1 / 1
واجِباتُ الأکلِ
أ ـ حِلِّیَّةُ الطَّعامِ
الکتاب
» فَکُلُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللهُ حَلَـلاً طَیِّبًا وَ اشْکُرُواْ نِعْمَتَ اللهِ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ » .(1)
» یَـأَیُّهَا النَّاسُ کُلُواْ مِمَّا فِى الْأَرْضِ حَلَـلاً طَیِّبًا وَ لَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَ تِ الشَّیْطَـنِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ » .(2)
» یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُلُواْ مِن طَیِّبَـتِ مَا رَزَقْنَـکُمْ وَ اشْکُرُواْ لِلَّهِ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ » .(3)
الحدیث
11095.رسول اللّه ِ صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ الحَلالَ ، قامَ عَلى رَأسِهِ مَلَکٌ یَستَغفِرُ لَهُ حَتّى یَفرُغَ مِن أکلِهِ.(4)
1 / 1
بایسته هاى غذا خوردن
الف ـ حلال بودن غذا
قرآن
«پس، از آنچه خدا شما را روزى کرده است، حلال و پاکیزه بخورید، و نعمت خدا را – اگر تنها او را مى پرستید – شکر بگزارید» .
«اى مردم! از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه را بخورید، و از گام هاى شیطان پیروى مکنید که او دشمن آشکار شماست» .
«اى کسانى که ایمان آورده اید! از نعمت هاى پاکیزه اى که روزىِ شما کرده ایم، بخورید و خدا را شکر کنید، اگر تنها او را مى پرستید» .
حدیث
11095.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که غذاى حلال بخورَد ، فرشته اى بالاى سرش مى ایستد و تا آن گاه که از خوردنْ فراغت یابد ، براى او طلب آمرزش مى کند .
11096.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ الحَلالَ أربَعینَ یَوما ، نَوَّرَ اللّه ُ قَلبَهُ وأجرى یَنابیعَ الحِکمَةِ مِن قَلبِهِ عَلى لِسانِهِ .(5)
11097.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ طَیِّبا ، وعَمِلَ فی سُنَّةٍ ، وأمِنَ النّاسُ بَوائِقَهُ(6) ؛ دَخَلَ الجَنَّةَ.(7)
11098.عنه صلى الله علیه و آله : اُمِرَتِ الرُّسُلُ ألّا تَأکُلَ إلّا طَیِّبا ، ولا تَعمَلَ إلّا صالِحا.(8)
11099.عنه صلى الله علیه و آله : مَثَلُ المُؤمِنِ کَمَثَلِ النَّحلَةِ(9) ؛ لا یَأکُلُ إلّا طَیِّبا ، ولا یَضَعُ إلّا طَیِّبا.(10)
11100.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ مَثَلَ المُؤمِنِ لَکَمَثَلِ النَّخلةِ ؛ أکَلَت طَیِّبا ، ووَضَعَت طَیِّبا.(11)
ب ـ اِجتِنابُ الحَرامِ
11101.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ، لَأَن یَأخُذَ أحَدُکُم … تُرابا فَیَجعَلَهُ فِی فیهِ ، خَیرٌ لَهُ مِن أن یَجعَلَ فِی فیهِ ما حَرَّمَ اللّه ُ عَلَیهِ.(12)
11102.عنه صلى الله علیه و آله : إذا وَقَعَتِ اللُّقمَةُ مِن حَرامٍ فِی جَوفِ العَبدِ لَعَنَهُ کُلُّ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ وَالأَرضِ ، وما دامَتِ اللُّقمَةُ فِی جَوفِهِ لا یَنظُرُ اللّه ُ إلَیهِ. ومَن أکَلَ اللُّقمَةَ مِنَ الحَرامِ فَقَد باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّه ِ(13) ، فَإِن تابَ تابَ اللّه ُ عَلَیهِ ، وإن ماتَ فَالنّارُ أولى بِهِ .(14)
11096.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس چهل روز، [غذاى] حلال بخورَد ، خداوند دلش را نورانى مى گرداند و چشمه هاى حکمت را از دل او بر زبانش جارى مى سازد .
11097.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که غذاى پاک بخورَد و طبق سنّت عمل کند و مردم از شرّ او در امان باشند ، به بهشت مى رود .
11098.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : پیامبران مأمور بودند که جز حلال نخورند و جز کار نیک نکنند .
11099.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مؤمن ، مانند زنبور عسل(15) است ؛ جز پاک و پاکیزه نمى خورد و جز پاک تولید نمى کند .
11100.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مؤمن ، مانند درخت خرماست که پاک مى خورد و پاک تولید مى کند .
ب ـ دورى کردن از لقمه حرام
11101.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سوگند به آن که جانم در دست اوست ، اگر یکى از شما . . . مُشتى خاک بردارد و در دهان خویش نهد ، بهتر از آن است که آنچه را خداوند حرام کرده است ، در دهانش نهد .
11102.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه لقمه حرام در شکم بنده جاى گیرد ، هر فرشته اى که در آسمان ها و زمین است ، او را لعنت مى کند و تا زمانى که آن لقمه در شکم اوست ، خداوند بدو نمى نگرد . و هر کس لقمه حرام بخورد ، گرفتار خشم خدا مى شود . اگر توبه کرد ، خداوند عز و جل توبه اش را مى پذیرد و اگر[بى توبه]مُرد ، آتش ، سزاوارتر به اوست .
11103.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ حَرَّمَ الجَنَّةَ أن یَدخُلَها جَسَدٌ غُذِّیَ بِحَرامٍ.(16)
11104.عنه صلى الله علیه و آله : مَن وُقِیَ شَرَّ لَقلَقِهِ(17) وقَبقَبِهِ(18) وذَبذَبِهِ(19) ، فَقَد وُقِیَ الشَّرَّ کُلَّهُ.(20)
11105.عنه صلى الله علیه و آله : مَن وُقِیَ شَرَّ لَقلَقِهِ وقَبقَبِهِ وذَبذَبِهِ ، ضَمِنتُ لَهُ الجَنَّةَ.(21)
11106.حلیة الأولیاء عن ابن مسعود : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : مَن ضَبَطَ هذا ـ وأشارَ إلى لِسانِهِ ـ وهذا ـ وأشارَ إلى بَطنِهِ ـ ضَمِنتُ لَهُ الجَنَّةَ.(22)
11107.عدّة الداعی عن رسول اللّه صلى الله علیه و آله : العِبادَةُ مَعَ أکلِ الحَرامِ کَالبِناءِ عَلَى الرَّملِ . وقیلَ : عَلَى الماءِ .(23)
11108.صحیح مسلم عن أبی هریرة : قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أیُّهَا النّاسُ! إنَّ اللّه َ طَیِّبٌ لا یَقبَلُ إلّا طَیِّبا ، وإنَّ اللّه َ أمَرَ المُؤمِنینَ بِما أمَرَ بِهِ المُرسَلینَ ، فَقالَ : «یَـأَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُواْ مِنَ الطَّیِّبَـتِ وَ اعْمَلُواْ صَــلِحًا إِنِّى بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ»(24) ، وقالَ : «یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُلُواْ مِن طَیِّبَـتِ مَا رَزَقْنَـکُمْ» .(3) ثُمَّ ذَکَرَ : الرَّجُلُ یُطیلُ السَّفَرَ ، أشعَثَ أغبَرَ یَمُدُّ یَدَیهِ إلَى السَّماءِ : یا رَبِّ یا رَبِّ ، ومَطعَمُهُ حَرامٌ، ومَشرَبُهُ حَرامٌ، ومَلبَسُهُ حَرامٌ، وغُذِیَ بِالحَرامِ ؛ فَأَنّى یُستَجابُ لِذلِکَ ؟(25)
11103.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند ، وارد شدن به بهشت را بر جسمى که با حرام تغذیه شده ، حرام (ممنوع) کرده است .
11104.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که از شرّ زبان و شکم و شهوتش محفوظ بماند ، از همه بدى ها محفوظ مانده است .
11105.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که از شرّ زبان و شکم و شهوتش مصون بماند ، من بهشت را برایش ضمانت مى کنم .
11106.حلیة الأولیاء ـ به نقل از ابن مسعود ـ : پیامبر خدا ، به زبان و شکمش اشاره کرد و فرمود : «هر کس این را و این را کنترل کند ، بهشت را برایش ضمانت مى کنم» .
11107.عدّة الداعى ـ به نقل از پیامبر خدا ـ : عبادت کردن با حرامخوارى ، چون ساختن بنا بر روى ماسه (و به نقلى : بر آب) است .
11108.صحیح مسلم ـ به نقل از ابو هُرَیره ـ : پیامبر خدا فرمود : «اى مردم! خداوند پاک است و جز پاک را نمى پذیرد . خداوند ، مؤمنان را به همان چیزى فرمان داد که پیامبران را بِدان فرمان داده است . مى فرماید : «اى فرستادگان! از پاکیزه ها بخورید و کار نیک کنید که من به کارى که مى کنید ، دانایم» و مى فرماید : «اى کسانى که ایمان آورده اید! از پاکیزه هایى که به شما روزى کرده ایم ، بخورید» » . ایشان سپس فرمود: «سفرى دور و دراز مى کند و ژولیده و غبار گرفته است کسى که دست به سوى آسمان بردارد و «خدایا! خدایا!» بگوید ، در حالى که خوراک و آشامیدنى و پوشاکش حرام است و با صبحانه حرام ، تغذیه مى شود . کِى دعاى چنین کسى مستجاب مى شود؟».
11109.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : وَالَّذی نَفسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ ! إنَّ العَبدَ لَیَقذِفُ اللُّقمَةَ الحَرامَ فِی جَوفِهِ ما یُتَقَبَّلُ مِنُه عَمَلٌ أربَعینَ یَوما ، وأیُّما عَبدٍ نَبَتَ لَحمُهُ مِنَ السُّحتِ(26) وَالرِّبا فَالنّارُ أولى بِهِ.(27)
11110.الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله کانَ یَأتی أهلَ الصُّفَّةِ ، وکانوا ضِیفانَ(28) رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ؛ کانوا هاجَروا مِن أهالیهِم وأموالِهِم إلَى المَدینَةِ ، فَأَسکَنَهُم رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله صُفَّةَ(29) المَسجِدِ ، وهُم أربَعُمِئَةِ رَجُلٍ ، کانَ یُسَلِّمُ عَلَیهِم بِالغَداةِ وَالعَشِیِّ ، فَأَتاهمُ ذاتَ یَومٍ فَمِنهُم مَن یَخصِفُ نَعلَهُ ، ومِنهُم مَن یَرقَعُ ثَوبَهُ ، ومِنهُم مَن یَتَفَلّى ، وکانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَرزُقُهُم مُدّا مُدّا مِن تَمرٍ فِی کُلِّ یَومٍ. فَقامَ رَجُلٌ مِنهُم فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، التَّمرُ الَّذی تَرزُقُنا قَد أحرَقَ بُطونَنا! فَقالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : أما إنّی لَوِ استَطَعتُ أن اُطعِمَکُمُ الدُّنیا لَأَطعَمتُکُم ، ولکِن مَن عاشَ مِنکُم بَعدی فَسَیُغدى عَلَیهِ بِالجِفانِ(30) ویُراحُ عَلَیهِ بِالجِفانِ ، ویَغدو أحَدُکُم فی قَمیصَةٍ(31) ویَروحُ فِی اُخرى ، وتُنَجِّدونَ(32) بُیوتَکُم کَما تُنَجَّدُ الکَعبَةُ. فَقامَ رَجُلٌ فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، إنّا عَلى ذلِکَ الزَّمانِ بِالأَشواقِ فَمَتى هُوَ؟ قالَ صلى الله علیه و آله : زَمانُکُم هذا خَیرٌ مِن ذلِکَ الزَّمانِ ، إنَّکُم إن مَلَأتُم بُطونَکُم مِنَ الحَلالِ ، توشِکونَ أن تَملَؤوها مِنَ الحَرامِ.(33)
11109.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست ، هر آینه، بنده لقمه حرام به شکم خود مى فرستد و تا چهل روز ، هیچ عملى از او پذیرفته نمى شود . هر بنده اى که گوشتش از حرام و رِبا بروید ، آتش به او سزاوارتر است .
11110.امام باقر ـ به نقل از پدرانش علیهم السلام ـ : اهل صُفّه میهمان پیامبر خدا بودند . آنان ، خانواده و اموال خود را ترک گفته، به مدینه هجرت کرده بودند . پیامبر خدا ، این افراد را ـ که شمارشان به چهارصد مرد مى رسید ـ در صُفّه(34) مسجد ، اسکان داد و هر صبح و شام، به آنان سر مى زد و سلام و احوالپرسى مى کرد . روزى ، نزد ایشان رفت . دید یکى کفش خود را مى دوزد ، دیگرى جامه اش را وصله مى زند ، و سومى مشغول شپش زدایى از خود است . پیامبر خدا ، روزى ده سیر خرما به آنها مى داد . مردى از میانشان برخاست و گفت : اى پیامبر خدا! از بس که خرما به ما دادى ، معده هایمان سوخت! پیامبر خدا فرمود : «اگر مى توانستم دنیا را خوراک شما کنم ، البتّه این کار را مى کردم ؛ امّا کسانى از شما که بعد از من زنده بمانند ، در چاشت و شامشان، با قَدَحْ غذا خواهند خورد ، صبحْ یک پیراهن خواهند پوشید و شبْ یکى ، و خانه هایتان را مانند کعبه ، تزیین خواهید کرد» . مردى برخاست و گفت : اى پیامبر خدا! ما سخت مشتاق چنان زمانى هستیم . کِى مى رسد؟ پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «این زمان براى شما ، بهتر از آن زمان است . شما اگر شکم هایتان را از حلال پُر کنید ، به زودى از حرام نیز پُر خواهید کرد» .
ج ـ اِجتِنابُ التَّناوُلِ مِن آنِیَةِ الذَّهَبِ وَالفِضَّةِ
11111.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : آنِیَةُ الذَّهَبِ وَالفِضَّةِ مَتاعُ الَّذینَ لا یوقِنونَ.(35)
د ـ اِجتِنابُ التَّناوُلِ مِن مائِدَةٍ یُشرَبُ عَلَیهَا الخَمرُ
11112.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن کانَ یُؤمِنُ بِاللّه ِ وَالیَومِ الآخِرِ ، فَلا یَأکُلُ عَلى مائِدَةٍ یُشرَبُ عَلَیهَا الخَمرُ.(36)
11113.عنه صلى الله علیه و آله : مَن کانَ یُؤمِنُ بِاللّه ِ وَالیَومِ الآخِرِ ، فَلا یَقعُدُ عَلى مائِدَةٍ یُشَربُ عَلَیها الخَمرُ.(37)
11114.سنن أبی داوود عن سالم عن أبیه : نَهى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله عَن مَطعَمَینِ : عَنِ الجُلوسِ عَلى مائِدَةٍ یُشرَبُ عَلَیهَا الخَمرُ ، وأن یَأکُلَ الرَّجُلُ وهُوَ مُنبَطِحٌ عَلى بَطنِهِ.(38)
ج ـ اجتناب از غذا خوردن در ظرف هاى زرّین و سیمین
11111.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : ظرف هاى طلا و نقره ، کالاى کسانى است که یقین ندارند .
د ـ اجتناب از غذا خوردن بر سفره اى که در آن ، شراب نوشیده مى شود
11112.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که به خدا و روز آخرت ایمان دارد ، از سفره اى که بر سر آن شراب نوشیده مى شود ، غذا نمى خورد .
11113.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد ، بر سرِ سفره اى که در آن شراب نوشیده مى شود ، نمى نشیند .
11114.سنن أبى داوود ـ به نقل از سالم ، از پدرش ـ : پیامبر خدا از دو غذا خوردن نهى کرد : یکى ، از نشستن بر سر سفره اى که در آن شراب نوشیده مى شود ، و دیگر ، این که کسى به شکم دراز بکشد و غذا بخورد .
1 / 2
وَجَباتُ الأکلِ
أ ـ التَّأکیدُ عَلى تَبکیرِ الغَداءِ وَالنَّهیُ عَن تَرکِهِ
11115.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أرادَ البَقاءَ ـ ولا بَقاءَ ـ فَلیُباکِرِ الغَداءَ ، وَلیُجَوِّدِ الحِذاءَ ، وَلیُخَفِّفِ الرِّداءَ ، وَلیُقِلَّ مُجامَعَةَ النِّساءِ .(39)
ب ـ التَّأکیدُ عَلى العَشاءِ وَالنَّهیُ عَن تَرکِهِ
11116.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تَدَعُوا العَشاءَ ولَو بِکَفٍّ مِن تَمرٍ ؛ فَإِنَّ تَرکَهُ یُهرِمُ .(40)
11117.عنه صلى الله علیه و آله : لا تَدَعُوا العَشاءَ ولَو عَلى حَشَفَةٍ(41) ، إنّی أخشى عَلى اُمَّتی مِن تَرکِ العَشاءِ الهَرَمَ ؛ فَإِنَّ العَشاءَ قُوَّةُ الشَّیخِ وَالشّابِّ .(42)
11118.عنه صلى الله علیه و آله : تَعَشَّوا ولَو بِکَفٍّ مِن حَشَفٍ ؛ فَإِنَّ تَرکَ العَشاءِ مَهرَمَةٌ .(43)
11119.عنه صلى الله علیه و آله : مَن تَرَکَ العَشاءَ لَیلَةَ السَّبتِ ولَیلَةَ الأَحَدِ مُتَوالِیَتَینِ ، ذَهَبَ عَنهُ ما لا یَرجِعُ إلَیهِ أربَعینَ یَوماً .(44)
ج ـ السَّحورُ لِمَن أرادَ الصَّومَ
11120.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : عَلَیکُم بِغِذاءِ السَّحَرِ؛ فَإِنَّهُ هُوَ الغِذاءُ المُبارَکُ.(45)
1 / 2
وعده هاى غذا
الف ـ تأکید بر صبحانه خوردن در صبح زود و نهى از ترک آن
11115.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که خواهان ماندن است ـ و البتّه ماندنى در کار نیست ـ ، باید صبح زود صبحانه بخورد ، کفش خوب [و مناسب] بپوشد ، رَداى سبک برگیرد ، و از همبسترى با زنان بکاهد .
ب ـ تأکید بر خوردن شام و نهى از ترک آن
11116.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خوردن شام را ترک نکنید و حتّى اگر شده ، مُشتى خرما تناول کنید ؛ زیرا ترک شام ، پیرى مى آورد .
11117.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خوردن شام را ترک نکنید ، حتّى اگر خرمایى خشکیده باشد ، که مى ترسم امّتم به خاطر ترک شام ، دچار پیرى شوند ؛ زیرا خوردن شام ، نیروبخش پیر و جوان است .
11118.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شام بخورید ، ولو مُشتى خرما خشکه باشد ؛ چرا که نخوردن شام ، مایه پیرى است .
11119.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس شب شنبه و یک شنبه ، پشت سرِ هم شام نخورد ، از وجود او چیزى مى رود که تا چهل روز باز نمى گردد (جبران نمى شود) .
ج ـ کسى که قصد روزه گرفتن دارد ، سَحَرى بخورد
11120.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بر شما باد سَحَرى ؛ چرا که سحرى ، غذاى بابرکتى است .
11121.عنه صلى الله علیه و آله : السَّحورُ أکلُهُ بَرَکَةٌ ، فَلا تَدَعوهُ ولَو أن یَجرَعَ أحَدُکُم جُرعَةً مِن ماءٍ ؛ فَإِنَّ اللّه َ ومَلائِکَتَهُ یُصَلّونَ عَلَى المُتَسَحِّرینَ.(46)
د ـ وَجبَةٌ فی الیَومِ
11122.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ فی الیَومِ مَرَّةً لَم یَکُن جائِعاً ، ومَن أکَلَ مَرَّتَینِ لَم یَکُن عابِداً ، ومَن أکَلَ ثَلاثَ مَرّاتٍ اربُطوهُ مَعَ الدَّوابِّ !(47)
11123.شعب الإیمان عن عائشة : رَآنی رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله وأنَا آکُلُ فی یَومٍ مَرَّتَینِ ، فَقالَ : یا عائِشَةُ ، اتَّخَذتِ الدُّنیا بَطنَکِ ! أکثَرُ مِن أکلَةٍ کُلَّ یَومٍ سَرَفٌ ، وَاللّه ُ لا یُحِبُّ المُسرِفینَ .(48)
11121.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سَحَرى خوردن ، مایه برکت است . پس آن را ترک نکنید ، هرچند با نوشیدن جرعه اى آب ؛ زیرا خدا و فرشتگانش، بر سحرخیزان درود مى فرستند .
