یَکونوا مِن بَینِ أیدیکُم ولا مِن خَلفِکُم ولکنْ یَکونونَ عَن أیمانِکُم وعَن شَمائلِکُم ، فقالَ رجُلٌ : یا رسولَ اللّه ِ، لِمَ لا یَکونونَ مِن بَینِ أیدینا ولا مِن خَلفِنا ، أمِن فَضلِنا علَیهِم أم فَضلِهِم علَینا ؟ قالَ : أنتُم أفضَلُ مِن المَلائکَةِ ، اِجلِسْ فجَلسَ الرّجُلُ فخَطَبَ رسولُ اللّه ِ فقالَ : الحَمدُ للّه ِ نَحمَدُهُ ونَستَعینُهُ ، ونُؤمِنُ بهِ ونَتَوکَّلُ علَیهِ ، ونَشهَدُ أن لا إلهَ إلّا اللّه ُ وَحدَهُ لاشَریکَ لَهُ ، وأنّ محمّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ ، ونَعوذُ باللّه ِ مِن شُرورِ أنفُسِنا ومِن سَیّئاتِ أعمالِنا ، مَن یَهدِ اللّه ُ فَلا مُضِلَّ لَهُ ، ومَن یُضلِلْ فلا هادِیَ لَهُ . أیُّها النّاسُ إنّهُ کائنٌ فی هذهِ الاُمّةِ ثَلاثونَ کَذّابا ، أوّلُ مَن یَکونُ مِنهُم صاحِبُ صَنعاءَ وصاحِبُ الیَمامَةِ .(108) یا أیُّها النّاسُ إنّهُ مَن لَقِیَ اللّه َ عَزَّوجلَّ یَشهَدُ أن لا إلهَ إلّا اللّه ُ مُخلِصا لَم یَخلِطْ مَعَها غَیرَها دَخَلَ الجَنّةَ . فقامَ علیُّ بنُ أبی طالبٍ علیه السلام فقالَ : یا رسولَ اللّه ِ، بأبی أنتَ واُمّی ، کَیفَ یَقولُها مُخلِصا لا یَخلِطُ مَعَها غَیرَها ؟ فَسِّرْ لَنا هذا حتّى نَعرِفَهُ ، فقالَ : نَعَم ، حِرصا علَى الدُّنیا وجَمعا لَها مِن غَیرِ حِلِّها ، ورِضىً بِها ، وأقوامٌ یَقولونَ أقاوِیلَ الأخیارِ ویَعمَلونَ عَملَ الجَبابِرَةِ (والفُجّارِ) ، فمَن لَقِیَ اللّه َ عَزَّوجلَّ ولَیسَ فیهِ شیءٌ مِن هذهِ الخِصالِ وهُو یَقولُ : لا إلهَ إلّا اللّه ُ فلَهُ الجَنّةُ ، فإنْ أخَذَ الدُّنیا وتَرَکَ الآخِرَةَ فلَهُ النّارُ .(109)
11998.المعجم الصغیر ـ به نقل از ابو سعید ـ: مردى خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: اى پیامبر خدا ! مرا سفارشى فرما. پیامبر خدا فرمود: «بر تو باد پروا داشتن از خدا؛ زیرا در بردارنده همه خوبى هاست، و بر تو باد جهاد در راه خدا؛ زیرا رهبانیّتِ مسلمانان است، و بر تو باد یاد خدا و تلاوت کتاب او؛ زیرا این کار، براى تو در زمینْ نور است و در آسمانْ نام، و زبانت را جز از خیر ، نگه دار؛ زیرا با این کار، بر شیطان ، چیره مى آیى».
