32 / 1
أهمِّیَّةُ الکَلام
الکتاب
» مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعًا إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّــلِحُ یَرْفَعُهُ وَ الَّذِینَ یَمْکُرُونَ السَّیِّـئاتِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَ مَکْرُ أُوْلَـئِکَ هُوَ یَبُورُ » .(1)
الحدیث
11740.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنّ الرجُلَ لَیتکَلَّمُ بالکَلِمَةِ مِن رِضوانِ اللّه ِ ما کانَ یَظُنُّ أن تَبلُغَ ما بَلَغَت یَکتُبُ اللّه ُ تعالى لَهُ بها رِضوانَهُ إلى یَومِ یَلقاهُ ، وإنّ الرجُلَ لَیَتکلَّمُ بالکَلِمَةِ مِن سَخَطِ اللّه ما کانَ یَظُنُّ أن تَبلُغَ ما بَلَغَت یَکتُبُ اللّه ُ لَهُ بها سَخَطَهُ إلى یَومِ یَلقاهُ .(2)
32 / 2
الحَثُّ عَلى تَرکِ ما لا یَعنی مِن الکلامِ
11741.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مِن فِقهِ الرجُلِ قِلَّةُ کَلامِهِ فیما لا یَعنیهِ .(3)
32 / 1
اهمّیت سخن
قرآن
«هر کس سربلندى مى خواهد، سربلندى، یکسره از آنِ خداست. سخنان پاکیزه، به سوى او بالا مى روند و کار شایسته ، به آن، رفعت مى بخشد. و کسانى که با حیله کارهاى بد مى کنند، عذابى سخت خواهند داشت و نیرنگشان خود، تباه مى گردد» .
حدیث
11740.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : گاهى انسان ، سخنى خشنود کننده خدا مى گوید که گمان نمى کند آن سخن ، بِدان جا برسد که مى رسد و خداوند متعال ، به سبب آن سخن، خشنودى خود را تا روزى که دیدارش کند، براى او مى نویسد، و گاهى انسان، سخنى ناخشنودکننده خداوند مى گوید که گمان نمى کند آن سخن ، بِدان جا رسد که مى رسد و خداوند ، به سبب آن سخن، ناخشنودى [و خشم] خود را تا روزى که دیدارش کند، براى او مى نویسد.
32 / 2
ترغیب به ترک بیهوده گویى
11741.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از فهمیدگى مرد،این است که کمتر سخنِ بیهوده مى گوید.
11742.عنه صلى الله علیه و آله : مِن حُسنِ إسلامِ المَرءِ تَرکُهُ الکلامَ فیما لا یَعنیهِ .(4)
11743.عنه صلى الله علیه و آله : أکثَرُ النّاسِ ذُنوبا أکثَرُهُم کلاما فیما لا یَعنیهِ .(5)
11744.عنه صلى الله علیه و آله : إنّ أکثَرَ النّاسِ ذُنوبا یَومَ القِیامَةِ أکثَرُهُم کلاما فیما لا یَعنیهِ .(6)
32 / 3
ذَمُّ فُضولِ الکلامِ
11745.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : کلامُ ابنِ آدمَ علَیهِ لا لَهُ ، إلّا الأمرَ بِالمَعروفِ والنَّهیَ عنِ المُنکَرِ ، وذِکرَ اللّه ِ عزّوجلّ .(7)
11746.عنه صلى الله علیه و آله : إنّ الرجُلَ لَیَتحَدَّثُ بالحَدیثِ ما یُریدُ بهِ سُوءً إلّا لِیُضحِکَ بهِ القَومَ یَهوی بهِ أبعَدَ مِن السماءِ .(8)
11747.عنه صلى الله علیه و آله : ألا هَل عَسى رجُلٌ مِنکُم أن یَتکلَّمَ بالکَلِمَةِ یُضحِکُ بها القَومَ فَیَسقُطُ بها أبعَدَ مِن السماءِ ؟ ! ألا هَل عسى رجُلٌ مِنکُم یَتکلَّمُ بالکَلِمَةِ یُضحِکُ بها أصحابَهُ فَیُسخِطُ اللّه َ بها علَیهِ لا یَرضى عنهُ حتّى یُدخِلَهُ النارَ ؟ !(9)
11748.عنه صلى الله علیه و آله : إنّ الرجُلَ لَیَدنُو مِن الجَنَّةِ حتّى ما یکونُ بینَهُ وبینَها إلّا قِیدُ رُمحٍ ، فیَتَکلَّمُ بالکَلِمَةِ فَیَتباعَدُ مِنها أبعَدَ مِن صَنعاءَ .(10)
11742.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از نشانه هاى نیکویىِ اسلامِ شخص، دَم فرو بستن از بیهوده گویى است.