د ـ یک وعده در روز
11122.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس در روز ، یک وعده بخورد ، گرسنه نیست ، و هر کس دو وعده بخورد ، عابد نیست ، و هر کس سه وعده بخورد ، او را با چارپایان ببندید .
11123.شعب الإیمان ـ به نقل از عایشه ـ : پیامبر خدا مشاهده کرد که من ، روزى دو وعده مى خورم . فرمود : «اى عایشه! دنیا را شکم خود کرده اى! بیش از یک وعده در روز خوردن ، اسراف است و خداوند ، اسرافکاران را دوست ندارد» .
سخنى درباره احادیث وعده هاى غذا
احادیث رسیده از پیشوایان درباره «وعده هاى غذا» ، به پنج دسته تقسیم مى شوند : 1 . آنچه با الهام گرفتن از قرآن در مورد چگونگى غذا خوردن بهشتیان ، به دو وعده غذا در صبح و شام ، توصیه نموده است ؛ 2 . آنچه بر خوردن صبحانه و نهى از ترک آن ، تأکید دارد ؛ 3 . آنچه بر خوردن شام و نهى از ترک آن ، بویژه در افراد مُسن ، تأکید نموده است ؛ 4 . آنچه بر یک بار غذا خوردن در روز ، تأکید دارد ؛ 5 . آنچه به سه وعده غذا در دو روز ، توصیه نموده است . احادیث دسته اوّل ، دوم و سوم ، نه تنها تعارضى با یکدیگر ندارند ، بلکه مؤیّد همدیگرند ؛ زیرا دسته اوّل ، به دو وعده غذا خوردن در صبح و شام ، توصیه مى کند و دسته دوم و سوم ، تأکید دارند که صبحانه و شام نباید ترک شوند . دسته چهارم هم با دسته هاى قبلى اش معارض نیست ؛ زیرا تصریح مى کند که در روز ، یک وعده غذا کافى است و دسته هاى اوّل تا سوم به دو وعده در صبح و شام
توصیه دارند . امّا تنها حدیث قرار گرفته در دسته پنجم که به سه وعده غذا در دو روز توصیه مى کند ،(49) هم از نظر سند ضعیف است (زیرا منقول از کتاب طبّ الرضا علیه السلام است و استناد این کتاب به امام رضا علیه السلام ثابت نیست) ، و هم از نظر دلالت (زیرا مخاطب آن ، مأمون عبّاسى است و ممکن است توصیه یاد شده براى شخص او باشد) . بنا بر این ، جمع بندى احادیث گذشته ، این مى شود که دو بار غذا خوردن در روز (صبح و شام) براى تداوم سلامت بدن ، سودمند است ، چنان که بهشتیان نیز که در خانه سلامت ، زندگى جاوید دارند ، در همین دو وقت ، غذا تناول مى نمایند : «وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَةً وَعَشِیّا ؛ و روزى هایشان ، صبح و شام ، در آن جا [آماده]است» .
1 / 3
قِلَّةُ الأکلِ
أ ـ الحَثُّ عَلَى قِلَّةِ الأَکلِ
11124.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ أهلَ البَیتِ لَیَقِلُّ طُعمُهُم ؛ فَتَستَنیرُ بُیوتُهُم .(50)
11125.عنه صلى الله علیه و آله : مَن کَثُرَ تَسبیحُهُ وتَمجیدُهُ ، وقَلَّ طَعامُهُ وشَرابُهُ ومَنامُهُ ، اشتاقَتهُ المَلائِکَةُ .(51)
11126.عنه صلى الله علیه و آله : خَفِّفوا بُطونَکُم وظُهورَکُم لِقِیامِ الصَّلاةِ.(52)
11127.عنه صلى الله علیه و آله : خَمسٌ مِنَ العِبادَةِ : قِلَّةُ الطُّعمِ ، وَالقُعودُ فی المَساجِدِ ، وَالنَّظَرُ إلَى الکَعبَةِ ، والنَّظَرُ فِی المُصحَفِ من غَیرِ أن یَقرَأَهُ ، وَالنَّظَرُ فی وَجهِ العالِمِ .(53)
11128.عنه صلى الله علیه و آله : البَطَرُ فی الدّینِ قِلَّةُ التَّفَکُّرِ ، وَالعِبادَةُ قِلَّةُ الطُّعمِ.(54)
11129.عنه صلى الله علیه و آله : طوبى لِمَن طَوى(55) وجاعَ ، اُولئِکَ الَّذینَ یَشبَعونَ یَومَ القِیامَةِ.(56)
ب ـ فَوائِدُ قِلَّةِ الأَکلِ الظّاهِرِیَّةُ
ب / 1 ـ صِحَّةُ البَدَنِ
11130.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : اُمُّ جَمیعِ الأَدوِیَةِ قِلَّةُ الأَکلِ .(57)
1 / 3
کم خورى
الف ـ تشویق به کم خورى
11124.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : اهل بیت ، خوراکشان اندک است و از این رو، خانه هایشان نورانى است .
11125.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که تسبیح و تمجیدش [از خداوند متعال] بسیار ، و خور و خوابش اندک باشد ، فرشتگانْ مشتاق او مى شوند .
11126.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شکم هایتان و پشت هایتان را براى خواندن نماز ، سبُک کنید .(58)
11127.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : پنج چیز ، از عبادت است : کم خوردن ، نشستن در مساجد ، نگاه کردن به کعبه ، نگریستن به قرآن بدون این که آن را تلاوت کند ، و نگاه کردن به چهره عالِم .
11128.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بى پروایى در دین ، کم خِردى است، و عبادت ، کم خوردن است .
11129.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خوشا به حال آنان که شکمشان خالى و گرسنه باشد! اینان ، کسانى هستند که در روز قیامت، سیرند .
ب ـ فواید جسمانى کم خوردن
ب / 1 ـ تن درستى
11130.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مادرِ همه دواها، کم خورى است .
11131.عنه صلى الله علیه و آله : مَن قَلَّ طُعمُهُ صَحَّ بَدَنُهُ ، وصَفا قَلبُهُ . ومَن کَثُرَ طُعمُهُ سَقِمَ بَدَنُهُ ، وقَسا قَلبُهُ .(59)
11132.عنه صلى الله علیه و آله : حیلَةُ الصِّحَّةِ فی الدُّنیا أربَعُ خِصالٍ : قِلَّةُ الکَلامِ ، وقِلَّةُ المَنامِ ، وقِلَّةُ المَشیِ ، وقِلَّةُ الطَّعامِ.(60)
ب / 2 ـ نَضارَةُ الوَجهِ
11133.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَرَّ أخی عیسى علیه السلام بِمَدینَةٍ وفیها رَجُلٌ وَامرَأَةٌ یَتَصایَحانِ ، فَقالَ : ما شَأنُکُما؟ قالَ [الرَّجُلُ] : یا نَبِیَّ اللّه ِ ، هذِهِ امرَأَتی ولَیسَ بِها بَأسٌ ، صالِحَةٌ ، ولکِنّی اُحِبُّ فِراقَها . قالَ : فَأَخبِرنی عَلى کُلِّ حالٍ ما شَأنُها؟ قالَ : هِیَ خَلَقَةُ(61) الوَجهِ مِن غَیرِ کِبَرٍ . قالَ : یَا امرَأَةُ ، أتُحِبّینَ أن یَعودَ ماءُ وَجهِکِ طَریّاً؟ قالَت : نَعَم . قالَ لَها : إذا أکَلتِ فَإِیّاکِ أن تَشبَعی(62) ؛ لِأَنَّ الطَّعامَ إذا تَکاثَرَ عَلَى الصَّدرِ فَزَادَ فی القَدرِ ، ذَهَبَ ماءُ الوَجهِ . فَفَعَلَت ذلِکَ ، فَعادَ وَجهُها طَرِیّاً .(63)
11131.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که کم بخورد ، بدنش سالم مى ماند و صفاى دل مى یابد ، و کسى که زیاد بخورد ، بدنش بیمار مى شود و دلش سخت مى گردد .
11132.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : راه تن درستى در دنیا ، چهار چیز است : کم گفتن ، کم خفتن ، کم راه رفتن ، و کم خوردن .
ب / 2 ـ زیبایى و طراوت چهره
11133.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : برادرم عیسى علیه السلام از شهرى مى گذشت که دید مرد و زنى بر سرِ یکدیگر فریاد مى زنند . پرسید : «شما را چه شده است؟» . مرد گفت : اى پیامبر خدا! این ، همسر من است . عیبى ندارد . زن خوب و شایسته اى است ؛ امّا دوست دارم از او جدا شوم . فرمود : «پس به من بگو مشکلش چیست؟» . گفت : با آن که سنّى ندارد ، پیرچهره است . فرمود : «اى زن! آیا دوست دارى شادابى و تازگى، به چهره ات باز گردد؟» . گفت : آرى . عیسى علیه السلام به او فرمود : «هر گاه غذا مى خورى ، سعى کن سیر نشوى ؛ زیرا وقتى غذا در معده انباشته شود و بیش از اندازه باشد ، تَر و تازگىِ چهره از بین مى رود» . آن زن چنین کرد و دوباره چهره اش شاداب شد .
ج ـ فَوائِدُ قِلَّةِ الأَکلِ الباطِنِیَّةُ
ج / 1 ـ نورُ القَلبِ
11134.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا أقَلَّ الرَّجُلُ الطُّعمَ ، مُلِئَ جَوفُهُ نوراً .(64)
ج / 2 ـ النَّجاةُ مِنَ الشَّیطانِ
11135.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن سَرَّهُ أن یُخَلِّصَ نَفسَهُ مِن إبلیسَ فَلیُذِب لَحمَهُ وشَحمَهُ بِقِلَّةِ الطَّعامِ ؛ فَإِنَّ مِن قِلَّةِ الطَّعامِ حُضورَ المَلائِکَةِ ، وَکَثرةَ التَّفَکُّرِ فیما عِندَ اللّه ِ عز و جل .(65)
11136.عنه صلى الله علیه و آله : جاهِدوا أنفُسَکُم بِقِلَّةِ الطَّعامِ وَالشَّرابِ ، تُظِلَّکُمُ المَلائِکَةُ ، ویَفِرَّ عَنکُمُ الشَّیطانُ .(66)
ج / 3 ـ الدُّخولُ فی مَلَکوتِ السَّماواتِ
11137.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : اِلبَسُوا الصّوفَ وشَمِّروا ، وکُلوا فی أنصافِ البُطونِ ؛ تَدخُلوا فی مَلَکوتِ السَّماواتِ .(67)
11138.عنه صلى الله علیه و آله : لا یَدخُلُ مَلَکوتَ السَّماواتِ وَالأَرضِ مَن مَلَأَ بَطنَهُ .(68)
ج / 4 ـ التَّقَرُّبُ إلَى اللّه ِ
11139.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : التَّقلیلُ مِنَ الطَّعامِ بِمَنزِلَةٍ سَنِیَّةٍ(69) عِندَ اللّه ِ .(70)
ج ـ فواید معنوىِ کم خوردن
ج / 1 . نورانیت دل
11134.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه آدمى کم خورد ، درونش پُر از نور مى شود .
ج / 2 . رَهیدن از چنگ شیطان
11135.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که دوست دارد خویشتن را از ابلیس بِرَهاند ، باید با کم خوردن ، گوشت و چربى خود را آب کند ؛ زیرا یکى از نتایج کم خوردن ، حاضر شدن فرشتگان [در نزد شخص] است و بسیار اندیشیدن در آنچه نزد خداوند عز و جل است .
11136.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : با کم خوردن و کم نوشیدن ، به جهاد با نفْس هاى خویش بپردازید تا فرشتگان بر شما سایه افکنند و شیطان از شما بگریزد .
ج / 3 . وارد شدن به ملکوت آسمان ها
11137.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : پشمینه بپوشید و دامن همّت به میان زنید و معده هایتان را تا نیمه پُر کنید تا به ملکوت آسمان ها در آیید .
11138.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که شکمش را پُر کند ، به ملکوت آسمان ها و زمین ، وارد نمى شود .
ج / 4 . نزدیک شدن به خدا
11139.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کم خوردن ، منزلتى والا در نزد خداوند دارد .
11140.عنه صلى الله علیه و آله : أحَبُّکُم إلَى اللّه ِ أقَلُّکُم طُعماً ، وأخَفُّکُم بَدَناً .(71)
1 / 4
کَثرَةُ الأکلِ
أ ـ ذَمُّ النَّهَمِ
11141.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : اِستَعیذوا بِاللّه ِ مِنَ الرُّغبِ(72) ؛ فَإنَّ الرُّغبَ شُؤمٌ.(73)
11142.عنه صلى الله علیه و آله : ما مَلَأَ آدَمِیٌّ وِعاءً شَرّاً مِن بَطنٍ . حَسبُ الآدَمِیِّ لُقَیماتٌ یُقِمنَ صُلبَهُ؛ فَإِن غَلَبَتِ الآدَمِیَّ نَفسُهُ، فَثُلُثٌ لِلطَّعامِ ، وثُلُثٌ لِلشَّرابِ ، وثُلُثٌ لِلنَّفَسِ.(74)
11143.عنه صلى الله علیه و آله : سَیَکونُ مِن بَعدی سُنَّةٌ ؛ یَأکُلُ المُؤمِنُ فی مِعاءٍ واحِدٍ ، ویَأکُلُ الکافِرُ فی سَبعَةِ أمعاءٍ(75) (76)
11144.عنه صلى الله علیه و آله : المُؤمِنُ یَأکُلُ فی مِعىً واحِدٍ ، وَالکافِرُ یَأکُلُ فی سَبعَةِ أمعاءٍ .(77)
11140.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : محبوب ترینِ شما در نزد خداوند ، کسى است که کمتر بخورد و بدنى سبُک تر داشته باشد .
1 / 4
پُرخورى
الف ـ نکوهش پُرخورى و شکمبارگى
11141.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از شکمبارگى، به خدا پناه برید ؛ زیرا شکمبارگى ، شوم است .
11142.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آدمى ، ظرفى بدتر از شکم را پُر نکرده است . انسان را چند لقمه اى که او را سرِ پا نگه دارد ، بس است ، و اگر نفْس انسان بر او غلبه کرد [و خویشتندار نبود] ، پس یکْ سوم [معده اش] براى غذا باشد و یکْ سومش براى آب و یکْ سوم دیگرش براى نفَس .
11143.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : پس از من ، این رسم پدید خواهد آمد که مؤمن ، در یک روده بخورد و کافر ، در هفت روده .(78)
11144.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مؤمن ، با یک روده مى خورد و کافر ، با هفت روده .
11145.صحیح البخاری عن أبی هریرة : إنَّ رَجُلاً کانَ یَأکُلُ أکلاً کَثیرا ، فَأَسلَمَ فَکانَ یَأکُلُ أکلاً قَلیلاً ، فذُکِرَ ذلِکَ لِلنَّبِیِّ صلى الله علیه و آله فَقالَ : إنَّ المُؤمِنَ یَأکُلُ فی مِعىً واحِدٍ ، وَالکافِرُ یَأکُلُ فی سَبعَةِ أمعاءٍ.(79)
11146.مسند ابن حنبل عن أبی بصرة الغِفاریّ : أتَیتُ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله لَمّا هاجَرتُ وذلِکَ قَبلَ أن اُسلِمَ ، فَحَلَبَ لی شُوَیهَةً(80) کانَ یَحتَلِبُها لِأَهلِهِ ، فَشَرِبتُها ، فَلَمّا أصبَحتُ أسلَمتُ . وقالَ عِیالُ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله : نَبیتُ اللَّیلَةَ کَما بِتنَا البارِحَةَ جِیاعاً ! فَحَلَبَ لی رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله شاةً فَشَرِبتُها ورَویتُ . فَقالَ لی رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : أرَویتَ؟ فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ قَد رَویتُ ، ما شَبِعتُ ولا رَویتُ قَبلَ الیَومِ ! فَقالَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله : إنَّ الکافِرَ یَأکُلُ فی سَبعَةِ أمعاءٍ ، وَالمُؤمِنُ یَأکُلُ فی مِعىً واحِدٍ.(81)
11147.المستدرک على الصحیحین عن جَعدَةَ : سَمِعتُ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله یَقولُ ـ ورَأى رَجُلاً مُشبَعاً ، فَجَعَلَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله یُومِئُ بِیَدِهِ إلى بَطنِهِ ویَقولُ ـ : لَو کانَ هذا فی غَیرِ هذا کانَ خَیراً لَهُ.(82)
11148.الإمام علیّ علیه السلام ـ فی ذِکر حَدیثِ مِعراج النَّبِیّ صلى الله علیه و: قالَ اللّه ُ تَعالى : . . . یا أحمَدُ ، أبغِضِ الدُّنیا وأهلَها ، وأحِبَّ الآخِرَةَ وأهلَها . قالَ : یا رَبِّ ، ومَن أهلُ الدُّنیا ، ومَن أهلُ الآخِرَةِ؟ قالَ : أهلُ الدُّنیا مَن کَثُرَ أکلُهُ وضِحکُهُ ونَومُهُ وغَضَبُهُ .(83)
11145.صحیح البخارى ـ به نقل از ابو هُرَیره ـ: مردى بود که غذا زیاد مى خورد و چون مسلمان شد ، دیگر کم مى خورد . این را به پیامبر صلى الله علیه و آله گفتند . فرمود : «مؤمن ، در یک روده غذا مى خورد و کافر ، در هفت روده» .
11146.مسند ابن حنبل ـ به نقل از ابو بصره غِفارى ـ: چون [به مدینه]کوچیدم ، نزد پیامبر صلى الله علیه و آله رفتم و این ، پیش از آنى بود که مسلمان شوم . پیامبر صلى الله علیه و آله میشى داشت که شیر آن را براى خانواده اش مى دوشید . شیرش را براى من دوشید و من خوردم . صبح که شد ، من اسلام آوردم . خانواده پیامبر صلى الله علیه و آله گفتند : امشب هم مثل دیشب، گرسنه مى خوابیم! پیامبر خدا ، دوباره میش را دوشید و من نوشیدم و سیر شدم . پیامبر خدا به من فرمود : «سیر شدى؟» . گفتم : آرى ، سیر شدم ، اى پیامبر خدا! پیش از امروز ، هیچ گاه از غذا یا نوشیدنى، سیر نمى شدم! پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «کافر ، در هفت روده مى خورَد و مؤمن ، در یک روده» .
11147.المستدرک على الصحیحین ـ به نقل از جَعدَه ـ: شنیدم پیامبر صلى الله علیه و آله ، در حالى که با دست خود به شکم مردى که سیر غذا خورده بود ، اشاره مى کرد ، فرمود : «اگر این ، در غیر این بود ،(84) برایش بهتر بود» .
11148.امام على علیه السلام ـ در بیان حدیث معراج پیامبر صلى الله علیه و آله ـ: خداوند متعال فرمود : » . . . اى احمد! از دنیا و اهل آن ، بیزار باش و آخرت و اهل آن را دوست بدار» . گفت : اى پروردگار من! اهل دنیا کیست و اهل آخرت ، چه کسى است؟ فرمود : «اهل دنیا ، کسى است که پُرخور و پُرخنده و پُرخواب و پُر خشم باشد» .