45 / 12
اندرزهاى پیامبر در آخرین خطبه اش
11999.ثواب الأعمال ـ به نقل از ابو هُرَیره و عبد اللّه بن عبّاس ـ: پیامبر صلى الله علیه و آله پیش از وفات خود، در آخرین خطبه اى که در مدینه ایراد کرد و بعد از آن به خداوند عز و جل پیوست، اندرزهایى داد که به سبب آنها ، چشم ها گریان شدند و دل ها تپیدند و بدن ها لرزیدند و جان ها بى تاب گردیدند . ایشان ، به بلال دستور داد که نداى نماز جماعت ، سر دهد. مردم ، جمع شدند و پیامبر خدا ، بیرون آمد و بر منبر رفت و سه بار فرمود : «اى مردم! نزدیک تر بیایید و جا را براى پشتِ سرى هاى خود ، باز کنید». مردم ، نزدیک شدند و به هم چسبیدند؛ امّا چون برگشتند و پشت سرِ خود را نگاه کردند، کسى را ندیدند. سپس پیامبر خدا ، بار دیگر فرمود : «اى مردم! نزدیک تر بیایید و جا را براى پشتِ سرى هاى خود ، باز کنید». مردى گفت : اى پیامبر خدا! براى چه کسى جا باز کنیم؟! فرمود : «براى فرشتگان». آن گاه فرمود : «آنان ، هر گاه با شما باشند، در جلو شما و یا پشتِ سرتان قرار نمى گیرند؛ بلکه در سمت راست و چپ شما جا مى گیرند». مردى گفت : اى پیامبر خدا! چرا در جلو و پشتِ سر ما قرار نمى گیرند؟ آیا به خاطر برترىِ ما بر آنهاست یا به خاطر برترىِ آنها بر ما؟ فرمود : «شما از فرشتگان ، برترید. بنشین!». آن مرد نشست. آن گاه، پیامبر صلى الله علیه و آله به ایراد خطبه پرداخت و فرمود : «ستایش ، مخصوصِ خداوند است. او را مى ستاییم و از او مدد مى جوییم. به او ایمان داریم و به او توکّل مى کنیم و گواهى مى دهیم که معبودى جز خدا نیست که یگانه است و بى شریک . و گواهى مى دهیم که محمّد، بنده و فرستاده اوست. از بدى هاى نفْس هایمان و زشتى هاى اعمالمان، به خدا پناه مى بریم. هر که را خدا هدایت کند، کسى نمى تواند گم راهش سازد و هر که را او گم راه کند، هیچ کس نمى تواند هدایتش نماید. اى مردم! در میان این امّت، سى دروغگو پدید خواهند آمد. نخستینِ آنها ، آن مرد صنعایى و آن مرد یمامى(110) هستند. اى مردم! هر کس خداوند عز و جل را در حالى دیدار کند که خالصانه به یگانگىِ او گواهى دهد و هیچ چیز دیگرى را با آن در نیامیزد، به بهشت مى رود». على بن ابى طالب علیه السلام برخاست و گفت : اى پیامبر خدا! پدر و مادرم فدایت باد! چگونه آن را خالص و نیامیخته با چیزى دیگر بگوید؟ برایمان توضیح بده تا بدانیم. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «آرى حرص به دنیا و جمع کردن آن از راه غیر حلال و دلْ خوش کردن به دنیا [گواهى به توحید را مى آلاید]. مردمانى هستند که سخنان نیکان را مى گویند ؛ ولى مانند جبّاران (گنهکاران) عمل مى کنند. پس هر که خداوند عز و جل را در حالى دیدار کند که چیزى از این خصلت ها در او نباشد و گواهى دهد که هیچ خدایى جز اللّه نیست، بهشتى خواهد بود؛ امّا اگر به دنیا بچسبد و آخرت را وا گذارد، دوزخى خواهد بود».
45 / 13
النوادر
الکتاب
«قُلْ إِنَّمَآ أَعِظُکُم بِوَ حِدَةٍ أَن تَقُومُواْ لِلَّهِ مَثْنَى وَ فُرَ دَى ثُمَّ تَتَفَکَّرُواْ مَا بِصَاحِبِکُم مِّن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَا نَذِیرٌ لَّکُم بَیْنَ یَدَىْ عَذَابٍ شَدِیدٍ»(111) .