11743.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : پُرگناه ترین مردم، آنان اند که بیشتر بیهوده گویى مى کنند.
11744.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بیشترین گناه را در روز قیامت، آن مردمى دارند که بیشتر، سخنان بیهوده مى گویند.
32 / 3
نکوهش زیاده گویى
11745.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سخن فرزند آدم، جز امر به معروف و نهى از منکر و یاد خداوند عز و جل، به زیان اوست، نه به سودش.
11746.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آدمى، گاه سخنى مى گوید و قصد بدى ندارد، جز این که مردم را بخندانَد؛ [امّا با این کارش] به اندازه اى دورتر از [فاصله زمین تا] آسمان، سقوط مى کند.
11747.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هان! گاه مى شود که مردى از شما براى خنداندن مردم، سخنى مى گوید و بِدان سبب ، به مسافتى دورتر از [زمین تا] آسمان، سقوط مى کند. هان! گاه مى شود که مردى از شما براى خنداندن دوستان خود، سخنى مى گوید و بِدان سبب، خداوند بر او خشم مى گیرد، به طورى که تا به دوزخش نبرد، راضى نمى شود.
11748.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آدمى ، [گاه] چندان به بهشت نزدیک مى شود که به اندازه نیزه اى با آن، فاصله دارد. پس سخنى مى گوید و به فاصله اى دورتر از صنعا، از بهشتْ دور مى شود.
32 / 4
کَثرةُ الکلامِ تُمیتُ القلبَ
11749.الإمام علیّ علیه السلام ـ فی ذِکرِ حَدیثِ مِعراجِ النَّبِیِّ صلى الله علی: قالَ اللّه ُ تَعالى : … یا أحمدُ ، علَیکَ بالصَّمتِ، فإنّ أعمَرَ مَجلِسٍ قُلوبُ الصّالِحینَ والصّامِتینَ، وإنّ أخرَبَ مَجلِسٍ قُلوبُ المُتَکلِّمینَ بما لا یَعنیهِم .(11)
11750.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تُکثِرُوا الکلامَ بغیرِ ذِکرِ اللّه ِ ؛ فإنَّ کَثرَةَ الکلامِ بغَیرِ ذِکرِ اللّه ِ قَسوَةُ القَلبِ، إنّ أبعَدَ الناسِ مِن اللّه ِ القَلبُ القاسی .(12)
32 / 5
مدحُ قِلّةِ الکلامِ
11751.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنّ مِن حُسنِ إسلامِ المَرءِ قِلّةُ الکلامِ فیما لا یَعنیهِ .(13)
32 / 6
اعتبارُ الکَلامِ مِنَ العَمَلِ
11752.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنّ مَن حَسَبَ کلامَهُ مِن عَمَلِهِ قَلَّ کلامُهُ إلّا فیما یَعنیهِ .(14)
11753.عنه صلى الله علیه و آله : مَن رَأى مَوضِعَ کلامِهِ مِن عَمَلِهِ قَلَّ کلامُهُ إلّا فیما یَعنیهِ .(15)
32 / 4
پُرگویى، دل را مى میرانَد
11749.امام على علیه السلام ـ در بیان حدیث معراج پیامبر صلى الله علیه و آله ـ: خداوند متعال فرمود : «…اى احمد! بر تو باد خاموشى؛ زیرا آبادترین مجلس، دل هاى پاکان و خاموشان است و ویران ترین مجلس، دل هاى بیهوده گویان» .
11750.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در غیر از یاد خدا ، بسیار سخن مگویید؛ زیرا بسیار گویى، جز در یاد خدا ، موجب سختْ دلى مى شود و دورترینِ مردم از خدا، سختْ دل است.
32 / 5
ستایش کم گویى
11751.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از نشانه هاى نیکویى اسلامِ آدمى، این است که کمتر بیهوده گویى کند.