ب ـ ذَمُّ أکلِ الأَلوانِ مِنَ الطَّعامِ
11149.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : سَیَکونُ ناسٌ مِن اُمَّتی یولَدونَ فی النَّعیمِ ، ویُغَذَّونَ بِهِ ، هِمَّتُهُم ألوانُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ ، ویُمدَحونَ بِالقَولِ ، اُولئِکَ شِرارُ اُمَّتی .(85)
11150.عنه صلى الله علیه و آله : سَیَکونُ رِجالٌ مِن اُمَّتی یَأکُلونَ ألوانَ الطَّعامِ ، ویَشرَبون ألوانَ الشَّرابِ ، ویَلبَسونَ ألوانَ اللِّباسِ ، ویَتَشَدَّقونَ(86) فی الکَلامِ ، فَاُولئِکَ شِرارُ اُمَّتی .(87)
11151.عنه صلى الله علیه و آله : شِرارُ اُمَّتی قَومٌ وُلِدوا فی النَّعیمِ وغُذّوا بِهِ ، یَأکُلونَ مِنَ الطَّعامِ ألواناً ، ویَلبَسونَ مِنَ الثِّیابِ ألواناً ، ویَرکَبونَ مِنَ الدَّوابِّ ألواناً ، یَتَشَدَّقونَ فی الکَلامِ.(88)
ج ـ مَضارُّ النَّهَمِ
1 . فَسادُ الوَرَعِ
11152.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : بِئسَ العَونُ عَلَى الدّینِ قَلبٌ نَخیبٌ(89) ، وبَطنٌ رَغیبٌ(90) ، ونَعظٌ(91) شَدیدٌ .(92)
2 . فَسادُ النَّفسِ
11153.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تُمیتُوا القُلوبَ بِکَثرَةِ الطَّعامِ وَالشَّرابِ ؛ فَإِنَّ القُلوبَ تَموتُ کَالزُّروعِ إذا کَثُرَ عَلَیهَا الماءُ .(93)
ب ـ نکوهش خوردن غذاهاى رنگارنگ
11149.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : به زودى ، مردمانى از امّت من خواهند آمد که در ناز و نعمت به دنیا مى آیند و با ناز و نعمت ، پرورده مى شوند . همّ و غمّشان ، خوردنى ها و نوشیدنى هاى رنگارنگ است و از آنان ، به گفتار مدح مى شود . اینان ، بدترین مردمان امّت من هستند .(94)
11150.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : به زودى ، مردانى از امّت من خواهند آمد که غذاهاى رنگارنگ مى خورند و نوشیدنى هاى رنگارنگ مى نوشند و جامه هاى رنگ به رنگ مى پوشند و گزافه گویى مى کنند . اینان ، بدترین افراد امّت من هستند .
11151.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بدترین افراد امّت من ، مردمانى هستند که در ناز و نعمت ، زاده مى شوند و به ناز و نعمت ، پرورده مى شوند . غذاهاى رنگارنگ مى خورند و جامه هاى رنگ به رنگ مى پوشند و مَرکب هاى رنگارنگ سوار مى شوند و لاف مى زنند و گزاف مى گویند .
ج ـ ضررهاى پُر خورى
1 . تباه شدن پارسایى
11152.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دل ترسو و شکم فراخ و شهوت شدید ، بد یاورانى براى دین هستند .
2 . تباهى جان
11153.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : با خوردن و نوشیدن زیاد ، دل ها را نمیرانید ؛ چرا که دل ها نیز مى میرند ، همچنان که زراعت هر گاه زیاد آب بُخورَد ، از بین مى رود .
11154.عنه صلى الله علیه و آله : إیّاکُم وفُضولَ الطَّعامِ ؛ فَإِنَّهُ یَسِمُ(95) القَلبَ بِالقَسوَةِ ، ویُبطِئُ بِالجَوارِحِ عَنِ الطّاعَةِ ، ویُصِمُّ الهِمَمَ عَن سَماعِ المَوعِظَةِ .(96)
11155.عنه صلى الله علیه و آله : مَن تَعَوَّدَ کَثرَةَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ قَسا قَلبُهُ .(97)
3 . ظُلمَةُ القَلبِ
11156.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تَشبَعوا فَیُطفَأَ نورُ المَعرِفَةِ مِن قُلوبِکُم .(98)
4 . البُعدُ مِنَ اللّه ِ
11157.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : نورُ الحِکمَةِ الجوعُ ، وَالتَّباعُدُ مِنَ اللّه ِ الشِّبَعُ .(99)
11158.عنه صلى الله علیه و آله : لَیسَ شَیءٌ أبغَضَ إلَى اللّه ِ مِن بَطنٍ مَلآنٍ .(100)
11159.عنه صلى الله علیه و آله : أبغَضُکُم إلَى اللّه ِ تَعالى کُلُّ نَؤومٍ وأکولٍ وشَروبٍ .(101)
11160.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ عز و جل یُبغِضُ الآکِلَ فَوقَ شِبَعِهِ ، وَالغافِلَ عَن طاعَةِ رَبِّهِ ، وَالتّارِکَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ ، وَالمُخفِرَ(102) ذِمَّتَهُ ، وَالمُبغِضَ عِترَةَ نَبِیِّهِ ، وَالمُؤذِیَ جیرانَهُ .(103)
11154.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از زیاد خوردن بپرهیزید ؛ زیرا زیاد خوردن ، نشان قساوت را بر دل مى نهد ، اندام ها را در اطاعت و عبادت ، کُند مى کند و گوش دل را از شنیدن پند ، کَر مى سازد .
11155.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که به خوردن و نوشیدن زیاد خو کند ، دلش سخت مى شود .
3 . تاریکى دل
11156.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : معده هایتان را از غذا سیر نکنید ، که نور معرفت در دل هایتان خاموش مى شود .
4 . دور شدن از خدا
11157.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : نور حکمت ، در گرسنگى است،(104) و دورى از خدا ، در سیرى .
11158.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : نزد خداوند ، چیزى منفورتر از شکمِ پُر نیست .
11159.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : منفورترینِ شما در نزد خداى متعال ، هر پُرخواب و پُرخور و پُرنوش است .
11160.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند عز و جل کسى را که از روى سیرى بخورد ، و کسى را که از طاعت پروردگارش غافل باشد ، و کسى را که سنّت پیامبرش را وا گذارد ، و کسى را که عهدشکن باشد ، و کسى را که به عترت پیامبرش بغض ورزد ، و کسى را که همسایه اش را بیازارد ، دشمن مى دارد .
11161.عنه صلى الله علیه و آله : جاءَنی جَبرَئیلُ فی ساعَةٍ لَم یَکُن یَأتینی فیها ، وفی یَومٍ لَم یَکُن یَأتینی فیهِ ، فَقُلتُ لَهُ : یا جَبرَئیلُ ، لَقَد جِئتَنی فی ساعَةٍ ویَومٍ لَم تَکُن تَأتینی فیهِما ، لَقَد أرعَبتَنی؟ ! قالَ : وما یُرَوِّعُکَ یا مُحَمَّدُ وقَد غَفَرَ اللّه ُ لَکَ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِکَ وما تَأَخَّرَ؟ قالَ : بِماذا بَعَثَکَ رَبُّکَ؟ قالَ : یَنهاکَ رَبُّکَ عَن عِبادَةِ الأَوثانِ ، وشُربِ الخُمورِ ، ومُلاحاةِ الرِّجالِ ، واُخرى هِیَ لِلآخِرَةِ وَالاُولى ، یَقولُ لَکَ رَبُّکَ : یا مُحَمَّدُ ، ما أبغَضتُ وِعاءً قَطُّ کَبُغضی بَطناً مَلآناً .(105)
11162.عنه صلى الله علیه و آله : کَبُرَ مَقتا عِندَ اللّه ِ الأَکلُ مِن غَیرِ جوعٍ ، وَالنَّومُ مِن غَیرِ سَهَرٍ.(106)
11163.عنه صلى الله علیه و آله : ثَلاثَةٌ یَستَوجِبونَ المَقتَ مِنَ اللّه ِ تَعالى : الأَکلُ مِن غَیرِ جوعٍ ، وَالنّومُ مِن غَیرِ سَهَرٍ ، وَالضِّحکُ مِن غَیرِ عَجَبٍ.(107)
5 . جوعُ یَومِ القِیامَةِ
11164.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ أکثَرَ النّاسِ شِبَعاً فی الدُّنیا ، أطوَلُهُم جوعاً یَومَ القِیامَةِ .(108)
11161.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : جبرئیل علیه السلام در ساعت و روزى ، نزد من آمد که در چنان ساعت و روزى ، نزدم نمى آمد . به او گفتم : «اى جبرئیل! در ساعت و روزى نزد من آمده اى که سابقه نداشته است در چنین زمانى نزدم بیایى . مرا به وحشت انداختى!» . جبرئیل علیه السلام گفت : چرا باید وحشت کنى ـ اى محمّد ـ ، در حالى که خداوند ، گناهان گذشته و آینده تو را آمرزیده است؟ گفتم : «چه پیغامى از جانب پروردگارت آورده اى؟» . گفت : پروردگارت ، تو را از بت پرستى و شرابخوارى و ستیزه گرى با مردم، نهى مى کند . چیز دیگرى که به سود دنیا و آخرت است ، این است که پروردگارت به تو مى فرماید : «اى محمّد! من هرگز از هیچ ظرفى به اندازه شکمِ پُر ، نفرت نداشته ام» .
11162.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذا خوردن بدون گرسنگى و خوابیدن [در روز] بدون شب زنده دارى ، به شدّت منفور خداوند است .
11163.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سه چیز ، موجب دشمنى و نفرت خداوند متعال مى شود : خوردن بدون گرسنگى ، خوابیدن بدون شب زنده دارى ، و خندیدن [ـِ بى جا و]بدون تعجّب .
5 . گرسنگى روز قیامت
11164.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سیرترینِ مردم در دنیا ، گرسنه ترینِ آنان در روز قیامت است .
11165.الکافی عن أبی ذرّ : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : أطوَلُکُم جُشاءً(109) فی الدُّنیا ، أطوَلُکُم جوعاً فی الآخِرَةِ ـ أو قالَ : یَومَ القِیامَةِ ـ .(110)
11166.الإمام علیّ علیه السلام : أتى أبو جُحَیفَةَ النَّبیُّ صلى الله علیه و آله وهُوَ یَتَجَشَّأُ ، فَقالَ : اُکفُف جُشاءَکَ ؛ فَإِنَّ أکثَرَ النّاسِ فی الدُّنیا شِبَعاً أکثَرُهُم جوعاً یَومَ القِیامَةِ ! قالَ : فَما مَلَأَ أبو جُحَیفَةَ بَطنَهُ مِن طَعامٍ حَتّى لَحِقَ بِاللّه ِ .(111)
11167.الأمالی للطوسی عن عَطِیّة بن عامِر الجُهَنیّ : سَمِعتُ سَلمانَ الفارِسِیَّ وقد اُکرِهَ عَلى طَعامٍ ، فَقالَ : حَسبی ، إنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَقولُ : إنَّ أکثَرَ النّاسِ شِبَعاً فی الدُّنیا أکثَرُهُم جوعاً فی الآخِرَةِ ، یا سَلمانُ ، الدُّنیا سِجنُ المُؤمِنِ وجَنَّةُ الکافِرِ .(112)
11168.الإمام الصادق علیه السلام : سَمِعَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله رَجُلاً یَتَجَشَّأُ ، فَقالَ : یا عَبدَ اللّه ِ قَصِّر مِن جُشائِکَ ، فَإِنَّ أطوَلَ النّاسِ جوعاً یَومَ القِیامَةِ أکثَرُهُم شِبَعاً فی الدُّنیا !(113)
6 . تِلکَ المَضارّ
11169.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إیّاکُم وَالبِطنَةَ ؛ فَإِنَّها مَفسَدَةٌ لِلبَدَنِ ، ومَورَثَةٌ لِلسَّقَمِ ، ومَکسَلَةٌ لِلعِبادَةِ .(114)
11170.عنه صلى الله علیه و آله : الأَکلُ عَلَى الشِّبَعِ ؛ یورِثُ البَرَصَ(115) (116)
11165.الکافى ـ به نقل از ابو ذر ـ: پیامبر خدا فرمود:«هر یک از شما که در دنیا [به سبب پُرخورى،]آروغ هایش طولانى تر باشد ، در آخرت، گرسنگى اش طولانى تر خواهد بود» یا فرمود: «در روز قیامت» .
11166.امام على علیه السلام : ابو جُحَیفه در حالى که آروغ مى زد، خدمت پیامبر خدا آمد . پیامبر صلى الله علیه و آله به او فرمود : «[با کم خوردن،]جلوى آروغت را بگیر ؛ زیرا آنان که در دنیا سیرتر مى خورند ، در روز قیامت ، گرسنه ترند» . از آن پس ، ابو جُحَیفه تا زنده بود ، از هیچ غذایى سیر نخورد .
11167.الأمالى ، طوسى ـ به نقل از عطیّة بن عامر جُهَنى ـ: از سلمان فارسى که با اصرار از او مى خواستند غذا بخورد ، شنیدم که گفت : بس است . از پیامبر خدا شنیدم که مى فرماید : «سیرترینِ مردم در دنیا ، گرسنه ترینِ آنان در آخرت است . اى سلمان! دنیا ، زندان مؤمن و بهشت کافر است» .
11168.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا شنید که مردى آروغ مى زند . فرمود : «اى بنده خدا! آرام تر آروغ بزن ؛ زیرا گرسنه ترینِ مردم در روز قیامت ، سیرترینِ آنان در دنیاست» .
6 . چند زیان دیگر
11169.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از پُرخورى بپرهیزید ؛ چرا که مایه تباهى بدن و باعث بیمارى ها و موجب سستى در عبادت مى شود .
11170.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خوردن از روى سیرى ، پیسى مى آورد .
1 / 5
أفضَلُ الأطعِمَةِ
أ ـ ما کانَ مِن کَدِّ الیَدِ
11171.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ما أکَلَ العَبدُ طَعاما أحَبَّ إلَى اللّه ِ مِن کَدِّ یَدِهِ. ومَن باتَ کالّاً(117) مِن عَمَلِهِ باتَ مَغفورا لَهُ.(118)
11172.عنه صلى الله علیه و آله : ما أکَلَ أحَدٌ طَعاما قَطُّ خَیرا مِن أن یَأکُلَ مِن عَمَلِ یَدِهِ ، وإنَّ نَبِیَّ اللّه ِ داووَد علیه السلام کانَ یَأکُلُ مِن عَمَلِ یَدِهِ.(119)
11173.عنه صلى الله علیه و آله : ما أکَلَ أحَدٌ مِنکُم طَعاما فی الدُّنیا خَیرا لَهُ مِن أن یَأکُلَ مِن عَمَلِ یَدَیهِ.(120)
ب ـ ما یَشتَهیهِ الأَهلُ
11174.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : المُؤمِنُ یَأکُلُ بِشَهوَةِ أهلِهِ ، وَالمُنافِقُ یَأکُلُ أهلُهُ بَشَهوَتِهِ.(121)
ج ـ ما لَم یَکُن مُؤذِیا
11175.السیرة النبویّة لإبن هشام عن أبی أیّوب الأنصاری : کُنّا نَصنَعُ لَهُ[صلى الله علیه و آله] العَشاءَ ثُمَّ نَبعَثُ بِهِ إلَیهِ ، فَإِذا رَدَّ عَلَینا فَضلَهُ تَیَمَّمتُ(122) أنَا واُمُّ أیّوبَ مَوضِعَ یَدِهِ ، فَأَکَلنا مِنهُ؛ نَبتَغی بِذلِکَ البَرَکَةَ ، حَتّى بَعَثنا إلَیهِ لَیلَةً بِعَشائِهِ وقَد جَعَلنا لَهُ بَصَلاً أو ثوما ، فَرَدَّهُ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ، ولَم أرَ لِیَدِهِ فیهِ أثَرا. قالَ : فَجِئتُهُ فَزِعا ، فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ ، بِأَبی أنتَ واُمّی رَدَدتَ عَشاءَکَ ولَم أرَ فیهِ مَوضِعَ یَدِکَ ، وکُنتَ إذ رَدَدتَهُ عَلَینا تَیَمَّمتُ أنَا واُمُّ أیّوبَ مَوضِعَ یَدِکَ ؛ نَبتَغی بِذلِکَ البَرَکَةَ! قالَ : إنّی وَجَدتُ فیهِ ریحَ هذِهِ الشَّجَرَةِ ، وأنَا رَجُلٌ اُناجی ، فَأَمّا أنتُم فَکُلوهُ . قالَ : فَأَکَلناهُ ولَم نَصنَع لَهُ تِلکَ الشَّجَرَةَ بَعدُ.(123)
1 / 5
بهترین غذاها
الف ـ غذایى که از دستْ رنج باشد
11171.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بنده هیچ غذایى نخورده است که نزد خداوند ، محبوب تر از دستْ رنج او باشد. هر کس شب را با غذایى که از عمل خویش به دست آورده است ، به سر برد ، آن شب را در حالى به سر بُرده که آمرزیده است .
11172.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ کس هرگز غذایى بهتر از دستْ رنج خویش نخورده است . [حتّى]پیامبر خدا ، داوود علیه السلام ، از دستْ رنج خویش مى خورد .
11173.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ یک از شما، در دنیا غذایى بهتر از دستْ رنج خویش نخورده است .
ب ـ غذایى که مطابق میل خانواده باشد
11174.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مؤمن با میل خانواده اش مى خورد؛ ولى منافق ، خانواده اش طبق میل او مى خورند .
ج ـ غذایى که آزار دهنده نباشد
11175.السیرة النبویّة ، ابن هشام ـ به نقل از ابو ایّوب انصارى ـ: [هنگامى که پیامبر صلى الله علیه و آله تازه به مدینه آمده بود و مهمان ما بود] ما براى پیامبر خدا شام درست مى کردیم و نزد ایشان مى فرستادیم و هر گاه باقى مانده غذا را به ما بر مى گرداند ، من و اُمّ ایّوب از جایى که دستِ ایشان خورده بود ، به قصد تبرّک مى خوردیم . شبى شام ایشان را فرستادیم و پیاز یا سیر هم به آن زده بودیم . وقتى پیامبر خدا غذا را برگرداند ، اثرى از دستِ ایشان در آن ندیدیم . من با نگرانى نزد ایشان رفتم و گفتم : پدر و مادرم به فدایت ، اى پیامبر خدا! شامتان را برگرداندید؛ ولى من ، جاى دست شما را در آن ندیدم ، در حالى که قبلاً وقتى بر مى گرداندید ، من و امّ ایّوب به قصد تبرّک، از محلّ دست شما مى خوردیم . پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «دیدم بوى سیر مى دهد ، و من هم کسى هستم که [با پروردگارم یا فرشتگان]نجوا مى کنم ؛(124) امّا شما آن را بخورید» . ما خود ، آن غذا را خوردیم و از آن پس ، دیگر براى ایشان از سیر ، غذا تهیّه نکردیم .
11176.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ ثوما أو بَصَلاً فَلیَعتَزِلنا ، أو لِیَعتَزِل مَسجِدَنا.(125)
11177.الإمام الصادق علیه السلام : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ مِن هذَا الطَّعامِ فَلا یَدخُل مَسجِدَنا ـ یَعنِی الثّومَ ـ ولَم یَقُل إنَّهُ حَرامٌ.(126)
11178.سنن ابن ماجة عن جابر : إنَّ نَفَرا أتَوُا النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله فَوَجَدَ مِنهُم ریحَ الکُرّاثِ ، فَقالَ : ألَم أکُن نَهَیتُکُم عَن أکلِ هذِهِ الشَّجَرَةِ! إنَّ المَلائِکَةَ تَتَأَذّى مِمّا یَتَأَذّى مِنهُ الإِنسانُ .(127)
11179.الکافی عن محمّد بن مسلم عن الإمام الباقر علیه الس سَأَلتُهُ عن أکلِ الثّومِ ، فَقالَ : إنَّما نَهى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله عَنهُ لِریحِهِ ، فَقالَ : «مَن أکَلَ هذِهِ البَقلَةَ الخَبیثَةَ ، فَلا یَقرُب مَسجِدَنا». فَأَمّا مَن أکَلَهُ ولَم یَأتِ المَسجِدَ فَلا بَأسَ.(128)
11176.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که سیر یا پیاز بخورد ، باید از ما کناره بگیرد ، یا از مسجدِ ما فاصله بگیرد .
11177.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا فرمود : «هر کس از این غذا (یعنى : سیر) بخورد ، وارد مسجد ما نشود» و نفرمود حرام است .
11178.سنن ابن ماجة ـ به نقل از جابرـ: عدّه اى نزد پیامبر خدا آمدند که دهانشان بوى تَره مى داد . فرمود : «مگر من شما را از خوردن این سبزى نهى نکردم؟! آنچه انسان را بیازارد ، فرشتگان را نیز آزار مى دهد» .
11179.الکافى ـ به نقل از محمّد بن مسلم ـ: از امام باقر علیه السلام درباره خوردن سیر پرسیدم . فرمود : «پیامبر خدا به خاطر بوى آن ، از خوردنش نهى کرد و فرمود : هر کس این سبزىِ بدبو را خورْد ، به مسجد ما نزدیک نشود . بنا بر این ، اگر کسى سیر بخورد ، ولى به مسجد نرود ، اشکالى ندارد» .