الحدیث
12000.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ما لِی أرى حُبَّ الدُّنیا قَد غَلَبَ على کَثیرٍ مِن النّاسِ ؛ حتّى کأنَّ المَوتَ فی هذهِ الدُّنیا على غَیرِهِم کُتِبَ! … أمَا یَتَّعِظُ آخِرُهُم بأوَّلِهِم؟ لَقد جَهِلوا ونَسُوا کُلَّ مَوعِظَةٍ فی کِتابِ اللّه ِ ، وأمِنوا شَرَّ کُلِّ عاقِبَةِ سُوءٍ!(112)
12001.عنه صلى الله علیه و آله : کُنْ فی الدُّنیا کأنَّکَ غَریبٌ أو عابِرُ سَبیلٍ ، واعدُدْ نَفسَکَ فی المَوتى ، وإذا أصبَحتَ فلا تُحَدِّثْ نَفسَکَ بالمَساءِ ، وإذا أمسَیتَ فلا تُحَدِّثْ نَفسَکَ بالصَّباحِ ، وخُذْ مِن صِحَّتِکَ لِسَقَمِکَ ، ومِن شَبابِکَ لهَرَمِکَ ، ومِن حَیاتِکَ لِوَفاتِکَ ، فإنّکَ لا تَدری ما اسمُکَ غَدا .(113)
12002.عنه صلى الله علیه و آله : أیُّها النّاسُ ، کأنّ المَوتَ فِیها على غَیرِنا کُتِبَ ، وکأنّ الحَقَّ فِیها على غَیرِنا وَجَبَ ، وکأنَّ الّذی یُشَیَّعُ مِن الأمواتِ سَفْرٌ عَمّا قَلیلٍ إلَینا راجِعونَ ، بُیوتُهُم أجداثُهُم ، ونأکُلُ تُراثَهُم کأنّا مُخَلَّدونَ بَعدَهُم ، قَد أمِنّا کُلَّ جائِحَةٍ ونَسِینا کُلَّ مَوعِظَةٍ ! طُوبى لِمَن شَغَلَهُ عَیبُهُ عَن عُیوبِ النّاسِ ، وأنفَقَ مِن مالٍ اکْتَسَبَهُ مِن حَلالٍ مِن غَیرِ مَعصیَةٍ ، ورَحِمَ أهلَ الذُّلِّ والمَسکَنَةِ ، وخالَطَ أهلَ الفِقهِ والحِکمَةِ ، واتّبَعَ السُّنَّةَ ولَم یَعْدُها إلى بِدعَةٍ ، فأنفَقَ الفَضلَ مِن مالِهِ ، وأمسَکَ الفضلَ مِن قَولِهِ . طُوبى لِمَن حَسُنَت سَریرَتُهُ وطَهُرَت خَلیقَتُهُ(114) .
45 / 13
گوناگون
قرآن
«بگو: «من ، فقط به شما یک اندرز مى دهم که: دو تا دو تا و به تنهایى، براى خدا به پا خیزید. سپس بیندیشید که رفیق شما ، هیچ گونه دیوانگى اى ندارد. او براى شما ، درباره عذاب سختى که در پیش است، جز هشداردهنده اى [بیش]نیست»» .
حدیث
12000.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : چه شده است که مى بینم دنیادوستى، بر بسیارى از مردم ، چیره آمده است، تا جایى که گویى مرگ در این دنیا ، براى غیر آنان رقم خورده است ؟! … آیا به جاى ماندگانشان، از رفتگانشان ، پند نمى گیرند؟! اینان ، نمى دانند و همه اندرزهاى کتاب خدا را از یاد برده اند و از شرّ هر فرجام بدى، آسوده خاطرند!
12001.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در دنیا ، چنان باش که گویى غریبه اى یا ره گذرى هستى. خودت را در شمارِ مُردگان بینگار و چون صبحِ خویش را آغاز کردى، وعده شب به خود مده و چون شب کردى، وعده صبح به خویشتن مده. از دوران تن درستى ات ، براى هنگام بیمارى ات [بهره] بر گیر، و از جوانى ات براى پیرى ات، و از زندگى ات براى مرگت؛ زیرا نمى دانى فردا ، چه نام خواهى گرفت [مُرده یا زنده ، دوزخى یا بهشتى].