32 / 6
گفتار، جزئى از کردار است
11752.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که گفتارش را جزئى از کردارش به شمار آورَد، گفتارِ بى فایده او کاستى مى پذیرد.
11753.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس بداند که گفتارش چه جایگاهى نسبت به کردارش دارد، سخن گفتنش کاستى مى پذیرد، مگر در آنچه مفید است.
11754.عنه صلى الله علیه و آله : مَن لم یَحسُبْ کلامَهُ مِن عَمَلِهِ کَثُرَت خَطایاهُ وحَضَرَ عَذابُهُ .(16)
32 / 7
ذَمُّ التَّکَلُّم بکلِّ ما یُسمَعُ
11755.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : کَفى بالمَرءِ مِن الکَذِبِ أن یُحَدِّثَ بکُلِّ ما سَمِعَ .(17)
32 / 8
فَضلُ السُّکوتِ علَى الکَلامِ
11756.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : السُّکوتُ ذَهَبٌ والکلامُ فِضّةٌ .(18)
32 / 9
السُّکوتُ المَمدوحُ
11757.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الصَّمتُ عِبادَةٌ لِمَن ذَکَرَ اللّه َ .(18)
11758.عنه صلى الله علیه و آله : لا یَنبَغی للعالِمِ أن یَسکُتَ على عِلمِهِ ، ولا یَنبَغی للجاهِلِ أن یَسکُتَ على جَهلِهِ ، قالَ اللّه ُ تعالى : «فَاسْألُوا أهْلَ الذِّکْرِ إن کُنتُم لا تَعلَمُونَ» .(19)(20)
11754.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که گفتارش را از کردارش به شمار نیاورد، گناهانش بسیار مى شود و عذابش حاضر مى گردد.
32 / 7
نکوهش بازگو کردن همه شنیده ها
11755.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : براى دروغگویى آدمى، همین بس که هر چه مى شنود، بازگو کند.
32 / 8
برترى سکوت بر سخن گفتن
11756.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سکوت، طلاست و سخن گفتن، نقره.
32 / 9
خاموشىِ ستوده
11757.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خاموشى براى کسى که به یاد خداست، عبادت است.
11758.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سزاوار نیست شخص دانشمند، از بیان دانش خود، دَم فرو بندد و سزاوار نیست نادان بر نادانى خود، سکوت کند. خداوند متعال فرموده است: «پس اگر نمى دانید، از کسانى که مى دانند، بپرسید» .
32 / 10
ما یُفَضَّلُ مِن السُّکوتِ علَى الکلامِ
11759.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : السُّکوتُ خَیرٌ مِن إملاءِ الشَّرِّ ، وإملاءُ الخَیرِ خَیرٌ مِن السُّکوتِ .(21)
32 / 11
سُکوتُ أولیاءِ اللّه ِ
11760.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ أولیاءَ اللّه ِ سَکَتوا فکانَ سُکوتُهُم ذِکرا ، ونَظَرُوا فکانَ نَظَرُهُم عِبرَةً ، ونَطَقُوا فکانَ نُطقُهُم حِکمَةً .(22)
32 / 12
أحسنُ الکلامِ
11761.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أحسَنُ الکلامِ کلامُ اللّه ِ .(23)
32 / 13
جوامِعُ الکَلِمِ
11762.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : بُعِثتُ بجَوامِعِ الکَلِمِ ، ونُصِرتُ بالرُّعبِ .(24)
11763.الإمام الباقر علیه السلام عن رسول اللّه صلى الله ـ لمّا سَألَهُ رجُلٌ بَدَویٌّ أن یُعَلِّمَهُ جَوا: آمُرُکَ ألّا تَغضَبَ، فأعادَ علَیهِ الأعرابیُّ المَسألَةَ ثلاثَ مَرّاتٍ حتّى رَجَعَ الرجُلُ إلى نفسِهِ ، فقالَ : لا أسألُ عن شیءٍ بعدَ هذا !(25)
32 / 10
خاموشى اى که بر سخن گفتن ، برترى دارد
11759.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خاموشى، بهتر از املا کردن بدى [بر فرشتگان نویسنده اعمال] است و املا کردن خوبى، بهتر از خاموشى است.
32 / 11
خاموشى اولیاى خدا
11760.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : همانا اولیاى خدا، خاموش مى شوند و خاموشى شان، ذکر [خدا] است ، و مى نگرند و نگاهشان، عبرت [گرفتن]است ، و سخن مى گویند و سخنشان، حکمت است.