1 / 6
آدابُ تَناول الطّعام
ما یَنبَغی رِعایَتُهُ قَبلَ الأَکلِ :
أ ـ وَضعُ البَقلِ عَلَى المائِدَةِ
11180.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : زَیِّنوا مَوائِدَکُم بِالبَقلِ ؛ فَإِنَّها مَطرَدَةٌ لِلشَّیاطینِ مَعَ التَّسمِیَةِ.(129)
ب ـ غَسلُ الیَدَینِ
11181.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن غَسَلَ یَدَهُ قَبلَ الطَّعامِ وبَعدَهُ عاشَ فی سَعَةٍ ، وعوفِیَ مِن بَلوى فی جَسَدِهِ.(130)
11182.عنه صلى الله علیه و آله : الوُضوءُ(131) قَبلَ الطَّعامِ یَنفی الفَقرَ.(132)
11183.عنه صلى الله علیه و آله : الوُضوءُ قَبلَ الطَّعامِ حَسَنَةٌ ، وبَعدَ الطَّعامِ حَسَنَتانِ.(133)
11184.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أحَبَّ أن یُکثِرَ اللّه ُ خَیرَ بَیتِهِ فَلیَتَوَضَّأ إذا حَضَرَ غَداؤُهُ ، وإذا رُفِعَ.(134)
11185.عنه صلى الله علیه و آله : مَن سَرَّهُ أن یَکثُرَ خَیرُ بَیتِهِ فَلیَتَوَضَّأ عِندَ حُضورِ طَعامِهِ.(135)
1 / 6
آداب غذا خوردن
نکاتى که پیش از غذا خوردن باید رعایت شود
الف ـ گذاشتن سبزى در سفره
11180.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سفره هایتان را با سبزى ، زینت بخشید ؛ زیرا وجود سبزى به همراه ذکر نام خدا ، شیطان را مى راند .
ب ـ شستن دست ها
11181.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس قبل از غذا و بعد از آن ، دست هایش را بشوید ، پیوسته در گشایش زندگى خواهد کرد و تنش سالم خواهد ماند .
11182.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شستن دست ها پیش از غذا ، فقر را از بین مى برد .
11183.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شستن دست ها پیش از غذا ، یک ثواب دارد و بعد از غذا دو ثواب .
11184.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که دوست دارد که خداوند ، خیر (برکت) خانه اش را افزون کند ، هنگام آوردن غذا و پس از جمع کردن آن ، دست هایش را بشوید .
11185.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس خوش حال مى شود که خیر (برکت) خانه اش افزون شود ، هنگام حاضر شدن غذایش دست هاى خود را بشوید .
11186.عنه صلى الله علیه و آله : طَهورُ الطَّعامِ یَزیدُ فی الطَّعامِ ، وَالدِّینِ ، وَالرِّزقِ.(136)
11187.عنه صلى الله علیه و آله ـ لِعَلِیٍّ علیه السلام ـ: یا عَلِیُّ، إنَّ الوُضوءَ قَبلَ الطَّعامِ وبَعدَهُ شِفاءٌ فی الجَسَدِ، ویُمنٌ(137) فی الرِّزقِ.(138)
11188.عنه صلى الله علیه و آله : الوُضوءُ قَبلَ الطَّعامِ وبَعدَهُ مِمّا یَنفی الفَقرَ ، وهُوَ مِن سُنَنِ المُرسَلینَ .(139)
ج ـ خَلعُ النِّعالِ
11189.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : اِخلَعوا نِعالَکُم عِندَ الطَّعامِ؛ فَإِنَّهُ سُنَّةٌ جَمیلَةٌ ، وأروَحُ لِلقَدَمَینِ.(140)
11190.عنه صلى الله علیه و آله : إذا قُرِّبَ لِأَحَدِکُم طَعامُهُ وفی رِجلَیهِ نَعلانِ فَلینزَع نَعلَیهِ ؛ فَإِنَّهُ أروَحُ لِلقَدَمَینِ ، وهُو مِنَ السُّنَّةِ.(141)
11191.عنه صلى الله علیه و آله : إذا وُضِعَ الطَّعامُ فَاخلَعوا نِعالَکُم؛ فَإِنَّهُ أروَحُ لِأَقدامِکُم.(142)
د ـ التَّواضُعُ فی الجُلوسِ عَلَى المائِدَةِ
11192.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّما أنَا عَبدٌ آکُلُ کَما یَأکُلُ العَبدُ ، وأجلِسُ کَما یَجلِسُ العَبدُ.(143)
11193.الإمام الصادق علیه السلام : مَرَّتِ امرَأَةٌ بَذِیَّةٌ(144) بِرَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله وهُوَ یَأکُلُ ، وهُوَ جالِسٌ عَلَى الحَضیضِ ، فَقالَت : یا مُحَمَّدُ! إنَّکَ لَتَأکُلُ أکلَ العَبدِ ، وتَجلِسُ جُلوسهُ! فَقالَ لَها رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : إنّی عَبدٌ ، وأیُّ عَبدٍ أعبَدُ مِنّی؟! قالَت : فَناوِلنی لُقمَةً مِن طَعامِکَ . فَناوَلَها ، فَقالَت : لا وَاللّه ِ إلَا الَّذی فی فیکَ . فَأَخرَجَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله اللُّقمَةَ مِن فیهِ فَناوَلَها ، فَأَکَلَتها… فَما أصابَها بَذاءٌ(145) حَتّى فارَقَتِ الدُّنیا.(146)
11186.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شستن دست ها در هنگام غذا خوردن ، غذا و دین و روزى را مى افزاید .
11187.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به على علیه السلام ـ: اى على! شستن دست ها پیش از غذا و پس از آن ، مایه بهبود تن و برکت در روزى است .
11188.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شستن دست ها پیش از غذا و بعد از آن ، از چیزهایى است که فقر را مى زداید و از آداب پیامبران است .
ج ـ در آوردن کفش از پا
11189.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در هنگام غذا خوردن ، کفش هایتان را در آورید ؛ زیرا هم یک سنّت زیباست و هم پاها راحت ترند .
11190.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه در برابر یکى از شما غذایش را نهادند ، اگر کفش به پا داشت ، آنها را در آورَد ؛ زیرا این کار ، هم پاها را راحت تر مى کند و هم از سنّت [و آداب غذا خوردن]است .
11191.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه غذا را نهادند ، کفش هایتان را در آورید ؛ زیرا با این کار ، پاهایتان راحت تر مى شوند .
د ـ متواضعانه نشستن بر سرِ سفره
11192.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : من ، در حقیقت ، یک بنده ام و مثل بنده غذا مى خورم و مثل بنده مى نشینم .
11193.امام صادق علیه السلام : روزى ، پیامبر خدا روى زمین نشسته بود و غذا مى خورد که زن بددهنى بر ایشان گذشت و گفت : اى محمّد! تو مثل بنده مى خورى و چون بنده مى نشینى! پیامبر خدا به او فرمود : «من یک بنده هستم . کدام بنده ، بنده تر از من است؟» . زن گفت : پس لقمه اى از غذایت را به من بده . پیامبر صلى الله علیه و آله لقمه اى به او داد . زن گفت : نه ؛ لقمه اى را که در دهانت هست ، به من بده . پیامبر خدا ، لقمه را از دهانش بیرون آورد و به او داد . زن آن را خورد . . . و از آن پس ، تا زمانى که از دنیا رفت ، دیگر بدزبانى به سراغش نیامد .
11194.مسند أبی یعلى عن عائشة : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : جاءَنی مَلَکٌ… فَقالَ : إنَّ ربَّکَ یَقرَأُ عَلَیکَ السَّلامَ ، ویَقولَ لَکَ : إن شِئتَ نَبِیّا عَبدا ، وإن شِئتَ نَبِیّا مَلِکا؟ قالَ : فَنَظَرتُ إلى جِبریلَ ، قالَ : فَأَشارَ إلَیَّ أن ضَع نَفسَکَ ، قالَ : فَقُلتُ : نَبِیّا عَبدا. فَکانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَعدَ ذلِکَ لا یَأکُلُ مُتَّکِئا ، یَقولُ : آکُلُ کَما یَأکُلُ العَبدُ ، وأجلِسُ کَما یَجلِسُ العَبدُ.(147)
11195.دعائم الإسلام : کان [صلى الله علیه و آله] إذا أکَلَ استَوفَزَ(148) عَلى إحدى رِجلَیهِ ، وَاطمَأَنَّ بِالاُخرى ، ویَقولُ : أجلِسُ کَما یَجلِسُ العَبدُ ، وآکُلُ کَما یَأکُلُ العَبدُ.(149)
توضیح
إنّ ما یستنبط من أحادیث هذا العنوان ، استحباب التواضع فی الجلوس حول المائدة ، واجتناب طریقة المستکبرین ، ومن هنا فالظاهر أنّ الجلوس على الأرض لیس مقصودا بنفسه ، فمن الممکن أن یجلس أحد على الأرض لتناول الطعام باُسلوب متکبّر ، بینما یجلس آخر حول المنضدة ولکن بتواضع .
11194.مسند أبى یعلى ـ به نقل از عایشه ـ: پیامبر خدا فرمود : «فرشته اى نزد من آمد . . . و گفت : پروردگارت به تو سلام مى رساند و مى فرماید : مى خواهى پیامبر و بنده باشى ، یا پیامبر و شاه؟ . من به جبرئیل علیه السلام نگاه کردم . به من اشاره کرد که : تواضع کن . پس گفتم : پیامبر و بنده» . از آن پس ، پیامبر خدا در حال تکیه دادن غذا نمى خورد و مى فرمود : «من ، بنده وار غذا مى خورم و بنده وار مى نشینم» .
11195.دعائم الإسلام : پیامبر صلى الله علیه و آله هر گاه غذا مى خورد ، یکى از پاهایش را از زانو خم مى کرد [و روى آن مى نشست] و روى پاى دیگرش تکیه مى داد(150) و مى فرمود : «من مثل بنده مى نشینم و مثل بنده غذا مى خورم» .
توضیح
آنچه از احادیث این عنوان استنباط مى شود ، ستایش و استحباب فروتنى بر سر سفره و هنگام میل کردن غذا و اجتناب از شیوه غذا خوردن مستکبران است . بنا بر این ، نشستن روى زمین ، موضوعیت ندارد. چه بسا کسى روى زمین، با تکبّر غذا بخورد و دیگرى بر سرِ میزْ غذا میل کند ، امّا با فروتنى!
ه ـ مُواساةُ النّاظِرِ
11196.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ وذو عَینَینِ یَنظُرُ إلَیهِ ولَم یُواسِهِ ابتُلِیَ بِداءٍ لا دَواءَ لَهُ.(151)
و ـ ذِکرُ اللّه ِ
1 . اِفتِتاحُ الطَّعامِ بِذِکرِ اللّه ِ
11197.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن سَرَّهُ أن لا یَجِدَ الشَّیطانُ عِندَهُ طَعاما ولا مَقیلاً ، فَلیُسَلِّم إذا دَخَلَ بَیتَهُ ، ویُسَمِّ عَلى طَعامِهِ.(152)
11198.مکارم الأخلاق : کان صلى الله علیه و آله إذا وَضَعَ یَدَهُ فی الطَّعامِ قالَ : بِسمِ اللّه ِ ، اللّهُمَّ بارِک لَنا فیما رَزَقتَنا وعَلَیکَ خَلَفُهُ.(153)
11199.مکارم الأخلاق : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا وُضِعَتِ المائِدَةُ بَینَ یَدَیهِ قالَ : اللّهُمَّ اجعَلها نِعمَةً مَشکورَةً ، تَصِلُ بِها نِعمَةَ الجَنَّةِ.(154)
11200.صحیح مسلم عن حُذَیفة : کُنّا إذا حَضَرنا مَعَ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله طَعاما لَم نَضَع أیدِیَنا حَتّى یَبدَأَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله فَیَضَعَ یَدَهُ ، وإنّا حَضَرنا مَعَهُ مَرَّةً طَعاما فَجاءَت جارِیَةٌ کَأَنَّها تُدفَعُ ، فَذَهَبت لِتَضَعَ یَدَها فی الطَّعامِ فَأَخَذَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بِیَدِها . ثُمَّ جاءَ أعرابِیٌّ کَأَنَّما یُدفَعُ فَأَخَذَ بِیَدِهِ . فَقالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : إنَّ الشَّیطانَ یَستَحِلُّ الطَّعامَ أن لا یُذکَرَ اسمُ اللّه ِ عَلَیهِ ، وإنَّهُ جاءَ بِهذِهِ الجارِیَةِ لِیَستَحِلَّ بِها ، فَأَخَذتُ بِیَدِها ، فَجاءَ بِهذَا الأَعرابِیِّ لِیَستَحِلَّ بِهِ ، فَأَخَذتُ بِیَدِهِ ، وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ، إِنَّ یَدَهُ فی یَدی مَعَ یَدِها.(155)
ه ـ شریک کردن نگاه کننده
11196.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس در حال خوردن باشد و کسى به او نگاه کند و چیزى از آن را به او ندهد ، به دردى بى درمان ، مبتلا مى گردد .
و ـ یاد کردن از خدا
1 . آغاز کردن غذا با نام خدا
11197.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس دوست دارد که شیطان در نزد او غذا و یا جایى براى خفتن نیابد ، هر گاه وارد خانه اش مى شود ، سلام کند و در هنگام غذا خوردن ، نام خدا را بر زبان آورَد .
11198.مکارم الأخلاق : پیامبر خدا ، هر گاه دست به غذا مى برد ، مى گفت : «به نام خدا . بار خدایا! در آنچه به ما روزى کردى ، برکت ده ، و این را جاى گزین فرما» .
11199.مکارم الأخلاق : هر گاه در برابر پیامبر خدا سفره پهن مى شد ، مى گفت : «بار خدایا! این را نعمتى قرار ده که شکر آن به جاى آورده مى شود ، و به نعمت بهشت پیوندش مى دهى» .
11200.صحیح مسلم ـ به نقل از حُذیفه ـ: عادت ما این بود که هر گاه با پیامبر صلى الله علیه و آله بر سفره اى حاضر مى شدیم ، دست به غذا نمى بردیم تا پیامبر خدا شروع کند و دستش را به طرف غذا ببرد . یک بار با ایشان براى صرف غذایى حاضر بودیم که ناگاه، دخترکى آمد ، به طورى که گویا کسى او را هُل مى داد . رفت که دست به غذا ببرد ؛ امّا پیامبر خدا دستش را گرفت . آن گاه، بادیه نشینى آمد ، به طورى که گویا او را هم کسى به جلو هُل مى داد . پیامبر صلى الله علیه و آله دست او را نیز گرفت . سپس پیامبر خدا فرمود : «شیطان ، غذایى را که بر آن نام خدا برده نشود ، براى خود حلال مى شمارد [و از آن مى خورَد] . او این دخترک را آورد تا به واسطه وى، این غذا را بر خود حلال کند . به همین جهت ، من دستش را گرفتم . بعد ، این بادیه نشین را آورد تا به واسطه او حلال کند . به همین خاطر ، دست او را نیز گرفتم . سوگند به آن که جانم در دست اوست ، هم اینک ، دست او (شیطان) با دست این دخترک، در دست من است» .
11201.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ أنَّهُ کانَ إذا وُضِعَتِ المائِدَةُ بَینَ یَدَی: سُبحانَکَ اللّهُمَّ ما أحسَنَ ما تَبتَلینا ، سُبحانَکَ ما أکثَرَ ما تُعطینا ، سُبحانَکَ ما أکثَرَ ما تُعافینا ، اللّهُمَّ أوسِع عَلَینا وعَلى فُقَراءِ المُؤمِنینَ وَالمُؤمِناتِ وَالمُسلِمینَ وَالمُسلِماتِ.(156)
2 . قَضاءُ التَّسمِیَةِ
11202.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ أحَدُکُم طَعاما فَلیَقُل : بِسمِ اللّه ِ ، فَإِن نَسِیَ فی أوَّلِهِ فَلیَقُل : بِسمِ اللّه ِ فی أوَّلِهِ وآخِرِهِ.(157)
11203.عنه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ أحَدُکُم فَلیَذکُرِ اسمَ اللّه ِ تَعالى ، فَإِن نَسِیَ أن یَذکُرَ اسمَ اللّه ِ تَعالى فی أوَّلِهِ ، فَلیَقُل : بِسمِ اللّه ِ أوَّلَهُ وآخِرَهُ.(158)
11204.عنه صلى الله علیه و آله : مَن نَسِیَ أن یُسَمِّیَ عَلى طَعامِهِ فَلیَقرَأ : «قُل هُوَ اللّه ُ أحَدٌ» إذا فَرَغَ.(159)
11205.سنن أبی داوود عن اُمیّة بن مُخشی : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله جالِسا ورَجُلٌ یَأکُلُ ، فَلَم یُسَمِّ حَتّى لَم یَبقَ مِن طَعامِهِ إلّا لُقمَةٌ ، فَلَمّا رَفَعَها إلى فیهِ قالَ : بِسمِ اللّه ِ أوَّلَهُ وآخِرَهُ ، فَضَحِکَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله ثُمَّ قالَ : ما زالَ الشَّیطانُ یَأکُلُ مَعَهُ ، فَلَمّا ذَکَرَ اسمَ اللّه ِ عز و جلاستَقاءَ ما فی بَطنِهِ.(160)
11201.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ هر گاه غذا در برابرش گذاشته مى شد ، مى فرمود ـ: پاکى تو اى خداوند! ، چه نیکو ما را مى آزمایى! پاکى تو ، چه بسیار به ما عطا مى کنى! پاکى تو ، چه بسیارْ ما را عافیت مى بخشى! بار خدایا! روزى ات را بر ما و بر همه مؤمنان و مسلمانان نیازمند ، از مرد و زن ، فراخ گردان .
2 . به جا آوردن قضاى «بسم اللّه «
11202.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه یکى از شما غذایى مى خورد ، «بسم اللّه » بگوید و اگر در ابتداى آن فراموش کرد ، بگوید : «بسم اللّه ، فى أوّلِهِ وآخِرِه» .
11203.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه یکى از شما غذا مى خورَد ، نام خداوند متعال را بر زبان بیاورد و چنانچه در آغاز آن فراموش کرد نام خداوند متعال را بر زبان آورَد ، بگوید : «بسم اللّه أوّلَهُ و آخِرَه».
11204.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس فراموش کرد که براى غذایش «بسم اللّه » بگوید ، بعد از خوردن آن، سوره توحید را بخواند .
11205.سنن أبى داوود ـ به نقل از اُمیّة بن مُخشى ـ: پیامبر خدا نشسته بود و مردى غذا مى خورد . او «بسم اللّه » نگفت ، تا آن که از غذایش فقط یک لقمه مانْد . چون آن لقمه را به طرف دهانش برد ، گفت : «بسم اللّه ِ أوّلَهُ و آخِرَه» . پیامبر صلى الله علیه و آله خندید و فرمود : «شیطان ، پیوسته با او غذا مى خورد ، و چون او نام خداوند عز و جل را بُرد ، شیطان ، هرچه را در شکمش بود ، بالا آورد» .
3 . ذَمُّ تَرکِ التَّسمِیَةِ
11206.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ أبغَضَ الخَلقِ إلَى اللّه ِ ثَلاثَةٌ .. . وَالرَّجُلُ یُکثِرُ الأَکلَ ولا یُسَمِّی اللّه َ عَلى طَعامِهِ ، ولا یَحمَدُهُ.(161)
11207.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ الشَّیطانَ یَستَحِلُّ الطَّعامَ أن لا یُذکَرَ اسمُ اللّه ِ عَلَیهِ.(162)
11208.عنه صلى الله علیه و آله : قالَ إبلیسُ : یا رَبِّ ، لَیَس أحَدٌ مِن خَلقِکَ إلّا جَعَلتَ لَهُ رِزقا ومَعیشَةً ، فَما رِزقی؟ قالَ : ما لَم یُذکَر عَلَیهِ اسمی.(163)
11209.عنه صلى الله علیه و آله : کُلُّ طَعامٍ لا یُذکَرُ اسمُ اللّه ِ عَلَیهِ فَإِنَّما هُوَ داءٌ ، ولا بَرَکَةَ فیهِ.(164)
11210.جامع الأخبار : سُئِلَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله : هَل یَأکُلُ الشَّیطانُ مَعَ الإِنسانِ؟ فَقالَ : نَعَم ، مائِدَةٌ لَم یُذکَر «بِسمِ اللّه ِ» عَلَیها یَأکُلُ الشَّیطانُ مَعَهُم ، ویَرفَعُ اللّه ُ البَرَکَةَ عَنها.(165)
11211.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا سَمَّى العَبدُ عَلى طَعامِهِ لَم یَنَلِ الشَّیطانُ مِنهُ ، وإذا لَم یُسَمِّهِ نالَ مِنهُ.(166)
11212.عنه صلى الله علیه و آله : إذا دَخَلَ الرَّجُلُ بَیتَهُ فَذَکَرَ اللّه َ عِندَ دُخولِهِ وعِندَ طَعامِهِ ، قالَ الشَّیطانُ(167) : لا مَبیتَ لَکُم ولا عَشاءَ . وإذا دَخَلَ فَلَم یَذکُرِ اللّه َ عِندَ دُخولِهِ ، قالَ الشَّیطانُ : أدرَکتُمُ المَبیتَ . وإذا لَم یَذکُرِ اللّه َ عِندَ طَعامِهِ ، قالَ : أدرَکتُمُ المَبیتَ والعَشاءَ.(168)
3 . نکوهش ترک نام خدا
11206.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مبغوض ترینِ مردم در نزد خداوند ، سه کس اند : . . . و مردى که زیاد مى خورَد و در هنگام غذا خوردنش، نام خدا را نمى برد و او را سپاس نمى گوید .