12002.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : اى مردم! گویى مرگ در این دنیا ، براى غیرِ ما رقم خورده و انگار ، حق در آن، بر غیرِ ما واجب گشته است و گویى مُردگانى که تشییع مى شوند، مسافرانى هستند که به زودى به سوى ما برمى گردند . خانه هاى آنها ، گورهایشان است و میراث آنان را چنان مى خوریم که گویى پس از آنها جاودانه ایم. از هر بلاى سخت و بنیادکَنى، خود را ایمن مى پنداریم و هر اندرزى را از یاد برده ایم. خوشا به حال کسى که عیب خودش، او را از پرداختن به عیوب مردم ، باز دارد و از مالى که از راه حلال و غیر معصیت به دست آورده است، خرج کند و به بینوایان و مستمندان ، رحم آورد و با مردمان فهمیده و خردمند ، بیامیزد و از سنّت ، پیروى کند و آن را به بدعت نکشانَد و زیادىِ مالش را انفاق کند و زیاده گویىِ زبانش را نگه دارد! خوشا به حال کسى که نهادش نیکو و سرشتش پاک باشد!
12003.عنه صلى الله علیه و آله : تَیَقَّظُوا بالعِبَرِ ، وتأهَّبُوا لِلسَّفَرِ ، وتَقَنَّعُوا بالیَسیرِ ، وتأهَّبُوا لِلمَسیرِ(115) .
12003.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : با عبرت ها بیدار شوید و براى سفر ، آماده گردید و به اندک ، قناعت ورزید و براى حرکت ، حاضر باشید.
1) مهذار : أی کثیر الکلام . (النهایة : ج 5 ص 256).
2) کذا فی المصدر ، والظاهر أنّ الصحیح «حَزما».
3) النَّهْمَة : بلوغ الهِمّة فی الشیء (النهایة : ج 5 ص 138).
4) کنز العمال : ج 16 ص 143 ح 44176 عن عمر بن الخطاب.
5) تحف العقول : ص 36 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 138 ح 8.
6) إرشاد القلوب : ص 199 ، انظر تمام الکلام فی حدیث المعراج فی بحار الأنوار : ج 77 ص 21 ـ 31.
7) النساء : 22.
8) الانفال : 41.
9) ذات الجیش : جعلها بعضهم من العقیق بالمدینة ، وقال بعضهم : أولات الجیش موضع قرب المدینة وهو واد بین ذی الحلیفة وبرثان ، وهو أحد منازل رسول اللّه صلى الله علیه و آله إلى بدر واحدى مراحله عند منصرفه من غزاة بنی المصطلق . (معجم البلدان : ج 2 ص 200).
10) الصلاصل (بالفتح) : وهو جمع الصلصال مخففا لانه کان ینبغی أن یکون صلاصیل ، وهو الطین الحر بالرمل ، فصار یتصلصل إذا جفّ ای یصوّت ، فإذا طبخ بالنار فهو الفخار ، ویجوز أن یکون من التصویت ، قال الازهری : الصلاصل الفواخت ، واحدتها صلصل والصلاصل : بقایا الماء ، وهو ماء لبنی أسمر من بنی عمرو بن حنظلة . (معجم البلدان : ج 3 ص 420).
11) ضجنان : بالتحریک ونونین ، قال ابو منصور : لم اسمع فیه شیئا مستعملاً غیر جبل بناحیة تهامة یقال له ضجنان ، ولست أدری مم اخذ ، ورواه ابن درید بسکون الجیم ، وقیل : ضجنان جبیل على برید من مکة وهناک الغمیم فی اسفله مسجد صلّى فیه رسول اللّه صلى الله علیه و آله ، وله ذکر فی المغازی ، وقال الواقدی : بین ضجنان ومکة خمسة وعشرون میلاً وهی لأسلم وهذیل وغاضرة . (معجم البلدان : ج 3 ص 453).
12) المؤمنون : 99.
13) آل عمران : 97.
14) الزمر : 67.
15) هود : 41.
16) الإسراء : 110 ـ 111.
17) فاطر : 41.
18) الاعراف : 196.
19) الانعام : 91 ، الزمر : 67.
20) التوبة : 128.
21) آل عمران : 83.