32 / 12
بهترین سخن
11761.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بهترین سخن، سخن خداست.
32 / 13
سخنان جامع (کم لفظ و پُرمعنا)
11762.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : من ، با سخنان جامع، مبعوث شدم و با رُعب [و وحشتى که خداوند در دل کافران افکند]، یارى شدم.
11763.امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا ، آن گاه که بادیه نشینى از ایشانْ خواهش کرد که سخنانى جامع به او بیاموزد، فرمود : «توصیه مى کنم که خشم نگیرى». بادیه نشین، خواهش خود را سه بار تکرار کرد [و همان پاسخ را شنید] تا این که به خود آمد و گفت: بعد از این، دیگر سؤالى نمى کنم!
11764.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لمّا طَلَبَ مِنهُ یَزیدُ بن سلمة أن یُحَدِّثَهُ: اِتَّقِ اللّه َ فیما تَعلَمُ .(26)
11765.الأمالی للطوسی عن عَطاء بن السائب عن الإمامِ البا عنِ النبیِّ صلى الله علیه و آله قالَ : اُعطِیتُ خَمسا لم یُعطَهُنَّ نَبیٌّ کانَ قَبلی : اُرسِلتُ إلَى الأبیَضِ والأسوَدِ والأحمَرِ ، وجُعِلَت لی الأرضُ طهورا ومَسجِدا ، ونُصِرتُ بالرُّعبِ ، واُحِلَّت لِیَ الغَنائمُ ، ولم تَحِلَّ لِأحَدٍ ـ أو قال : لِنبیٍّ قَبلی ـ واُعطِیتُ جَوامِعَ الکَلِمِ . قالَ عطاءٌ : فسألتُ أبا جعفرٍ علیه السلام قلتُ : وما جَوامِعُ الکَلِمِ ؟ قالَ : القرآنُ .(27)
32 / 14
فَضلُ طِیبِ الکلامِ
11766.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لمّا سَألَهُ رجُلٌ عن أفضَلِ الأعمالِ ـ: إطعامُ الطَّعامِ، وإطیابُ الکلامِ .(28)
11767.عنه صلى الله علیه و آله : إنّ فی الجَنَّةِ غُرَفا یُرى ظاهِرُها مِن باطِنِها وباطِنُها مِن ظاهِرِها ، یَسکُنُها مِن اُمَّتی مَن أطابَ الکلامَ ، وأطعَمَ الطَّعامَ، وأفشَى السَّلامَ، وأدامَ الصِّیامَ، وصَلَّى باللَّیلِ والناسُ نِیامٌ .(29)
11764.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ وقتى یزید بن سلمه از ایشان ، خواهش کرد که جمله: در آنچه مى دانى، از خدا بترس.
11765.الأمالى ، طوسى ـ به نقل از عطاء بن سائب ـ: امام باقر علیه السلام از نیاکان خود نقل کرد که پیامبر خدا فرمود : «پنج چیز به من داده شده که به هیچ یک از پیامبرانِ پیش از من ، داده نشده است: من به سوى سفید وسیاه و سرخ، فرستاده شده ام (رسالتم، جهانى است) ؛ [همه جاى]زمین براى من ، سجده گاه قرار داده شده ؛ با رُعبْ یارى شدم؛ غنایم ، برایم حلال شده است، در حالى که براى هیچ کس (/ هیچ پیامبرى پیش از من) حلال نشد ؛ و سخنان جامع، به من داده شده است». از امام باقر علیه السلام پرسیدم: سخنان جامع چیست؟ فرمود: «قرآن».
32 / 14
ارزش خوش سخنى
11766.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در پاسخ مردى که پرسید: برترینِ کارها کدام اند؟: اِطعام کردن و نیکو سخن گفتن.
11767.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در بهشت، اتاق هایى است که بیرون آنها از درونشان دیده مى شود و درونشان از بیرونشان. در این اتاق ها، کسانى از امّت من ساکن مى شوند که خوش سخن بگویند، اِطعام کنند، سلام را رواج دهند، [ماه] روزه را روزه دارى کنند و شبْ هنگام که مردم خفته اند، نماز بگزارند.