11207.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شیطان ، غذا را با بُرده نشدن نام خدا بر آن، [براى خود]حلال مى کند .
11208.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : ابلیس گفت : پروردگارا! هیچ یک از آفریدگانت نیست ، مگر آن که براى او روزى و معاشى قرار داده اى . پس روزىِ من چیست؟ فرمود : «آنچه نام من بر آن برده نشود» .
11209.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر خوراکى که نام خدا بر آن برده نشود ، آن خوراک، درد است و برکتى در آن نیست .
11210.جامع الأخبار : از پیامبر صلى الله علیه و آله سؤال شد : آیا شیطان با انسان غذا مى خورد؟ فرمود : «آرى . سفره اى که در آن بسم اللّه گفته نشود ، شیطان همراه آنها مى خورَد و خداوند ، برکت را از آن سفره مى برد» .
11211.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه بنده براى غذایش «بسم اللّه » بگوید ، شیطان به آن دست نمى زند و هر گاه «بسم اللّه » نگوید ، شیطان در آن سهیم مى شود .
11212.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه مرد وارد خانه اش شود و در هنگام ورودش و هنگام غذا خوردنش، نام خدا را بگوید ، شیطان [به شیاطین پیروش] مى گوید : این جا ، جاى خواب و شام براى شما نیست . و هر گاه مرد وارد خانه شود و هنگام ورودش، نام خدا را نیاورد ، شیطان مى گوید : به خوابگاه ، دست یافتید . و اگر مرد هنگام غذا خوردنش، نام خدا را نیاورد ، شیطان مى گوید : به خوابگاه و شام ، [هر دو]دست یافتید .
ز ـ الاِفتِتاحُ بِالمِلحِ
11213.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لِعَلِیٍّ علیه السلام ـ: یا عَلِیُّ ، افتَتِح طَعامَکَ بِالمِلحِ ، وَاختِم بِالمِلحِ ؛ فَإِنَّ مَنِ افتَتَحَ طَعامَهُ بِالمِلحِ وخَتَمَ بِالمِلحِ عوفِیَ مِنِ اثنَینِ وسَبعینَ نَوعا مِن أنواعِ البَلاءِ ، مِنهُ الجُذامُ وَالجُنونُ وَالبَرَصُ.(169)
ح ـ اِجتِنابُ الطَّعامِ الحارِّ
11214.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إیّاکُم وَالطَّعامَ الحارَّ ؛ فَإِنَّهُ یَذهَبُ بِالبَرَکَةِ ، وعَلَیکُم بِالبارِدِ ؛ فَإِنَّهُ أهَنأُ وأعظَمُ بَرَکَةً.(170)
11215.شعب الإیمان عن صُهَیب : نَهى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله عَن أکلِ الطَّعامِ الحارِّ حَتّى یَسکُنَ.(171)
11216.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أبرِدُوا الطَّعامَ الحارَّ ؛ فَإِنَّ الطَّعامَ الحارَّ غَیرُ ذی بَرَکَةٍ.(172)
11217.عنه صلى الله علیه و آله : أبرِدوا طَعامَکُم یُبارَک لَکُم فیهِ.(173)
11218.الإمام علیّ علیه السلام : أقِرُّوا(174) الحارَّ حَتّى یَبرُدَ ؛ فَإِنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله قُرِّبَ إلَیهِ طَعامٌ حارٌّ فَقالَ : أقِرّوهُ حَتّى یَبرُدَ ، ما کانَ اللّه ُ عز و جللِیُطعِمَنَا النّارَ ، وَالبَرَکَةُ فی البارِدِ.(175)
11219.عنه علیه السلام : اُتِیَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله بِطَعامٍ فَأَدخَلَ إصبَعَهُ فیهِ فَإِذا هُوَ حارٌّ ، فَقالَ : دَعوهُ حَتّى یَبرُدَ ؛ فَإِنَّهُ أعظَمُ بَرَکَةً ، وإنَّ اللّه َ تَعالى لَم یُطعِمنَا الحارَّةَ.(176)
ز ـ آغاز کردن با نمک
11213.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به على علیه السلام ـ: اى على! غذایت را با نمک آغاز کن و با نمک پایان ده ؛ زیرا کسى که غذایش را با نمک آغاز کند و با نمک پایان دهد ، از هفتاد و دو نوع مرض، سالم مى ماند ؛ از جمله : جذام و دیوانگى و پیسى .
ح ـ پرهیز از خوردن غذاى داغ
11214.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از خوردن غذاى داغ بپرهیزید ؛ زیرا برکت را مى برَد . غذاى سرد شده بخورید که این، گواراتر و بابرکت تر است .
11215.شعب الایمان ـ به نقل از صُهَیب ـ: پیامبر خدا از خوردن غذاى داغ ـ تا وقتى که سرد شود ـ نهى فرمود .
11216.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذاى داغ را بگذارید سرد شود ؛ زیرا غذاى داغ ، بى برکت است .
11217.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بگذارید غذایتان سرد گردد تا برایتان بابرکت شود .
11218.امام على علیه السلام : بگذارید غذاى داغ، سرد شود ؛ زیرا هنگامى که براى پیامبر خدا غذاى داغ آوردند ، فرمود : «بگذاریدش تا سرد شود . خداوند عز و جل به ما آتش نمى خورانَد . برکت، در غذاى سرد است» .
11219.امام على علیه السلام : براى پیامبر صلى الله علیه و آله غذایى آوردند . انگشتش را داخل آن برد . دید داغ است . فرمود : «بگذاریدش تا سرد شود ؛ چون سرد آن ، بابرکت تر است و خداوند متعال به ما داغى نخورانده است» .
11220.الإمام الصادق علیه السلام : إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله اُتِیَ بِطَعامٍ حارٍّ جِدّا ، فَقالَ : ما کانَ اللّه ُ عز و جللِیُطعِمَنَا النّارَ ، أقِرّوهُ حَتّى یَبرُدَ ویُمکِنَ ؛ فَإِنَّهُ طَعامٌ مَمحوقُ البَرَکَةِ ، ولِلشَّیطانِ فیهِ نَصیبٌ.(177)
11221.عنه علیه السلام : اُتِیَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله بِطَعامٍ حارٍّ فَقالَ : إنَّ اللّه َ عز و جل لَم یُطعِمنَا النّارَ ، نَحّوهُ حَتّى یَبرُدَ. فَتُرِکَ حَتّى بَرَدَ.(178)
11222.سنن الدارمی عن عُروَة عن أسماء بنت أبی بکر : أنَّها کانَت إذا اُتِیَت بِثَریدٍ أمَرَت بِهِ فَغُطِّیَ ، حَتّى یَذهَبَ فَورُهُ ودُخانُهُ ، وتَقولُ : إنّی سَمِعتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَقولُ : هُوَ أعظَمُ لِلبَرَکَةِ.(179)
11223.مکارم الأخلاق : کانَ صلى الله علیه و آله لا یَأکُلُ الحارَّ حَتّى یَبرُدَ ، ویَقولُ : إنَّ اللّه َ لا یُطعِمُنا نارا ، إنَّ الطَّعامَ الحارَّ غَیرُ ذی بَرَکَةٍ فَأَبرِدوهُ.(180)
11224.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : السُّخونُ(181) بَرَکَةٌ.(182)
ط ـ الأَکلُ بِالیَمینِ
11225.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لِرَجُلٍ ـ: کُل بِیَمینِکَ ؛ فَإِنَّ الشَّیطانَ یَأکُلُ بِشِمالِهِ.(183)
11220.امام صادق علیه السلام : براى پیامبر صلى الله علیه و آله غذاى بسیار گرمى آوردند . فرمود : «خداوند عز و جل آتش را خوراک ما نمى کند . بگذاریدش تا سرد و قابل خوردن شود ؛ زیرا این (غذاى داغ) ، غذایى بى برکت است و شیطان هم در آن ، سهمى دارد» .
11221.امام صادق علیه السلام : براى پیامبر صلى الله علیه و آله غذاى داغى آوردند . فرمود : «خداوند عز و جل آتش به ما نخورانده است . کنار بگذاریدش تا سرد شود» و غذا را نخورد، تا سرد شد .
11222.سنن الدارمى ـ به نقل از عروه ، از اسماء دختر ابو بکر ـ: هر گاه براى اسماء دختر ابو بکر ، غذایى مى آوردند ، دستور مى داد روى آن را بپوشانند تا از جوش و بخار مى افتاد ، و مى گفت : من از پیامبر خدا شنیدم که مى فرماید : «این (غذاى سرد) ، برکتش بیشتر است» .
11223.مکارم الأخلاق : پیامبر صلى الله علیه و آله غذاى داغ را تا سرد نمى شد ، تناول نمى کرد و مى فرمود : «خداوند به ما آتش نمى خورانَد . غذاى داغ ، بى برکت است . پس آن را سرد کنید» .
11224.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذاى گرم ، بابرکت است .(184)
ط ـ غذا خوردن با دست راست
11225.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به مردى ـ: با دست راستت بخور ؛ چون شیطان با دست چپش مى خورَد .
11226.عنه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ أحَدُکُم ، فَلیَأکُل بِیَمینِهِ ، وَلیَشرَب بِیَمینِهِ ؛ فَإِنَّ الشَّیطانَ یَأکُلُ بِشِمالِهِ ، ویَشرَبُ بِشِمالِهِ.(185)
11227.عنه صلى الله علیه و آله : لِیَأکُل أحَدُکُم بِیَمینِهِ ، وَلیَشرَب بِیَمینِهِ ، وَلیَأخُذ بِیَمینِهِ ، وَلیُعطِ بِیَمینِهِ ؛ فَإِنَّ الشَّیطانَ یَأکُلُ بِشِمالِهِ ، ویَشرَبُ بِشِمالِهِ ، ویُعطی بِشِمالِهِ ، ویَأخُذُ بِشِمالِهِ.(186)
11228.مسند ابن حنبل عن عائشة : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یُفرِغُ یَمینَهُ لِمَطعَمِهِ ولِحاجَتِهِ ، ویُفرِغُ شِمالَهُ لِلاِستِنجاءِ ولِما هُناکَ.(187)
11229.صحیح البخاری عن عمر بن أبی سلمة : کُنتُ غُلاما فی حِجرِ رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ، وکانَت یَدی تَطیشُ فی الصَّحفَةِ ، فَقالَ لی رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : یا غُلامُ ! سَمِّ اللّه َ ، وکُل بِیَمینِکَ ، وکُل ممّا یَلیکَ. فَما زالَت تِلکَ طِعمَتی(188) بَعدُ.(189)
11230.مسند ابن حنبل عن عمر بن أبی سلمة : دَعانی رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله لِطَعامٍ یَأکُلُهُ فَقالَ : اُدنُ ، فَسَمِّ اللّه َ عز و جل وکُل بِیَمینِکَ ، وکُل مِمّا یَلیکَ.(190)
ی ـ تَصغیرُ اللُّقمَةِ
11231.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ فی بَیانِ آدابِ المائِدَةِ ـ: وأمَّا الأَدَبُ فَتَصغیرُ اللُّقمَةِ.(191)
11226.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه یکى از شما غذا مى خورَد ، با دست راستش بخورد و با دست راستش بیاشامد ؛ چرا که شیطان ، با دست چپش مى خورد و با دست چپش مى آشامد .
11227.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر یک از شما، با دست راستش غذا بخورد و با دست راستش بیاشامد و با دست راستش بگیرد و با دست راستش بدهد ؛ چرا که شیطان ، با دست چپش مى خورد و با دست چپش مى آشامد و با دست چپش مى دهد و با دست چپش مى گیرد .
11228.مسند ابن حنبل ـ به نقل از عایشه ـ: پیامبر خدا ، از دست راستش براى خوردن و انجام دادن کارهایش ، و از دست چپش براى طهارت گرفتن و امثال آن استفاده مى کرد .
11229.صحیح البخارى ـ به نقل از عمر بن ابى سَلَمه ـ: من کودک بودم و روى زانوى پیامبر خدا نشسته بودم و به هر طرفِ کاسه دست دراز مى کردم و مى خوردم . پیامبر خدا به من فرمود : «پسر جان! بسم اللّه بگو و با دست راستت و از جلوى خودت بخور» . از آن پس ، همیشه این گونه غذا مى خوردم .
11230.مسند ابن حنبل ـ به نقل از عمر بن ابى سَلَمه ـ: پیامبر خدا ، مشغول خوردن غذایى بود و مرا تعارف به خوردن کرد و فرمود : «نزدیک بیا و بسم اللّه بگو و با دست راستت و از جلوى خودت بخور» .
ى ـ لقمه کوچک برداشتن
11231.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در بیان آداب سفره ـ: از آداب آن ، لقمه کوچک برداشتن است .
ک ـ تَجویدُ المَضغِ
11232.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ فی بَیانِ آدابِ المائِدَةِ ـ: وأمَّا الأَدَبُ فَتَصغیرُ اللُّقمَةِ ، وَالمَضغُ الشَّدیدُ.(191)
ل ـ إطالَةُ الجُلوسِ عَلَى المائِدَةِ
11233.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ المَلائِکَةَ لا تَزالُ تُصَلّی عَلى أحَدِکُم ما دامَت مائِدَتُهُ مَوضوعَةً .(192)
م ـ أکلُ ما یَسقُطُ مِنَ الخِوانِ
11234.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الَّذی یَسقُطُ مِنَ المائِدَةِ مُهورُ الحورِ(193) العینِ.(194)
11235.عنه صلى الله علیه و آله : مَن تَتَبَّعَ ما سَقَطَ مِنَ السُّفرَةِ غُفِرَ لَهُ.(195)
11236.عنه صلى الله علیه و آله : مَنِ التَقَطَ الطَّعامَ السّاقِطَ غَفَرَ اللّه ُ ذُنوبَهُ.(196)
11237.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ مِمّا یَسقُطُ مِنَ الخِوانِ ، نُفِیَ عَنهُ الفَقرُ ، ونُفِیَ عَن وَلَدِهِ الحُمقُ.(197)
ن ـ عَدَمُ القِیامِ عَنِ الطَّعامِ
11238.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا وُضِعَتِ المائِدَةُ فَلا یَقومُ رَجُلٌ حَتّى تُرفَعَ المائِدَةُ.(198)
11239.سنن ابن ماجة عن عائشة : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله نَهى أن یُقامَ عَنِ الطَّعامِ حَتّى یُرفَعَ.(199)
ک ـ خوب جویدن غذا
11232.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در بیان آداب سفره ـ: آداب آن ، لقمه کوچک گرفتن و خوب جویدن است .
ل ـ طول دادن نشستن بر سرِ سفره
11233.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : تا زمانى که سفره یکى از شما پهن است ، فرشتگان بر او درود مى فرستند [و برایش دعا مى کنند] .
م ـ خوردن ریزه هاى افتاده از سفره
11234.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آنچه در اطراف سفره مى افتد ، مهریه حوریان بهشتى است .
11235.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس ریزه هاى افتاده از سفره را برچیند ، آمرزیده مى شود .
11236.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس غذاهاى افتاده در اطراف سفره را بردارد ، خداوند ، گناهانش را مى آمرزد .
11237.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس ریزه هایى را که از سفره مى افتند ، بخورد ، فقر از خودش و حماقت از فرزندانش زدوده مى شود .
ن ـ بلند نشدن از سرِ سفره تا جمع شدن آن
11238.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه سفره پهن شد ، انسان نباید برخیزد، تا سفره جمع شود .
11239.سنن ابن ماجة ـ به نقل از عایشه ـ: پیامبر خدا نهى فرمود از این که از سرِ سفره برخیزند ، تا سفره جمع شود .
س ـ الإِمساکُ قَبلَ الشِّبَعِ
11240.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : کُل وأنتَ تَشتَهی ، وأمسِک وأنتَ تَشتَهی .(200)
1 / 7
ما لا یَنبَغی فِعلُهُ عِندَ التَّناوُلِ
أ ـ الإِسرافُ
الکتاب
» یَـبَنِىءَادَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلَا تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ » .(201)
» وَهُوَ الَّذِى أَنشَأَ جَنَّــتٍ مَّعْرُوشَـتٍ وَغَیْرَ مَعْرُوشَـتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکُلُهُ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَـبِهًا وَغَیْرَ مُتَشَـبِهٍ کُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَآ أَثْمَرَ وَءَاتُواْ حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ » .(202)
الحدیث
11241.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : کُلوا وَاشرَبوا وتَصَدَّقوا وَالبَسوا ما لَم یُخالِطهُ إسرافٌ أو مَخیلَةٌ(203) (204)
11242.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ مِنَ السَّرَفِ أن تَأکُلَ کُلَّ مَا اشتَهَیتَ.(205)
س ـ دست کشیدن از غذا پیش از سیر شدن
11240.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : زمانى که اشتها دارى ، غذا بخور و هنگامى که هنوز اشتها دارى ، دست از خوردن بکش .
1 / 7
کارهایى که هنگام خوردن نباید انجام داد
الف ـ اسراف
قرآن
«اى فرزندان آدم! جامه خود را در هر نمازى برگیرید، و بخورید و بیاشامید ؛ ولى زیاده روى مکنید که او اسرافکاران را دوست نمى دارد» .
«و اوست کسى که باغ هایى با داربست و بدون داربست، و خرمابُن و کشتزار با میوه هاى گوناگون آن، و زیتون و انار را شبیه به یکدیگر و غیر شبیه پدید آورد. از میوه آن ـ چون ثمر داد ـ بخورید، و حقّ [بینوایان از]آن را روز بهره بردارى از آن بدهید، ولى زیاده روى مکنید که او اسرافکاران را دوست ندارد» .
حدیث
11241.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بخورید و بیاشامید و صدقه دهید و بپوشید ، به شرط آن که آمیخته به اسراف یا تکبّر نباشد .
11242.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از مصادیق اسراف ، آن است که هر چه مى خواهى ، بخورى .
ب ـ النَّفخُ فی الطَّعامِ
11243.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : النَّفخُ فی الطَّعامِ یَذهَبُ بِالبَرَکَةِ.(206)
11244.الإمام علیّ علیه السلام ـ فی ذِکرِ مَناهِی النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله: نَهى أن یُنفَخَ فی طَعامٍ أو شَرابٍ.(207)
11245.سنن أبی داوود عن ابن عبّاس : نَهى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أن یُتَنَفَّسَ فی الإِناءِ ، أو یُنفَخَ فیهِ .(208)
ج ـ الأَکلُ بِالشِّمالِ
11246.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الأَکلُ بِالشِّمالِ مِنَ الجَفا(209) (210)
11247.عنه صلى الله علیه و آله : لا تَأکُلوا بِالشِّمالِ ؛ فَإِنَّ الشَّیطانَ یَأکُلُ بِالشِّمالِ.(211)
11248.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ بِشِمالِهِ أکَلَ مَعَهُ الشَّیطانُ ، ومَن شَرِبَ بِشِمالِهِ شَرِبَ مَعَهُ الشَّیطانُ.(212)
11249.عنه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ أحَدُکُم فَلا یأکُلُ بِشِمالِهِ ، وإذا شَرِبَ فَلا یَشرَبُ بِشِمالِهِ ، وإذا أخَذَ فَلا یَأخُذُ بِشِمالِهِ ، وإذا أعطى فَلا یُعطی بِشِمالِهِ.(213)
11250.صحیح مسلم عن جابر : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله نَهى أن یَأکُلَ الرَّجُلُ بِشِمالِهِ.(214)
11251.المعجم الکبیر عن جُرهُد : أنَّهُ أتَى النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله وبَینَ یَدَیهِ طَعامٌ ، فَأَدنى جُرهُدٌ یَدَهُ الشِّمالَ لِیَأکُلَ وکانَتِ الیُمنى مُصابَةً ، فَقالَ : کُل بِالیَمینِ . فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ إنَّها مُصابَةٌ ! فَنَفَثَ(215) عَلَیها رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ، فَما شَکا حَتّى ماتَ.(216)
ب ـ فوُت کردن در غذا
11243.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : فوُت کردن (دمیدن) در غذا ، برکت را [از آن] مى بَرَد .