22) الاعراف : 54.
23) مکارم الأخلاق : ج 2 ص 319 ـ 336 ح 2656 عن الإمام الصادق عن الإمام الباقر علیهماالسلام.
24) احتمالاً کراهت ویژه کفش هاى خاص آن دوران است.
25) برخى آن را منطقه اى در عقیق دانسته اند و برخى هم گفته اند که وادى اى است در نزدیکى مدینه ، میان ذو الحُلَیفه و بَرثان ، و یکى از منزلگاه هایى است که پیامبر صلى الله علیه و آله براى رفتن به بدر، در آن جا فرود آمد و یکى از میانْ راه هاى بازگشت ایشان از جنگ بنى مُصطَلَق بوده است.
26) ذاتُ الصلاصِل : صحیح آن ، «ذات السَّلاسِل» است که نام منطقه اى است در شام و پیامبر خدا ، در سال هشتم هجرت ، سپاهى را به فرماندهى عمرو بن عاص ، به آن جا فرستاد.
27) ابو منصور گفته است: کوهى در منطقه تهامه است که به آن ضَجَنان مى گویند و نمى دانم این اسم، از چه چیزى گرفته شده است. این کلمه با فتحه ضاد و جیم ، تلفّظ مى شود و ابن دُرَید ، آن را با سکون جیم خوانده است. گفته شده که ضجنان، تپّه اى بوده در بَرید مکّه ، در ناحیه غمیم و در پایینش مسجدى است که پیامبر صلى الله علیه و آله در آن ، نماز گزارد و در المغازى از آن ، یاد شده است. واقدى گفته است: میان ضجنان و مکّه، بیست و پنج میل فاصله است و از آنِ قبایل اسلم و هذیل و غاضره است.
28) منظور ، خرمایى است که آن را به صورت فشرده ذخیره مى کنند تا فاسد نشود و در فصلى که خرماى تازه در بازار نیست ، از آن استفاده کنند.
29) روزه اى که دو روز و یا بیشتر ، به اضافه شب هاى آنها ، به طول انجامد و هم وصل شوند.
30) روزه سراسر سال که شامل ایّام حرام هم مى شود.
31) یکْ شانزدهمِ دِرهَم.
32) خَفَرتُ الرّجلَ : إذا نقضت عهده وغدرت به (مجمع البحرین : ج 1 ص 528 «خفر»).
33) الأمالی للطوسی : ص 597 ح 1239 عن الفضل بن المفضل عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 77 ص 69 ح 9.
34) الأعود : الأنفع.
35) المظاهرة : المعاونة ، وفی المحاسن : ج 1 ص 81 ح 47 «أوثق من المشاورة» بدل «أحسن من المشاورة».
36) زاد فی المحاسن : ج 1 ص 81 ح 47 «ولا ورع کالکف» قبل «ولا حسب کحسن الخلق».
37) الفترة : الانکسار والضعف وأیضا الهدنة.
38) زاد فی المحاسن : ج 1 ص 81 ح 47 «وآفة الظرف الصلف» قبل «وآفة السماحة المنّ» . والسماحة : الجود.
39) زاد فی المحاسن : ج 1 ص 81 ح 47 «یا علی إنک لا تزال بخیر ما حفظت وصیتی أنت مع الحق والحق معک» بعد «وآفة الحسب الفخر».
40) کذا فی المصدر.
41) الحلل : جمع الحلة ـ بالضم ، کقلل وقلة – وهی الثوب الساتر لجمیع البدن.
42) زوره : ای زائره وقاصده.
43) تضعضع له : أی ذل وخضع له . وإنما ذلک إذا کان خضوعه لغناه.
44) کذا وسقطت لفظة «یا علیّ» من صدر الکلام . والاستیثار : الاستبداد ، یقال استأثر بالشیء : استبد به وخص به نفسه.
45) سهر : کَفرَحَ أی بات ولم ینم لیلاً . أی ترکت النوم قدرا معتمدا به زیادة عن العادة فی طاعة اللّه کالصلاة وتلاوة القرآن والدعاء ومطالعة العلوم الدینیّة أو فی طریق الجهاد والحج والزیارات وکل طاعة للّه سبحانه.