11768.عنه صلى الله علیه و آله : والَّذی نفسِی بِیَدِهِ ، ما أنفَقَ النّاسُ مِن نَفَقةٍ أحَبَّ مِن قَولِ الخَیرِ .(30)
32 / 15
اقسامُ الکَلامِ
11769.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الکلامُ ثلاثةٌ : فَرابِحٌ ، وسالِمٌ ، وشاجِبٌ . فأمّا الرابِحُ فالذی یَذکُرُ اللّه َ ، وأمّا السالِمُ فالذی یَقولُ ما أحَبَّ اللّه ُ ، وأمّا الشاجِبُ فالذی یَخوضُ فی الناسِ .(31)
11768.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سوگند به آن که جانم در دست اوست، مردمْ هیچ انفاقى نکردند که دوست داشتنى تر از گفتار نیک باشد.
32 / 15
اقسام سخن
11769.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سخن، سه گونه است: سودآور، سالم و زیانبار . سودآور، [سخن] کسى است که خدا را یاد مى کند. سالم، [سخن] کسى است که چیزى را مى گوید که خدا دوست دارد، و زیانبار ، [سخن] کسى است که به طعن و تمسخر مردم مى پردازد.
1) فاطر : 10.
2) الترغیب والترهیب : ج 3 ص 537 ح 45 عن بلال بن الحارث المزنی.
3) الأمالی للطوسی : ص 622 ح 1283 عن سلیم بن قیس عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 2 ص 55 ح 28.
4) الأمالی للمفید : ص 34 ح 9 عن أبی زیاد الفقیهی عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 2 ص 136 ح 37.
5) الترغیب والترهیب : ج 3 ص 540 ح 51 عن أبی هریرة.
6) کنز العمال : ج 3 ص 641 ح 8293 نقلاً عن أبی نصر فی الإبانة عن عبد اللّه بن أبی أوفی.
7) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1315 ح 3974 عن ام حبیبة زوج النبیّ صلى الله علیه و آله.
8) الترغیب والترهیب : ج 3 ص 537 ح 43 عن أبی سعید.
9) الترغیب والترهیب : ج 3 ص 537 ح 44 عن أنس.
10) الترغیب والترهیب : ج 3 ص 537 ح 46 عن امة بنت الحکم الغفاریة.
11) إرشاد القلوب : ص 199 ـ 203 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 27 ح 6.
12) الأمالی للطوسی : ص 3 ح 1 عن ابن عمر ، بحارالأنوار : ج 71 ص 281 ح 28.
13) مسند ابن حنبل : ج 1 ص 429 ح 1732 عن الإمام الحسین علیه السلام.
14) الخصال : ص 525 ح 13 عن أبی ذرّ ، بحار الأنوار : ج 71 ص 279 ح 19.
15) الکافی : ج 2 ص 116 ح 19 عن جعفر بن إبراهیم عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 71 ص 289 ح 53.
16) الکافی : ج 2 ص 115 ح 15 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 304 ح 79.
17) کنز العمال : ج 3 ص 620 ح 8208 عن أبی هریرة.
18) بحار الأنوار : ج 71 ص 294 ح 64 نقلاً عن کتاب الإمامة والتبصرة.
19) الأنبیاء : 7.
20) کنز العمال : ج 10 ص 238 ح 29264 عن جابر.
21) بحار الأنوار : ج 71 ص 294 ح 64.
22) الکافی : ج 2 ص 237 ح 25 عن عیسى النهریری عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 69 ص 289 ح 23.
23) سنن النسائی : ج 3 ص 58 عن جابر.
24) صحیح مسلم : ج 1 ص 371 ح 6 عن أبی هریرة.
25) الکافی : ج 2 ص 303 ح 4 عن القاسم بن سلیمان عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 73 ص 274 ح 25.
26) سنن الترمذی : ج 5 ص 49 ح 2683 عن یزید بن سلمة.
27) الأمالی للطوسی : ص 484 ح 1059 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 14 ح 7.
28) المحاسن : ج 1 ص 455 ح 1050 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 312 ح 12.
29) معانی الأخبار : ص 251 ح 1 عن أبی بصیر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 69 ص 369 ح 9.
30) المحاسن : ج 1 ص 78 ح 41 عن السکونیّ عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 311 ح 8.
31) الزهد للحسین بن سعید : ص 7 ح 11 عن زید بن علیّ عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 289 ح 55.