11244.امام على علیه السلام ـ در بیان نهى هاى پیامبر صلى الله علیه و آله ـ: ایشان ، از فوُت کردن در غذا یا نوشیدنى ، نهى فرمود .
11245.سنن أبى داوود ـ به نقل از ابن عبّاس ـ: پیامبر خدا ، از نفس کشیدن در ظرف یا دمیدن در آن ، نهى فرمود .
ج ـ غذا خوردن با دست چپ
11246.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذا خوردن با دست چپ ، از بدى هاست.
11247.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : با دست چپ غذا نخورید ؛ چون شیطان با دست چپ مى خورَد .
11248.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس با دست چپش غذا بخورد ، شیطان با او هم کاسه مى شود ، و هر کس با دست چپش بیاشامد ، شیطان با او مى آشامد .
11249.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : وقتى یکى از شما غذا مى خورد ، با دست چپش نخورد و وقتى مى آشامد ، با دست چپش نیاشامد و وقتى مى گیرد ، با دست چپش نگیرد و وقتى مى دهد ، با دست چپش ندهد .
11250.صحیح مسلم ـ به نقل از جابر ـ: پیامبر خدا ، از این که انسان با دست چپش غذا بخورد ، نهى فرمود .
11251.المعجم الکبیر ـ درباره جُرهُد ـ: خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و جلوى ایشان غذایى بود . جُرهُد ، دست چپش را پیش برد که بخورد ؛ چون دست راستش صدمه دیده بود . پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «با دست راست بخور» . گفت : اى پیامبر خدا! دست راستم صدمه دیده است . پیامبر خدا ، روى دست او دمید [تا شفا یابد] و از آن پس ، جُرهُد تا زنده بود ، از درد دستش شکایت نکرد .
د ـ الأَکلُ بِالإِصبَعِ وَالإِصبَعَینِ
11252.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الأَکلُ بِإِصبَعٍ واحِدَةٍ أکلُ الشَّیطانِ ، وَالأَکلُ بِالاِثنَینِ أکلُ الجَبابِرَةِ ، وبِالثَّلاثِ أکلُ الأَنبِیاءِ.(217)
11253.نوادر الاُصول عن ابن عبّاس عن رسول اللّه صلى الله لا تَأکُلوا بِهاتَینِ ـ وأشارَ بِالإِبهامِ والمُشیرَةِ ـ وقالَ : کُلوا بِثَلاثٍ ؛ فَإِنَّها سُنَّةٌ ، ولا تَأکُلوا بِخَمسٍ؛ فَإِنَّها إکلَةُ الأَعرابِ.(218)
ه ـ رَفعُ الصَّوتِ بِالجُشاءِ
11254.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا تَجَشَّأتُم(219) فلا تَرفَعوا جُشاءَکُم .(220)
11255.الإمام الصادق علیه السلام : سَمِعَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله رَجُلاً یَتَجَشَّأُ ، فَقالَ : یا عَبدَ اللّه ِ ، قصِّر مِن جُشائِکَ.(221)
د ـ غذا خوردن با یک یا دو انگشت
11252.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذا خوردن با یک انگشت ، غذا خوردن شیطان است و غذا خوردن با دو انگشت ، غذا خوردن متکبّران است و با سه انگشت ، غذا خوردن پیامبران است .
11253.نوادر الاُصول ـ به نقل از ابن عبّاس ـ: پیامبر خدا به انگشت شَست و نشانه اش اشاره کرد و فرمود : «با این دو، غذا نخورید» و فرمود : «با سه انگشت ، غذا بخورید که این ، سنّت است ، و با پنج انگشت نخورید ؛ زیرا غذا خوردن با پنج انگشت ، غذا خوردنِ بادیه نشینان است» .
ه ـ آروغ زدن با صداى بلند
11254.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه آروغ مى زنید ، صدایتان را به آروغ ، بلند نکنید .
11255.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا ، صداى آروغ زدن مردى را شنید . فرمود : «اى بنده خدا! آهسته تر آروغ بزن» .
و ـ تَجریدُ العِظامِ مِن اللَّحمِ
11256.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تُمَشمِشوا مُشاشَ(222) الطَّیرِ ؛ فَإِنَّهُ یورِثُ السِّلَّ.(223)
ز ـ شُربُ الماءِ على اللَّحمِ
11257.الإمام علیّ علیه السلام : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا أکَلَ اللَّحمَ لا یعجَلُ بِشُربِ الماءِ ، فَقالَ لَهُ بَعضُ أصحابِهِ مِن أهلِ بَیتِهِ : یا رَسولَ اللّه ِ ، ما أقَلَّ شُربَکَ لِلماءِ عَلَى اللَّحمِ! فَقالَ : لَیسَ أحَدٌ یَأکُلُ هذَا الوَدَکَ(224) ثُمَّ یَکُفُّ عَن شُربِ الماءِ إلى آخِرِ الطَّعامِ إلَا استَمرَأَ.(225)
ح ـ الأَکلُ عَلَى الشِّبَعِ
11258.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ فی وَصایاهُ لِعَلِیٍّ علیه السلام ـ: یا عَلِیُّ ، أربَعَةٌ یَذهَبنَ ضِیاعا : الأَکلُ عَلَى الشِّبَعِ ، وَالسِّراجُ فی القَمَرِ ، وَالزَّرعُ فی السَّبَخَةِ ، وَالصَّنیعَةُ عِندَ غَیرِ أهلِها.(226)
11259.عنه صلى الله علیه و آله : الأَکلُ عَلَى الشِّبَعِ یورِثُ البَرَصَ.(116)
11260.عنه صلى الله علیه و آله : خَمسُ خِصالٍ تورِثُ البَرَصَ : النّورَةُ یَومَ الجُمُعَةِ ویَومَ الأَربِعاءِ ، وَالتَّوَضّی وَالاِغتِسالُ بِالماءِ الَّذی تُسَخِّنُهُ الشَّمسُ ، وَالأَکلُ عَلَى الجَنابَةِ ، وغِشیانُ المَرأَهِ فی أیّامِ حَیضِها ، وَالأَکلُ عَلَى الشِّبَعِ.(227)
و ـ زیاد پاک کردنِ استخوان
11256.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : نرمه هاى سرِ استخوان پرندگان را نخورید ؛ چون باعث بیمارىِ سل مى شود .
ز ـ نوشیدن آب پس از خوردن گوشت
11257.امام على علیه السلام : پیامبر خدا ، هر گاه گوشت مى خورد ، بلافاصله آب نمى نوشید . یکى از اصحابش که از اهل بیتش بود، به او گفت : اى پیامبر خدا! شما چه قدر کم ، روى گوشت آب مى خورى؟! فرمود : «هر یک از شما این چربى را بخورَد و تا آخر غذا از نوشیدن آب خوددارى ورزد ، آن غذا [برایش] گوارا مى شود» .
ح ـ خوردن از روى سیرى
11258.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در سفارش به امام على علیه السلام ـ: اى على! چهار کار ، هَدَر است : خوردن از روى سیرى ، چراغ افروختن در شب مهتابى ، کِشتن در شوره زار ، و خوبى کردن به کسى که شایستگى اش را ندارد .
11259.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خوردن از روى سیرى ، موجب پیسى مى شود .
11260.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : پنج کار است که پیسى مى آورد : نوره کشیدن در روز جمعه و چهارشنبه ، وضوگرفتن و غسل کردن با آبى که در آفتاب گرم شده باشد ، خوردن در حال جنابت ، مجامعت با زن در دوره قاعدگى اش ، و غذا خوردن از روى سیرى .
1 / 8
الحالاتُ المَذمومَةُ عِندَ الأَکلِ
أ ـ الاِنبِطاحُ
11261.سنن أبی داوود عن سالم عن أبیه : نَهى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله … أن یَأکُلَ الرَّجُلُ وهُوَ مُنبَطِحٌ عَلى بَطنِهِ.(228)
11262.دعائم الإسلام عَن رسول اللّه صلى الله علیه و آله أن لا یَأکُلَ أحَدٌ بِشِمالِهِ ، أو مُستَلقِیا عَلى قَفاهُ ، أو مُنبَطِحا عَلى بَطنِهِ.(229)
ب ـ الاِتِّکاءُ
11263.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تَأکُل مُتَّکِئا.(230)
11264.عنه صلى الله علیه و آله : لا آکُلُ وأنَا مُتَّکِئٌ.(231)
11265.دعائم الإسلام : عَن رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أنَّهُ نَهى عَنِ الأَکلِ مَتَّکِئا. وکانَ إذا أکَلَ استَوفَزَ(232) عَلى إحدى رِجلَیهِ ، وَاطمَأَنَّ بِالاُخرى ، ویَقولُ : أجلِسُ کَما یَجلِسُ العَبدُ ، وآکُلُ کَما یَأکُلُ العَبدُ.(233)
1 / 8
حالت هاى نکوهیده در غذا خوردن
الف ـ حالت درازکش
11261.سنن أبى داوود ـ به نقل از سالم ، از پدرش ـ: پیامبر خدا ، نهى فرمود از این که . . . انسان در حالى غذا بخورد که روى شکمش دراز کشیده باشد.
11262.دعائم الإسلام : پیامبر خدا ، از خوردن با دست چپ یا آشامیدن با دست چپ و یا راه رفتن با یک لِنگه کفش، نهى فرمود . استفاده از دست راست را در هر کارى دوست مى داشت ، و از سه نوع غذا خوردن ، نهى مى فرمود : این که کسى با دست چپش ، یا در حالى که به پشت خوابیده ، یا بر روى شکم دراز کشیده است ، غذا بخورد .
ب – در حال تکیه دادن
11263.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در حال تکیه زدن ، غذا نخور .
11264.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : من در حال تکیه زدن ، غذا نمى خورم .
11265.دعائم الإسلام : پیامبر خدا ، از خوردن در حال تکیه دادن، نهى فرمود و خودش هر گاه غذا مى خورد ، یکى از پاهایش را از زانو خم کرد [و روى آن مى نشست] و روى پاى دیگرش تکیه مى داد و مى فرمود : «من ، همانند بنده مى نشینم و همانند بنده ، غذا مى خورم» .
توضیح
إنّ النهی عن تناول الطعام فی حال الاتّکاء فی بعض الروایات ، یعود إلى أنّه کان من عادة الجبابرة والمتکبّرین ، ولذلک لا مانع من الاتّکاء حین تکون هذه العادة منسوخة أو لم یکن الإتکاء مثل ما یفعله المتکبرون ، أو کان لمرض أو لأسباب اُخرى . ولذلک یروى أنَّ الإمام الصادق علیه السلام کان یتناول الطعام متّکئا .
ج ـ القِیامُ
11266.صحیح مسلم عن قَتادة عن أنس عن النبیّ صلى الله علی أنَّه نَهى أن یَشرَبَ الرَّجُلُ قائِما. قالَ قَتادَةُ : فَقُلنا : فَالأَکلُ؟ فَقالَ : ذاکَ أشَرُّ أو أخبَثُ.(234)
د ـ الجَنابَةُ
11267.الإمام علیّ علیه السلام : نَهى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله عَنِ الأَکلِ عَلَى الجَنابَةِ ، وقالَ : إنَّهُ یورِثُ الفَقرَ.(235)
ه ـ الأَکلُ فی السُّوقِ
11268.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الأَکلُ فی السُّوقِ دَناءَةٌ .(236)
توضیح
نهى از صرف کردن غذا در حال تکیه دادن ـ چنان که از شمارى از احادیث گذشته استفاده مى شود ـ ، به دلیل آن است که جبّاران و مستکبران ، آن سان غذا مى خورده اند . بنا بر این، اگر در زمانى که این عادت منسوخ شده ، یا به دلیل دیگرى، کسى در حال تکیه دادنْ غذا میل کند ، مانعى ندارد ، چنان که از امام صادق علیه السلام این گونه غذا خوردن در برخى مواقع ، نقل شده است .
ج ـ حالت ایستاده
11266.صحیح مسلم ـ به نقل از قَتاده ، از اَنَس ـ: پیامبر صلى الله علیه و آله نهى فرمود از این که کسى در حال ایستاده ، بیاشامد . قَتاده مى گوید : گفتیم : غذا خوردن چه؟ گفت : این که بدتر یا زشت تر است .
د ـ در حال جنابت
11267.امام على علیه السلام : پیامبر خدا ، از خوردن در حال جنابت ، نهى کرد و فرمود : «آن ، باعث فقر مى شود» .
ه ـ خوردن در کوچه و بازار
11268.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خوردن در کوچه و بازار ، پستى است .
1 / 9
الاِجتِماعُ حینَ التَّناوُلِ
أ ـ الاِجتِماعُ عَلى تَناوُلِ الطَّعامِ
11269.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : کُلوا جَمیعا ولا تَفَرَّقوا ؛ فَإِنَّ البَرَکَةَ مَعَ الجَماعَةِ.(237)
11270.عنه صلى الله علیه و آله : الجَماعَةُ بَرَکَةٌ ، وطَعامُ الواحِدِ یَکفی الاِثنَینِ ، وطَعامُ الاِثنَینِ یَکفی الأَربَعَةَ .(238)
11271.عنه صلى الله علیه و آله : طَعامُ الواحِدِ یَکفی الاِثنَینِ ، وطَعامُ الاِثنَینِ یَکفی الثَّلاثَةَ ، وطَعامُ الثَّلاثَةِ یَکفی الأَربَعَةَ.(239)
11272.عنه صلى الله علیه و آله : طَعامُ الاِثنَینِ کافی الثَّلاثَةِ ، وطَعامُ الثَّلاثَةِ کافی الأَربَعَةِ.(240)
11273.عنه صلى الله علیه و آله : أحَبُّ الطَّعامِ إلَى اللّه ِ ما کَثُرَت عَلَیهِ الأَیدی.(241)
11274.عنه صلى الله علیه و آله : کُلوا جَمیعا ولا تَفَرَّقوا ؛ فَإِنَّ طَعامَ الواحِدِ یَکفی الاِثنَینِ ، وطَعامُ الاِثنَینِ یَکفی الأَربَعَةَ.(242)
11275.عنه صلى الله علیه و آله : البَرَکَةُ فی ثَلاثَةٍ : فی الجَماعَةِ وَالثَّریدِ وَالسَّحورِ.(243)
11276.سنن أبی داوود عن وحشیّ بن حرب عن أبیه عن جدّه : إنَّ أصحابَ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله قالوا : یا رَسولَ اللّه ِ! إنّا نَأکُلُ ولا نَشبَعُ! قالَ : فَلَعَلَّکُم تَفتَرِقونَ؟ قالوا : نَعَم. قالَ : فَاجتَمِعوا عَلى طَعامِکُم ، وَاذکُرُوا اسمَ اللّه ِ عَلَیهِ ، یُبارَک لَکُم فیهِ.(244)
1 / 9
غذا خوردن با دیگران
الف ـ غذا خوردن گروهى
11269.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دسته جمعى [غذا] بخورید و پراکنده نشوید ؛ زیرا برکت ، با جماعت است .
11270.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : گِرد هم آمدن [براى غذا] ، مایه برکت است . غذاى یک نفر ، براى دو نفر نیز کفایت مى کند و غذاى دو نفر ، براى چهار نفر .
11271.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذاى یک نفر ، براى دو نفر بس است و غذاى دو نفر ، براى سه نفر و غذاى سه نفر ، براى چهار نفر .
11272.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خوراک دو نفر ، براى سه نفر بس است و خوراک سه نفر ، براى چهار نفر .
11273.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : محبوب ترین غذا در نزد خداوند ، غذایى است که دست هاى بسیارى در آن باشد .
11274.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دسته جمعى بخورید و پراکنده مشوید ؛ زیرا [در صورت گروهى خوردن ،]غذاى یک نفر ، براى دو نفر نیز بس است و غذاى دو نفر ، براى چهار نفر .
11275.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : برکت [ـِ غذا] ، در سه چیز است : در جماعت ، و آب گوشت ، و سَحَرى .
11276.سنن أبى داوود ـ به نقل از وحشىّ بن حرب ، از پدرش ، از جدّش ـ: اصحاب پیامبر صلى الله علیه و آله گفتند : اى پیامبر خدا! ما مى خوریم و سیر نمى شویم! فرمود : «شاید جدا از هم مى خورید» . گفتند : آرى . فرمود : «غذایتان را دسته جمعى بخورید و هنگام خوردن ، نام خدا را بر زبان آورید . در این صورت ، خداوند به غذاى شما برکت مى دهد» .
ب ـ الأَکلُ مَعَ الأهلِ
11277.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ المُؤمِنُ مَعَ أولادِهِ کُتِبَ لَهُ بِکُلِّ لُقمَةٍ ثَوابُ عِتقِ رَقَبَةٍ ، ورُفِعَ لَهُ مَدینَةٌ ، وأعطاهُ اللّه ُ کِتابَهُ بِیَمینِهِ.(245)
11278.عنه صلى الله علیه و آله : أیُّما مُؤمِنٍ یُحِبُّ الأَکلَ مَعَ الأَولادِ ، ناداهُ مَلَکٌ مِن تَحتِ العَرشِ : یا عَبدَاللّه ِ استَأنِفِ العَمَلَ ، فَقَد غَفَرَ اللّه ُ لَکَ الذُّنوبَ کُلَّها.(246)
11279.عنه صلى الله علیه و آله : ألا اُنَبِّئُکُم بِخَمسٍ مَن کُنَّ فیهِ فَلَیسَ بِمُتَکَبِّرٍ : اِعتِقالِ الشّاةِ(247) ، ولُبسِ الصّوفِ ، ومُجالَسَةِ الفُقَراءِ ، وأن یَرکَبَ الحِمارَ ، وأن یَأکُلَ الرَّجُلُ مَعَ عِیالِهِ.(248)
ج ـ الأَکلُ مَعَ الیَتیمِ
11280.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ما مِن مائِدَةٍ أعظَمَ بَرَکَةً مِن مائِدَةٍ جَلَسَ عَلَیها یَتیمٌ.(249)
د ـ الأَکلُ مَعَ الخادِمِ
11281.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الأَکلُ مَعَ الخُدّامِ مِنَ التَّواضُعِ ، فَمَن أکَلَ مَعَهُمُ اشتاقَت إلَیهِ الجَنَّةُ.(250)
ب ـ غذا خوردن به همراه خانواده
11277.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه مؤمن همراه فرزندانش غذا بخورد ، به ازاى هر لقمه اى ، ثواب آزاد کردن یک بنده برایش نوشته مى شود ، و برایش [در بهشت]شهرى بنا مى گردد و خداوند ، نامه اعمالش را به دست راستش مى دهد .
11278.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر مؤمنى که غذا خوردن با فرزندانش را دوست داشته باشد ، فرشته اى از پایین عرش ، ندا مى دهد : «اى بنده خدا! عمل را از سر بگیر ؛ زیرا خداوند ، همه گناهان تو را آمرزید» .
11279.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آیا شما را از پنج کار، آگاه نکنم که هر کس آنها را انجام دهد ، متکبّر نخواهد بود : قرار دادن پاى گوسفند میان دو ساق و ران خود و دوشیدن آن ، پوشیدن پشمینه ، همنشینى با تهى دستان ، سوار شدن بر الاغ ، و غذا خوردن با خانواده .
ج ـ غذا خوردن با یتیم
11280.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ سفره اى بابرکت تر از سفره اى نیست که یتیمى بر سرِ آن نشسته باشد .
د ـ غذا خوردن با خدمتکار
11281.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذا خوردن با خدمتکاران ، از فروتنى است و هر کس با آنها غذا بخورد ، بهشت ، مشتاق او مى گردد .