46) المحارم جمع محرم على بناء المصدر المیمی أی ما حرم اللّه النظر إلیه . وعین فاضت ای سال دمعها بکثرة.
47) الشّح : البخل والحرص.
48) لا یخفى أن الکذب حرام وارتکابه من المعاصی کسائر المحرمات ولا فرق فی ذلک بینه وبین سائر المحرمات ولکن اذا دار الامر بینه وبین الاهمّ فلیقدم الاهمّ حینئذ لان العقل مستقل بوجوب ارتکاب أقل القبیحین عند التزاحم کما إذا ال الأمر بانقاذ غریق إلى ارتکاب معصیة مثلاً أو تزاحم الأمر بینه وبینه واجب أخر فلیقدّم الاهمّ منهما وقد دلّت الادلة الاربعة ـ الکتاب والسنة والاجماع والعقل ـ علیها وهذا الکلام وما بعده من تلک الموارد.
49) فی بعض نسخ الحدیث (ضیاعا) والمراد منهما الاتلاف والاهمال.
50) السبخة : أرض ذات ملح . یعلوها الملوحة ولا یکاد ینبت فیها نبات.
51) الصنیعة : الإحسان.
52) المتکلف : المتصنّع والمتدلّس والذی هولا یتّصف بما یترائى به فی نفس الأمر.
53) أی یعاونهم . والظلمة : جمع ظالم.
54) المرائی أصله من الریاء اى المتظاهر بخلاف ما هو علیه . ونشط کسمع نشاطا ـ بالفتح ـ طابت نفسه للعمل وغیره . والکسل ـ محرکة ـ التثاقل عن الشیء والفتور . وقد یکون النشاط قبل العمل وباعثا له وتارة یکون بعده وسببا لتطویله وتجویده.
55) التفریط : التقصیر والتضییع ؛ کما أن الافراط تجاوز الحد من جانب الزیادة.
56) «شاخصا» أی ذاهبا . والمرمّة مصدر من رم الشی یرمّه ای أصلحه.
57) الهلال : غرّة القمر اوللیلتین أو إلى ثلاث او إلى سبع ، قال الشیخ البهائى قدس سره : یمتد وقت قراءة الدعاء بامتداد وقت التسمیة هلالا والاولى عدم تأخیره عن اللیلة الاولى عملاً بالمتیقن المتفق علیه لغة وعرفا ، فان لم یتیسّر فعن اللیلة الثانیة لقول اکثر اهل اللغة بالامتداد إلیها ، فان فاتک فعن الثالثة لقول کثیر منهم بانها آخر لیالیه.
58) میسان : کورة معروفة بین البصرة وواسط والنسبة میسانی ـ کما فی القاموس . ولعل ذکر هذه المواضع کنایة عن بعد المسافة بینها.
59) کما یمکن حمل هذا الحدیث والذی قبله على أنواع الحیّة وأقسامها ، کذلک یمکن حملهما على حالاتها المختلفة ولعل البیان فی الحدیث إشارة الى أن خبائثها مستندة إلى ذاتها الخبیثة.
60) أما لاجل التنظیف او لخواصه الطبیعیة أو لغیر ذلک من الامور التى خفیت علینا وعلمها عنداللّه سبحانه.
61) لما کان القمر یؤثر فی الکرة الأرضیة تأثیرا طبیعیا موجبا لبروز آثار فی مواد الأرض فیمکن أن یؤثر فی المزاج أیضا على نحو یظهر آثاره فی الأولاد والاعقاب.
62) وقد وردت به السنة ویتأکد به کما فعل النبیّ صلى الله علیه و آله للحسنین علیهماالسلام حین ولادتهما.
63) المئزر : إزار یلتحف به ، الجمع مآزر.
64) نهیه صلى الله علیه و آله لأجل التشبّه وهذا العنوان أحد موجبات الحرمة فی الإسلام فکل عمل کان مثل ذلک فهو حرام مادام هذا العنوان صادقا علیه وإذا لم یصدق علیه لم یکن من هذه الجهة کما سئل عن علیّ علیه السلام عن قول رسول اللّه صلى الله علیه و آله : «غیّروا الشیب ولا تشبّهوا بالیهود» فقال علیه السلام : «إنّما قال صلى الله علیه و آله ذلک والدین قلّ ؛ فالآن قد اتّسع نطاقه وضرب بجرانه فامرؤ وما اختار» (نهج البلاغة : الحکمة 71) . والخنصر : الإصبع الصغرى.
65) العرضة : فعلة بمعنى المفعول کالقبضة یطلق لما یعرض دون الشیء.
66) فی بعض النسخ : («محبّبا»).
67) مودودا أی محبوبا.
68) تحف العقول : ص 6 ـ 14.
69) شایان ذکر است که دروغ، حرام است و دروغ گفتن، همانند سایر حرام ها گناه است و میان آن و دیگر حرام ها تفاوتى وجود ندارد؛ امّا زمانى که دو کار مهم و مهم تر وجود دارد که باید یکى انتخاب شود، مهم تر مقدّم است؛ زیرا عقل حکم مى کند که در تزاحم میان دو حرام، که یکى از آن دو جرم کم ترى دارد و باید یکى را انتخاب کرد، لازم است آنچه جرم کمترى دارد، انتخاب شود ؛ مانند جایى که کسى در حال غرق شدن است و براى نجات وى باید حرامى مرتکب شد و میان نجاتِ غریق و انجام واجب دیگر، باید یکى را انتخاب کرد، نجات غریق ، مقدّم است؛ چرا که مهم تر است. ادلّه چهارگانه کتاب، سنّت، اجماع و عقل هم بر همین دلالت مى کنند. این حدیث و حدیث بعدى از این گونه مسائل هستند.
70) هلال، شب اوّل و یا شب اوّل تا سوم یا هفتم ماه است. شیخ بهایى گفته است: وقت تلاوت دعاى هلال، تا زمانى است که هلال ، صادق است و بهتر این است که از شب اوّل تأخیر نیفتد تا به قدر متیقّن ـ که در لغت و عرف، مورد اتّفاق است ـ . اگر ممکن نشد، دیرتر از شب دوم نباشد ؛ زیرا بیشتر لغت شناسان، آن را تا شب دوم مى دانند. امّا اگر موفق نشدى ، تا شبِ سوم بخوان ؛ چرا که بسیارى از لغت شناسان ، شب سوم را آخرین شب هلال مى دانند.
71) مَیسان، منطقه اى در میان واسط و بصره است و منسوب به آن جا «میسانى» است. شاید ذکر این مناطق، کنایه از دورى مسافت باشد.
72) ر . ک : ص 125 (چکیده آداب «خوردن» از نگاه احادیث).
73) این کار یا براى پاکیزگى است و یا خواصّ طبیعى دارد و یا چیزهایى که ما نمى دانیم و دانش آن در نزد خداست.
74) از آن جایى که کره ماه در کره زمین ، تأثیر طبیعى دارد و موجب پیدایش اثراتى در موادّ زمین مى شود، احتمال دارد که در مزاج انسان هم تأثیر کند ، به گونه اى که آثار آن در فرزندان و نسل هاى بعدى نیز آشکار گردد.
75) . این کار ، در سنّت نبوى وارد شده و بر آن ، تأکیده شده است ، همان گونه که پیامبر صلى الله علیه و آله با امام حسن و امام حسین علیه السلام هم چنین کرد.
76) نهى پیامبر صلى الله علیه و آله از انگشتر به انگشت اشاره و وسطى کردن، براى تشبّه به کفّار بوده و تا زمانى که عنوان تشبّه صادق باشد، حکم حرمت هم هست. هر عملى که چنین باشد و بر آن، عنوان تشبّه صدق کند، حرام است و هر گاه آن عنوان، صادق نبود، حرمتْ برداشته مى شود. همان طور که على علیه السلام از پیامبر نقل کرده است که ایشان فرمود: «پیرى را با خضاب ، دگرگون کنید و شبیه یهود نباشید». و افزوده که: «پیامبر صلى الله علیه و آله وقتى چنین گفت که مسلمانان ، اندک بودند، امّا اکنون که میدان دین ، گسترده و پایه هاى آن ، استوار شده، هر مردى مختار است که هر گونه باشد».