11282.عنه صلى الله علیه و آله : إذا صَنَعَ لِأَحَدِکُم خادِمُهُ طَعامَهُ ثُمَّ جاءَهُ بِهِ وقَد وَلِیَ حَرَّهُ ودُخانَهُ فَلیُقعِدهُ مَعَهُ فَلیَأکُل ، فَإِن کانَ الطَّعامُ مَشفوها(251) قَلیلاً فَلیَضَع فی یَدِهِ مِنهُ اُکلَةً أو اُکلَتَینِ .(252)(253)
ه ـ الاجتِنابُ عَنِ الأَکلِ مُنفَرِدا
11283.الکافی عن جابر بن عبداللّه عن رسول اللّه صلى الله ألا اُخبِرُکُم بِشِرارِ رِجالِکُم؟ قُلنا : بَلى یا رَسولَ اللّه ِ . فَقالَ : إنَّ مِن شِرارِ رِجالِکُم البَهّاتَ الجَرِیءَ الفَحّاشَ ، الآکِلَ وَحدَهُ ، وَالمانِعَ رِفدَهُ(254) ، وَالضّارِبَ عَبدَهُ ، وَالمُلجِئَ عِیالَهُ إلى غَیرِهِ.(255)
11284.مکارم الأخلاق ـ فی وَصفِ رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ـ: کانَ لا یَأکُلُ وَحدَهُ ما یُمکِنُهُ . وقالَ : ألا اُنَبِّئُکُم بِشِرارِکُم؟ قالوا : بَلى ، قالَ : مَن أکَلَ وَحدَهُ ، وضَرَبَ عَبدَهُ ، ومَنَعَ رِفدَهُ.(256)
11285.الإمام الکاظم علیه السلام : لَعَنَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ثَلاثةً : الآکِلَ زادَهُ وَحدَهُ ، وَالنّائِمَ فی بَیتٍ وَحدَهُ ، وَالرّاکِبَ فی الفَلاةِ وَحدَهُ.(257)
11286.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : شَرُّ النّاسِ مَن أکَلَ وَحدَهُ ، ومَنَعَ رِفدَهُ ، وجَلَدَ عَبدَهُ.(258)
11282.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه خدمتکارِ یکى از شما برایش غذایى بپزد و آن را برایش بیاورد ، باید او را ـ که دود و دَم آن غذا را تحمّل کرده است ـ ، با خود بنشانَد تا غذا بخورد ، و اگر غذا ناکافى(259) و اندک بود ، [دستِ کم،] یکى دو لقمه در دست وى بگذارد .
ه ـ اجتناب از تنها خوردن
11283.الکافى ـ به نقل از جابر بن عبد اللّه ـ: پیامبر خدا فرمود : «آیا به شما از بدترین مردانتان خبر دهم؟» . گفتیم : بگو ، اى پیامبر خدا! فرمود : «از جمله بدترین مردان شما ، کسى است که تهمت زن و گستاخ و فحّاش و تنهاخور و خسیس باشد ، بنده اش را کتک بزند و عائله اش را سرْبارِ دیگرى بکند» .
11284.مکارم الأخلاق ـ در توصیف پیامبر خدا ـ: تا مى توانست، تنها غذا نمى خورْد . فرمود : «آیا شما را از بدترینتان آگاه نسازم؟» . گفتند : بگو . فرمود : «کسى که تنها بخورد و برده اش را بزند و بخشش خویش را دریغ کند» .
11285.امام کاظم علیه السلام : پیامبر خدا ، سه کس را لعنت کرد : کسى که توشه اش را تنها بخورَد ، کسى که در اتاقى تنها بخوابد ، و کسى که در بیابانْ تنها سفر کند .
11286.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بدترینِ مردم ، کسى است که تنها بخورد و از بخشش ، دریغ کند و برده اش را بزند .
1 / 10
أدَبُ الأَکلِ مَعَ الغَیرِ
أ ـ الأَکلُ مِمّا یَلی
11287.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ أحَدُکُم فَلیَأکُل مِمّا یَلیهِ.(260)
11288.عنه صلى الله علیه و آله : سَمِّ اللّه َ وکُل مِمّا یَلیکَ.(261)
11289.تاریخ بغداد عن عائشة : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا اُتِیَ بِطَعامٍ أکَلَ مِمّا یَلیهِ ، وإذا اُتِیَ بِالتَّمرِ جالَت یَدُهُ.(262)
11290.صحیح البخاری عن عمر بن أبی سلمة : أکَلتُ یَوما مَعَ رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله طَعاما ، فَجَعَلتُ آکُلُ مِن نَواحِی الصَّحفَةِ ، فَقالَ لی رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : کُل مِمّا یَلیکَ.(263)
11291.سنن الترمذی عن عِکراش بن ذُؤَیب : بَعَثَنی بَنو مُرَّةَ بنِ عُبَیدٍ بِصَدَقاتِ أموالِهِم إلى رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ، فَقَدِمتُ عَلَیهِ المَدینَةَ ، فَوَجَدتُهُ جالِسا بَینَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ ، قالَ : ثُمَّ أخَذَ بِیَدی فَانطَلَقَ بی إلى بَیتِ أُمِّ سَلَمَةَ فَقالَ : هَل مِن طَعامٍ؟ فَاُتینا بِجَفنَةٍ(264) کَثیرَةِ الثَّریدِ والوَذْرِ(265) ، وأقبَلنا نَأکُلُ مِنها ، فَخَبَطتُ بِیَدی مِن نَواحیها ، وأکَلَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله مِن بَینِ یَدَیهِ ، فَقَبَضَ بِیَدِهِ الیُسرى عَلى یَدِیَ الیُمنى ، ثُمَّ قالَ : یا عِکراشُ ! کُل مِن مَوضِعٍ واحِدٍ ؛ فَإِنَّهُ طَعامٌ واحِدٌ .(266)
1 / 10
آداب غذا خوردن با دیگران
الف ـ غذا خوردن از جلوى خود
11287.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه یکى از شما غذا مى خورد ، از جلوى خود بخورَد .
11288.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : «بسم اللّه » بگو و از برابر خودت بخور .
11289.تاریخ بغداد ـ به نقل از عایشه ـ: پیامبر خدا ، [عادت داشت که] هر گاه غذایى برایش مى آوردند ، از آنچه دمِ دست او بود ، مى خورد و هر گاه خرما برایش مى آوردند ، دستش [در ظرف]مى گشت [و از جاهاى مختلف بر مى داشت] .
11290.صحیح البخارى ـ به نقل از عمر بن ابى سَلَمه ـ: روزى با پیامبر خدا به صَرف غذا پرداختم و از این طرف و آن طرفِ سینى مى خوردم . پیامبر صلى الله علیه و آله به من فرمود : «از جلوى خودت بخور» .
11291.سنن الترمذى ـ به نقل از عِکراش بن ذُؤیب ـ: بنى مُرّة بن عبید ، صدقات (زکات) اموالشان را به وسیله من، براى پیامبر خدا فرستادند . من به مدینه آمدم و بر پیامبر خدا وارد شدم . دیدم ایشان ، میان مهاجران و انصار ، نشسته است . دست مرا گرفت و به خانه اُمّ سلمه برد و فرمود : «آیا غذایى هست؟» . کاسه اى پُر از آب گوشت و تکّه هاى گوشت، برایمان آوردند و ما شروع به خوردن کردیم . من دستم را به هر طرف کاسه مى دواندم و پیامبر خدا ، از جلوى خودش مى خورد . ایشان ، با دست چپش دست راست مرا گرفت و فرمود : «عِکراش! از یک جا بخور . این غذا همه اش مثل هم است» .
ب ـ الأَکلُ مِنَ الجَوانِبِ
11292.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : کُلوا مِن حوَالَیها [أی القَصعَةَ] ودَعوا ذِروَتَها(267) یُبارَک فیها.(268)
11293.عنه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ أحَدُکُم طَعاما فَلا یَأکُل مِن أعلَى الصَّحفَةِ ، ولکِن لِیَأکُل مِن أسفَلِها ؛ فَإِنَّ البَرَکَةَ تَنزِلُ مِن أعلاها.(269)
11294.عنه صلى الله علیه و آله ـ لِأَصحابِ الصُّفَّةِ وقَد دَعاهُم لِلطَّعامِ ـ: اِجلِسوا ، خُذوا بِسمِ اللّه ِ ، خُذوا مِن حَوالَیها ولا تَأخُذوا مِن أعلاها ؛ فَإِنَّ البَرَکَةَ تَنحَدِرُ مِن أعلاها.(270)
11295.عنه صلى الله علیه و آله : البَرَکَةُ تَنزِلُ وَسَطَ الطَّعامِ ، فَکُلوا مِن حافَّتَیهِ ، ولا تَأکُلوا مِن وَسَطِهِ.(271)
11296.عنه صلى الله علیه و آله : لا تَأکُلُوا الطَّعامَ مِن فَوقِهِ ، وکُلوا مِن جَوانِبِهِ ؛ فَإِنَّ البَرَکَةَ تَنزِلُ مِن فَوقِهِ.(272)
ج ـ تَرکُ النَّظَرِ إلى لُقمَةِ الآخرین
11297.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا یُتبِعَنَّ أحَدُکُم بَصَرَهُ لُقمَةَ أخیهِ.(273)
د ـ رِعایَةُ حَقِّ الآخَرینَ
11298.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ مَعَ قَومٍ مِن تَمرٍ فَلا یَقرُن(274) ، فَإِن أرادَ أن یَفعَلَ فَلیَستَأذِنهُم ، فَإِن أذِنوا لَهُ فَلیَفعَل.(275)
ب ـ خوردن از کناره هاى ظرف
11292.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از کناره هاى کاسه بخورید و به بلندىِ وسط آن ، دست نزنید تا به آن برکت داده شود .
11293.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه یکى از شما غذا مى خورَد ، از بالاى بشقاب نخورد ؛ بلکه از پایینش بخورد ؛ چرا که برکت، از بالاى آن فرود مى آید .
11294.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به اصحاب صُفّه که آنان را به غذا دعوت کرده بود: بنشینید . به نام خدا شروع کنید . از کناره هاى آن بخورید و از بالایش بر ندارید ؛ چرا که برکتْ از بالاى ظرف ، سرازیر مى شود .
11295.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : برکت در وسطِ [ظرفِ] غذا فرود مى آید . پس ، از کناره هاى آن بخورید و از وسطش نخورید .
11296.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذا را از بالاى آن نخورید ، بلکه از کناره هایش بخورید ؛ چرا که برکت ، از بالاى آن مى آید .
ج ـ نگاه نکردن به لقمه دیگران
11297.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ گاه یکى از شما نگاهش را به لقمه برادرش ندوزد .
د ـ رعایت حقّ دیگران
11298.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس با عدّه اى خرما مى خورَد ، دو تا دو تا نخورد ، و اگر خواست چنین کند ، باید از آنها اجازه بگیرد . اگر اجازه دادند ، آن گاه این کار را بکند .
11299.دعائم الإسلام : عَن رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أنَّهُ نَهى عَنِ القِرانِ بَینَ التَّمرَتَینِ فی فَمٍ ، ومِن سائِرِ الفاکِهَةِ . وکَذلِکَ قالَ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام : إنَّما ذلِکَ إذا کانَ مَعَ النّاسِ فی طَعامٍ مُشتَرَکٍ ، فَأَمّا مَن أکَلَ وَحدَهُ فَلیَأکُل کَیفَ أحَبَّ.(276)
11300.سنن الترمذی عن ابن عمر : نَهى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أن یُقرَنَ بَینَ التَّمرَتَینِ(277) حَتّى یَستَأذِنَ صاحِبَهُ.(278)
11301.علل الشرائع عن علیّ بن جعفر عن أخیه الإمام الکاظم سَأَلتُهُ عَنِ القِرانِ بَینَ التّینِ وَالتَّمرِ وسائِرِ الفَواکِهِ. قالَ : نَهى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله عَنِ القِرانِ ، فَإِن کُنتَ وَحدَکَ فَکُل کَیفَ أحبَبتَ ، وإن کُنتَ مَعَ قَومٍ مُسلِمینَ فَلا تَقرُنَ.(279)
ه ـ بَدءُ رَبِّ الطَّعامِ بالأَکلِ أو خَیرِ مَن حَضَرَ
11302.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : یَؤُمُّ النّاسَ فی الطَّعامِ الإِمامُ ، أو رَبُّ الطَّعامِ ، أو خَیرُهُم.(280)
11303.عنه صلى الله علیه و آله : إذا وُضِعَ الطَّعامُ فَلیَبدَأ أمیرُ القَومِ ، أو صاحِبُ الطَّعامِ ، أو خَیرُ القَومِ.(281)
11304.عنه صلى الله علیه و آله : الرَّجُلُ أحَقُّ بِصَدرِ دارِهِ وفَرَسِهِ ، وأن یَؤُمَّ فی بَیتِهِ ، وأن یَبدَأَ فی صَحفَتِهِ.(282)
11299.دعائم الإسلام ـ درباره پیامبر خدا ـ: نقل است که ایشان از گذاشتن دو عدد خرما یا هر میوه دیگر در دهان ، نهى فرمود . امام صادق علیه السلام چنین فرمود : «این ، در صورتى است که شخص با دیگران هم غذا باشد ؛ امّا کسى که به تنهایى مى خورد ، مى تواند هر طور که دوست داشت ، بخورد» .
11300.سنن الترمذى ـ به نقل از ابن عمر ـ: پیامبر خدا ، از دو تا دو تا خوردنِ خرما نهى فرمود ، مگر آن که شخص از شریک ظرفش اجازه بگیرد .
11301.علل الشرائع ـ به نقل از على بن جعفر (برادر امام کاظم علیه الس: از امام کاظم علیه السلام درباره دو تا دو تا خوردن انجیر و خرما و دیگر میوه ها سؤال کردم . فرمود : «پیامبر خدا ، از این کار ، نهى فرمود . اگر تنها بودى ، هر طور که دوست داشتى ، بخور ؛ ولى اگر با عدّه اى مسلمان هم کاسه بودى ، دو تا دو تا نخور» .
ه ـ آغاز کردنِ میزبان یا بهترین فرد حاضر
11302.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هنگام غذا خوردن ، پیشوا یا صاحب غذا یا بهترین فرد از حاضران، باید آغاز به خوردن کند .
11303.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه غذا نهاده شد ، باید امیر قوم یا صاحب غذا و یا بهترین فرد از حاضران ، آغاز به خوردن کند .
11304.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : انسان ، در نشستن در صدر خانه اش ، سوار شدن بر اسبش ، امامت [ـِ جماعت]در خانه اش ، و آغاز کردن در سفره اش ، سزاوارتر [از دیگران]است .
و ـ التَطویلُ فی الأَکلِ حَتّى یَفرُغَ القَومُ
11305.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا وُضِعَتِ المائِدَةُ فَلا یَقومُ رَجُلٌ حَتّى تُرفَعَ المائِدَةُ ، ولا یَرفَعُ یَدَهُ وإن شَبِعَ حَتّى یَفرُغَ القَومُ ، وَلیُعذِر(283) ؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ یُخجِلُ جَلیسَهُ فَیَقبِضُ یَدَهُ ، وعَسى أن یَکونَ لَهُ فی الطَّعامِ حاجَةٌُ.(284)
ز ـ جَوامِعُ آدابِ التَّناوُلِ
11306.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الطَّعامُ إذا جَمَعَ أربَعَ خِصالٍ فَقَد تَمَّ : إذا کانَ مِن حَلالٍ ، وکَثُرَتِ الأَیدی ، وسُمِّیَ فی أوَّلِهِ ، وحُمِدَ اللّه ُ عز و جل فی آخِرِهِ.(285)
11307.عنه صلى الله علیه و آله ـ من وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام ـ: یا عَلِیُّ ، اثنَتا عَشَرَةَ خَصلَةً یَنبَغی لِلرَّجُلِ المُسلِمِ أن یَتَعَلَّمَها عَلَى المائِدَةِ : أربَعٌ مِنها فَریضَةٌ ، وأربَعٌ مِنها سُنَّةٌ ، وأربَعٌ مِنها أدَبٌ. فَأَمَّا الفَریضَةُ : فَالمَعرِفَةُ بِما یَأکُلُ ، وَالتَّسمِیَةُ ، وَالشُّکرُ ، وَالرِّضا. وأمَّا السُّنَّةُ : فَالجُلوسُ عَلَى الرِّجلِ الیُسرى ، وَالأَکلُ بِثَلاثِ أصابِعَ ، وأن یَأکُلَ مِمّا یَلیهِ ، ومَصُّ الأَصابِعِ. وأمَّا الأَدَبُ : فَتَصغیرُ اللُّقمَةِ ، وَالمَضغُ الشَّدیدُ ، وقِلَّةُ النَّظَرِ فی وُجوهِ النّاسِ ، وغَسلُ الیَدَینِ.(191)
11308.عنه صلى الله علیه و آله : إذا وُضِعَتِ المائِدَةُ فَلیأکُلِ الرَّجُلُ مِمّا یَلیهِ ، ولا یَأکُل مِمّا بَینَ یَدَی جَلیسِهِ ، ولا مِن ذِروَةِ القَصعَةِ؛ فَإِنَّما تَأتیهِ البَرَکَةُ مِن أعلاها ، ولا یَقومُ رَجُلٌ حَتّى تُرفَعَ المائِدَةُ ، ولا یَرفَعُ یَدَهُ وإن شَبِعَ حَتّى یَرفَعَ القَومُ ، وَلیُعذِر؛ فَإِنَّ ذلِکَ یُخجِلُ جَلیسَهُ فَیَقبِضُ یَدَهُ ، وعَسى أن تَکونَ لَهُ فی الطَّعامِ حاجَةٌ.(286)
و ـ طول دادن غذا، تا وقتى که همه دست بکِشند
11305.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه سفره انداخته شد ، انسان (صاحب خانه) نباید برخیزد تا آن گاه که سفره ، جمع شود ، و نباید دست از خوردن بکِشد ، تا وقتى که همگان دست از خوردن بکِشند ، و باید خود را به خوردن مشغول کند ؛ چرا که در غیر این صورت ، میهمانش خجالت مى کشد و دست از خوردن برمى دارد ، در حالى که ممکن است هنوز نیاز داشته باشد .
ز ـ کلّیات آداب غذا خوردن
11306.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه غذا ، چهار ویژگى داشته باشد ، کامل است : آن گاه که از حلال باشد ، دست ها (خورَندگان) بسیار باشند ، در آغازش نام خدا برده شود ، و در پایانش سپاس خداوند عز و جل گفته شود .
11307.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در سفارش به امام على علیه السلام ـ: اى على! آداب سفره ، دوازده تاست که انسان مسلمان ، باید آنها را بیاموزد : چهارتاى آنها واجب است ، چهار تا مستحب است ، و چهار تا از ادب است . آن چهار واجب ، عبارت اند از : شناخت آنچه مى خورَد ، نام خدا بردن ، شکر گفتن ، و خشنودى . آن چهار مستحب ، عبارت اند از : نشستن روى پاى چپ ، خوردن با سه انگشت ، از جلوى خود خوردن ، و لیسیدن انگشت ها . و آن چهار که از ادب اند ، عبارت اند از : لقمه کوچک برداشتن ، خوب جویدن ، کمتر به صورت دیگران نگاه کردن ، و شستن دست ها .
11308.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه سفره نهاده شد ، انسان باید از آنچه جلوى اوست ، بخورد و از جلوى هم سفره اش و از بلندىِ وسط کاسه نخورد ؛ چرا که برکت ، از بالاى کاسه مى آید ، و تا سفره جمع نشده است ، از سرِ سفره بر نخیزد ، و تا دیگران از خوردنْ دست نکشیده اند ، او دست نکِشد و خودش را مشغول خوردن کند ، حتّى اگر سیر شده باشد ؛ چرا که اگر دست بکشد ، هم سفره اش خجالت مى کشد و دست مى کشد ، در حالى که ممکن است هنوز به غذا نیاز داشته باشد .