77) فی بعض النسخ : «من الصیام».
78) الخصال : ص 124 ح 121 عن یونس بن عبدالرّحمن مرفوعا الى الإمام الصادق علیه السلام.
79) باب حطة : هی باب من دخله من بنیاسرائیل أرضیة المغفرة الالهیة مهیّئة له (راجع: بصائر الدرجات : ص 297 و البقرة : 58 (.
80) الاسراء : 107 ـ 109.
81) فی بعض النسخ : عرضها.
82) الحجر : 98 ـ 99.
83) البقرة : 116 ، یونس : 68 ، الکهف : 4.
84) آل عمران : 200.
85) المائدة : 27.
86) الطلاق : 2 ـ 3.
87) مکارم الأخلاق : ج 2 ص 363 ـ 381 ح 2661 عن أبی ذرّ ، بحارالأنوار : ج 77 ص 74 ح 3.
88) حِطّه (به معناى : خدایا! ببخش) ، نام درى بود از درهاى حَرم قُدس که هر کس از آن وارد مى شد، زمینه آمرزش او از جانب خداوند ، فراهم مى شد.
89) زردابه و خون و چرکى که از بدن دوزخیان مى رود.
90) المعجم الکبیر : ج 20 ص 175 عن معاذ بن جبل.
91) الترغیب والترهیب : ج 4 ص 107 ح 39 عن معاذ.
92) الترغیب والترهیب : ج 3 ص 532 ح 30.
93) کنز العمال : ج 3 ص 121 ح 5770 عن سعید بن یزید بن الازور.
94) کنز العمال : ج 2 ص 245 ح 3935 نقلاً عن ابن شاهین فی الترغیب والترهیب فی الذکر عن اُمّ أنس.
95) الأمالی للطوسی : ص 508 ح 1111 عن معمر بن خلاد عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 73 ص 168 ح 4.
96) کنز العمال : ج 16 ص 127 ح 44152.
97) الدعوات : ص 98 ح 231 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 168 ح 5.
98) کنز العمال : ج 16 ص 129 ح 44155 نقلاً عن المستدرک على الصحیحین عن أبی ایوب.
99) کنز العمال : ج 16 ص 130 ح 44156 نقلاً عن الدیلمی عن اسماعیل بن محمد الانصاری عن أبیه عن جدّه.
100) تحف العقول : ص 56 ، بحارالأنوار : ج 71 ص 303 ح 78.
101) الکافی : ج 8 ص 150 ح 130 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 71 ص 339 ح 4.
102) النساء : 131.
103) ما بین المعقوفین لم یرد فی المصدر إلّا أنه یقتضیه السیاق.
104) القمر : 54 و 55.
105) بحار الأنوار : ج 78 ص 200 ح 28.
106) ما بین المعقوفین أثبتناه من الترغیب والترهیب : ج 3 ص 532 ح 29.
107) المعجم الصغیر : ج 2 ص 66.
108) المراد بصاحب صنعاء الأسود بن کعب العنسیّ الذی یدّعی النبوّة ، وبصاحب الیمامة مسیلمة الکذّاب الذی قتله وحشیّ مولى جُبیر بن مطعم قاتل حمزة (کما فی هامش المصدر).
109) ثواب الأعمال : ص 330 ح 1 ، بحارالأنوار : ج 76 ص 359 ح 30.
110) مقصود از مرد صنعایى، اسود بن کعب عنسى است که ادّعاى نبوّت کرد و منظور از مرد یمامى، مُسَیلَمه کذّاب است که به دست وحشى، غلام جبیر بن مطعم و قاتل حمزه علیه السلام ، کشته شد.
111) سبأ : 46.
112) بحارالأنوار : ج 77 ص 125 ح 32.
113) أعلام الدین : ص 339.
114) کنزالعمّال : ج 16 ص 142 ح 44175 عن أنس.
115) تنبیه الخواطر : ج 2 ص 120.