11309.عنه صلى الله علیه و آله : إذَا اجتَمَعَ لِلطَّعامِ أربَعٌ کَمَلَ : أن یَکونَ حَلالاً ، وأن تَکثُرَ عَلَیهِ الأَیدی ، وأن یُفتَتَحَ بِاسمِ اللّه ِ ، ویُختَتَمَ بِحَمدِ اللّه ِ.(287)
ح ـ النَّوادِرُ
11310.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ فی قَصعَةٍ ثُمَّ لَحِسَهَا ، استَغفَرَت لَهُ القَصعَةُ.(288)
11311.عنه صلى الله علیه و آله : لَأَن ألطَعَ(289) قَصعَةً أحَبُّ إلَیَّ مِن أن أتَصَدَّقَ بِمِلئِها طَعاما.(290)
11312.عنه صلى الله علیه و آله : إیّاکُم أن تَشَمُّوا الخُبزَ(291) کَما تَشَمُّهُ السِّباعُ.(292)
11313.عنه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ أحَدُکُم فَلیَلعَق أصابِعَهُ ؛ فَإِنَّهُ لا یَدری فی أیَّتِهِنَّ البَرَکَةُ.(293)
11314.عنه صلى الله علیه و آله : مَن لَعِقَ الصَّحفَةَ(294) ولَعِقَ أصابِعَهُ ، أشبَعَهُ اللّه ُ فی الدُّنیا وَالآخِرَةِ.(295)
11309.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه چهار خصلت در غذا جمع شود ، آن غذا ، کامل است : حلال باشد ، دست هاى بیشترى بر آن باشد ، با نام خدا آغاز گردد ، و با سپاس خدا پایان پذیرد .
ح ـ گوناگون
11310.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس در کاسه اى غذا بخورد و در پایان ، آن را بلیسد ، آن کاسه برایش طلبِ آمرزش مى کند .
11311.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : این که کاسه را بِلیسَم ، برایم خوش تر از آن است که آن را پُر از غذا صدقه دهم .
11312.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از بو کشیدن نان(296) ـ آن گونه که حیوانات ، [علوفه خود را] بو مى کشند ـ بپرهیزید .
11313.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه فردى از شما غذا مى خورَد ، انگشتانش را بلیسد ؛ چرا که نمى داند برکت در کدام یک از آنهاست .
11314.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس بشقاب و انگشتان خود را بلیسد ، خداوندْ در دنیا و آخرت ، او را سیر مى گردانَد .
11315.عنه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ أحَدُکُم طَعاما فَمَصَّ أصابِعَهُ الَّتی أکَلَ بِها ، قالَ اللّه ُ عز و جل : بارَکَ اللّه ُ فیکَ.(297)
11316.دعائم الإسلام : عنه صلى الله علیه و آله أنَّهُ کانَ یَلعَقُ الصَّحفَةَ ، وقالَ : آخِرُ الصَّحفَةِ أعظَمُها بَرَکَةً ، وإنَّ الَّذینَ یَلعَقونَ الصِّحافَ تُصَلّی عَلَیهِمُ المَلائِکَةُ ، ویَدعونَ لَهُم بِالسَّعَةِ فی الرِّزقِ ، ولِلَّذی یَلعَقُ الصَّحفَةَ حَسَنَةٌ مُضاعَفَةٌ. وکانَ إذا أکَلَ لَعِقَ أصابِعَهُ حَتّى یُسمَعَ لَها مَصیصٌ.(298)
11317.الإمام علیّ علیه السلام : نَهَى [النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله] أن تُلقَى النَّواةُ عَلَى الطَّبَقِ الَّذی یُؤکَلُ مِنهُ الرُّطَبُ أو التَّمرُ.(299)
11318.الإمام الصادق علیه السلام : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَلطَعُ القَصعَةَ ویَقولُ : مَن لَطَعَ قَصعَةً فَکَأَنَّما تَصَدَّقَ بِمِثلِها.(300)
11315.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه فردى از شما غذایى بخورد و انگشتانى را که با آنها غذا خورده است ، بلیسد ، خداوند عز و جل مى فرماید : «خدایت برکتت دهد!» .
11316.دعائم الإسلام : پیامبر صلى الله علیه و آله بشقاب را مى لیسید و مى فرمود : «ته بشقاب ، بابرکت تر است . کسانى که بشقاب ها را مى لیسند ، فرشتگان ، بر آنان درود مى فرستند و براى افزون شدن روزىِ آنان ، دعا مى کنند ، و براى کسى که ته بشقاب را بلیسد ، دو چندانْ ثواب است» . ایشان ، هر گاه غذا مى خورد ، انگشتانش را مى لیسید ، به طورى که صداى لیسیدن آنها شنیده مى شد .
11317.امام على علیه السلام : پیامبر صلى الله علیه و آله از انداختن هسته خرما در سینى اى که از آن ، رُطب یا خرما خورده مى شود ، نهى فرمود .
11318.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا ، [ته] کاسه را مى لیسید و مى فرمود : «هر کس کاسه اى را بلیسد ، چنان است که به اندازه آن کاسه، صدقه داده باشد» .
توضیحی درباره آداب غذا خوردن
در شمارى از احادیث گذشته ، استفاده کامل از آنچه در ظرف غذا یا در انگشتان باقى مانده است ، با تعبیراتى مانند : «لعق القصعة (لیسیدن کاسه)» ، «لعق الصحفة (لیسیدن بشقاب) و «لعق الأصابع (لیسیدن انگشتان)» ، مورد توصیه و تأکید قرار گرفته است . در این باره، دو نکته قابل توجّه است : 1 . تأکید بر مصرف باقى مانده موادّ خوراکى تا این حد ، در جهت ایجاد فرهنگ «مبارزه با اسراف» و با هدف استکبارستیزى و تقویت «خودکفایى اقتصادى» است . بدیهى است خانواده اى که تا این حد، عادت به صرفه جویى داشته باشد ، هیچ چیزِ قابل مصرفى را هدر نمى دهد و اگر مردم ، با این فرهنگ تربیت شوند ، ضایعات موادّ غذایى شان، بخصوص نان، بسیار کم خواهد بود . 2 . لیسیدن انگشتان و ظرف غذا، موضوعیت ندارد ؛ بلکه هدف ، مصرف کردن همه موادّ غذایىِ موجود در آنهاست . بنا بر این ، ممکن است این هدف ، از راه دیگرى هم تحقّق پیدا کند . گذشته از این ، در عصر حاضر که فرهنگ غذا خوردن با دست ، منسوخ شده است ، لیسیدن انگشتان ، بى معناست و این توصیه ، با خوردن همه موادّ غذایىِ باقى مانده بر قاشق ، انجام مى گیرد ؛ مگر آن که احتمال بدهیم که خوردن غذا با دست ـ چنان که گفته شده است ـ از نظر بهداشتى ، سودمند باشد .
1 / 11
ما یَنبغى بَعدَ الأکلِ
أ ـ شُکرُ اللّه ِ
11319.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الطّاعِمُ الشّاکِرُ بِمَنزِلَةِ الصّائِمِ الصّابِرِ.(301)
11320.عنه صلى الله علیه و آله : الطّاعِمُ الشّاکِرُ لَهُ مِنَ الأَجرِ کَأَجرِ الصّائِمِ المُحتَسِبِ.(302)
11321.عنه صلى الله علیه و آله : الطّاعِمُ الشّاکِرُ أفضَلُ مِنَ الصّائِمِ الصّامِتِ.(303)
11322.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ المُؤمِنَ لَیَشبَعُ مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ فَیَحمَدُ اللّه َ ، فَیُعطیهِ اللّه ُ مِنَ الأَجرِ ما لا یُعطِی الصّائِمَ ، إنَّ اللّه َ شاکِرٌ عَلیمٌ یُحِبُّ أن یُحمَدَ.(304)
11323.عنه صلى الله علیه و آله : إذا رُفِعَتِ المائِدَةُ فَقُل : الحَمدُ للّه رَبِّ العالَمینَ ، اللّهُمَّ اجعَلها نِعمَةً مَشکورَةً.(305)
11324.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ فَشَبِعَ ، وشَرِبَ فَرَوِیَ ، فَقالَ : «الحَمدُ للّه الَّذی أطعَمَنی وأشبَعَنی ، وسَقانی وأروانی» خَرَجَ مِن ذُنوبِهِ کَیَومَ وَلَدَتهُ اُمُّهُ.(306)
11325.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ لَیُدخِلُ العَبدَ الجَنَّةَ بِالأَکلَةِ أوِ الشَّربَةِ یَحمَدُهُ عَلَیها.(307)
11326.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ لَیَرضى عَنِ العَبدِ أن یَأکُلَ الأَکلَةَ فَیَحمَدَهُ عَلَیها ، أو یَشرَبَ الشَّربَةَ فَیَحمَدَهُ عَلَیها.(308)
1 / 11
آنچه بعد از خوردن ، شایسته است
الف ـ گزاردن شکر خداوند
11319.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سیرِ سپاس گزار ، به سانِ روزه دار شکیباست .
11320.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سیرِ سپاس گزار ، مزدش همانند مزد روزه دارى است که براى خدا روزه گرفته باشد .
11321.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سیرِ سپاس گزار ، برتر از روزه دار خاموش [از ذکر و سپاس گویىِ خدا]است .
11322.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مؤمن ، سیر مى خورَد و مى آشامد و شکر خدا را به جا مى آورد و از همین رو، خداوند به او مزدى مى دهد که به روزه دار نمى دهد . خداوند ، سپاس گزار و داناست و دوست دارد که [از او]سپاس گزارى شود .
11323.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه سفره جمع شد ، بگو : «سپاس ، خداوند را که پروردگارِ جهانیان است . بار خدایا! این غذا را نعمتى قرار ده که شکرش به جاى آورده شده باشد» .
11324.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که بعد از سیر شدن از غذا و آب، بگوید : «ستایش ، خداوندى را که مرا غذا داد و سیرم کرد ، و آبم داد و سیرابم ساخت» ، همانند روزى که از مادرش متولّد شده ، از گناهانش پاک مى گردد .
11325.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند ، بنده را به سبب خوردن یا نوشیدنى که بر آن خداوند را سپاس بگوید ، به بهشت مى برد .
11326.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند ، از بنده اى که غذایى بخورَد و او را براى آن ، سپاس بگوید ، یا آبى بنوشد و او را بر آن سپاس گزارَد ، خشنود مى شود .
11327.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ طَعاما ثُمَّ قالَ : «الحَمدُ للّه الَّذی أطعَمَنی هذَا الطَّعامَ ، ورَزَقَنیهِ مِن غَیرِ حَولٍ مِنّی ولا قُوَّةٍ» غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وما تَأَخَّرَ.(309)
11328.عنه صلى الله علیه و آله : مَن قالَ حینَ یَفرُغُ مِن طَعامِهِ : «الحَمدُ للّه الَّذی أطعَمَنی فَأَشبَعَنی ، وسَقانی فَأَروانی بِلا حَولٍ مِنّی ولا قُوَّةٍ» فَقَد أدّى شُکرَ ذلِکَ الطَّعامِ.(310)
11329.عنه صلى الله علیه و آله : فی قَولِ العَبدِ : «الحَمدُ للّه» أرجَحُ فی میزانِهِ مِن سَبعِ سَماواتٍ وسَبعِ أرَضینَ ، وإذا أکَلَ أو شَرِبَ أو لَبِسَ ثَوبا قالَ : «الحَمدُ للّه ِ» فَقالَ اللّه ُ : إنَّهُ کانَ عَبدا شَکورا.(311)
11330.عنه صلى الله علیه و آله : ما مِن رَجُلٍ یَجمَعُ عِیالَهُ ویَضَعُ مائِدَةً بَینَ یَدَیهِ ویُسَمّی ویُسَمّونَ فی أوَّلِ الطَّعامِ ، ویَحمَدونَ اللّه َ عز و جل فی آخِرِهِ فَتَرتَفِعُ المائِدَةُ ، حَتّى یُغفَرَ لَهُم.(312)
11331.عنه صلى الله علیه و آله ـ فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام ـ: یا عَلِیُّ ، إذا أکَلتَ فَقُل : «بِسمِ اللّه ِ» ، وإذا فَرَغتَ فَقُل : «الحَمدُ للّه ِ» ؛ فَإِنَّ حافِظَیکَ لا یَبرَحانِ یَکتُبانِ لَکَ الحَسناتِ حَتّى تُبعِدَهُ عَنکَ.(313)
11332.مسند ابن حنبل عَن عَبدِالرَّحمنِ بنِ جُبَیرٍ : أنَّهُ حَدَّثَهُ رَجُلٌ خَدَمَ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ثَمانَ سِنینَ أنَّهُ سَمِعَ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله إذا قُرِّبَ إلَیهِ طَعامُهُ یَقولُ : «بِسمِ اللّه ِ» ، وإذا فَرَغَ مِن طَعامِهِ قالَ : «اللّهُمَّ أطعَمتَ وأسقَیتَ ، وأغنَیتَ وأقنَیتَ(314) ، وهَدَیتَ وأحیَیتَ ، فَلَکَ الحَمدُ عَلى ما أعطَیتَ».(315)
11327.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس غذایى بخورد و سپس بگوید : «خداوند را سپاس که این غذا را به من خوراند و بى آن که توش و توانى داشته باشم ، آن را روزىِ من کرد!» ، گناهان گذشته و آینده او آمرزیده مى شود .
11328.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس وقتى غذایش را تمام کرد ، بگوید : «سپاس ، خداوندى را که مرا خوراک داد و سیر کرد ، و آبم داد و سیرابم ساخت ، بى آن که مرا توش و توانى [در این خصوص]باشد» ، شکر آن غذا را به جا آورده است .
11329.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : «الحمد للّه » گفتنِ بنده، در ترازوى [اعمالِ]او ، سنگین تر از هفت آسمان و هفت زمین است . هر گاه که مى خورد یا مى آشامد و یا جامه اى مى پوشد ، [اگر]بگوید : «الحمد للّه » ، خداوند مى فرماید : «او بنده اى سپاس گزار است» .
11330.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ مردى نیست که خانواده اش را جمع کند و سفره اش را بیندازد و همگى غذایشان را با «بسم اللّه » شروع کنند و در پایان ، سپاس خداوند عز و جل را به جاى آورند و سفره جمع شود ، مگر آن که آمرزیده شوند .
11331.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در سفارش به امام على علیه السلام ـ: اى على! وقتى غذا مى خورى ، «بسم اللّه » بگو و در پایان آن ، «الحمد للّه » بگو ؛ زیرا دو فرشته نگهبان تو ، تا زمانى که غذا را از خودت دور کنى (از خوردن ، دست بکشى)، پیوسته برایت ثواب مى نویسند .
11332.مسند ابن حنبل ـ به نقل از عبد الرحمان بن جُبَیر ـ: مردى که هشت سال پیامبر خدا را خدمت کرده بود ، به عبد الرحمان بن جبیر گفت که پیامبر صلى الله علیه و آله هر گاه غذایش را نزدش مى گذاشتند ، مى گفت : «بسم اللّه » ، و هر گاه غذایش را تمام مى کرد ، مى گفت : «بار خدایا! تو آب و غذا دادى ، تو بى نیاز کردى و بخشیدى ، تو هدایت کردى و زندگى بخشیدى . پس تو را بر آنچه داده اى ، سپاس!» .
11333.سنن أبی داوود عن أبی سعید الخدری إنَّ النَّبِیَّ الحَمدُ للّه ِ الَّذی أطعَمَنا وسَقانا ، وجَعَلَنا مُسلِمینَ.(316)
11334.المعجم الأوسط عن أنَس عن رسول اللّه صلى الله علیه إنَّ الرَّجُلَ لَیوضَعُ طَعامُهُ بَینَ یَدیَهِ فَما یُرفَعُ حَتّى یُغفَرَ لَهُ . فَقیلَ : یا رَسولَ اللّه ِ! بِمَ ذاکَ؟ قال : یَقولُ : «بِسمِ اللّه ِ» إذا وُضِعَ ، وَ«الحَمدُ للّه ِ» إذا رُفِعَ.(317)
11335.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ مِن دُعائِهِ عِندَ الفَراغِ مِنَ الطَّعامِ ـ: اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ أطعَمتَ وسَقَیتَ ، وأشبَعتَ وأروَیتَ ، فَلَکَ الحَمدُ غَیرَ مَکفورٍ ، ولا مُوَدَّعٍ ، ولا مُستَغنىً عَنکَ.(318)
11336.سنن أبی داوود عن أبی أیّوب الأنصاری : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا أکَلَ أو شَرِبَ قالَ : الحَمدُ للّه ِ الَّذی أطعَمَ وسَقى ، وسَوَّغَهُ(319) ، وجَعَلَ لَهُ مَخرَجا.(320)
11337.صحیح البخاری عن أبی اُمامة: إنّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله کانَ إذا رُفِعَ مائِدَتُهُ قالَ : الحَمدُ للّه ِ کَثیرا طَیِّبا مُبارَکا فیهِ ، غَیرَ مَکفِیٍّ ولا مُوَدَّعٍ ولا مُستَغنىً عَنهُ ، رَبَّنا.(321)
11338.الشُّکر لابن ابی الدنیا عن أنس : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا أکَلَ قالَ : الحَمدُ للّه ِ الَّذی أطعَمَنی وسَقانی وهَدانی وکُلَّ بَلاءٍ حَسَنٍ أبلانی ، الحَمدُ للّه ِ الرَّزّاقِ ذِی القُوَّةِ المَتینِ(322) ، اللّهُمَّ لا تَنزِع مِنّا صالِحا أعطَیتَنا ، ولا صالِحا رَزَقتَنا ، وَاجعَلنا لَکَ مِن الشّاکِرینَ.(323)
11333.سنن أبى داوود ـ به نقل از ابو سعید خُدرى ـ: پیامبر صلى الله علیه و آله هر گاه غذایش را تمام مى کرد ، مى گفت : «سپاس ، خدایى را که ما را آب و غذا داد و مسلمانمان قرار داد» .
11334.المعجم الأوسط ـ به نقل از اَنَس ـ: پیامبر خدا فرمود : «[گاه چنین است که] غذاى کسى در پیشِ او نهاده مى شود ، و هنوز سفره جمع نشده ، گناهانش آمرزیده مى شود» . گفته شد : چگونه ، اى پیامبر خدا؟ فرمود : «چون غذا نهاده شد ، بسم اللّه بگوید و وقتى جمع شد ، الحمد للّه » .
11335.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در دعا هنگام دست کشیدن از غذا ـ: بار خدایا! تو را سپاس که غذا و آب مى دهى و سیر و سیراب مى گردانى . پس تو را سپاس که نعمتت هرگز انکار کردنى نیست و با تو بدرود نمى توان گفت (از تو دست نمى توان شُست) و هیچ کس از تو بى نیاز نیست .
11336.سنن أبى داوود ـ به نقل از ابو ایّوب انصارى ـ: پیامبر خدا ، هر گاه مى خورد یا مى آشامید ، مى گفت : «سپاس ، خداوندى را که غذا و آب مى دهد و آن را گوارا مى سازد ، و برایش راه خروجى قرار داده است» .
11337.صحیح البخارى ـ به نقل از ابو اُمامه ـ: پیامبر صلى الله علیه و آله پس از آن که سفره اش برچیده مى شد ، مى گفت : «سپاسِ فراوان و پاک و خجسته ، خداوند را ؛ سپاسى هماره که بسنده نیست و از آن، بى نیاز نتوان بود، اى پروردگار ما!» .(324)
11338.الشُّکر ، ابن ابى دنیا ـ به نقل از اَنَس ـ: پیامبر خدا ، چون غذایش را مى خورد ، مى گفت : «سپاس ، خداوندى را که به من ، خوراک و آب داد و هدایتم فرمود و مرا به هر آزمونى نیکو ، آزمود . سپاس ، خداوندِ روزى ده نیرومندِ استوار را .(325) بار خدایا! هر آن خوبى اى را که به ما عطا کردى و هر آن خوبى اى را که روزىِ ما کردى ، از ما باز مگیر و ما را از سپاس گزارانت قرار ده» .
ب ـ الدُّعاءُ بِالبَرَکَةِ
11339.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا أکَلَ أحَدُکُم طَعاما فَلیَقُل : «اللّهُمَّ بارِک لَنا فیهِ ، وأطعِمنا خَیرا مِنهُ». و إذا سُقِیَ لَبَنا فَلیَقُل : «اللّهُمَّ بارِک لَنا فیهِ ، وزِدنا مِنهُ» ؛ فَإِنَّهُ لَیسَ شَیءٌ یُجزِئُ مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ إلَا اللَّبَنَ.(326)
11340.الإمام الباقر علیه السلام : لم یَکُن رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَأکُلُ طَعاما ولا یَشرَبُ شَرابا إلّا قالَ : «اللّهُمَّ بارِک لَنا فیهِ ، وأبدِلنا بِهِ خَیرا مِنهُ» ، إلَا اللَّبَنَ فَإِنَّهُ کانَ یَقولُ : «اللّهُمَّ بارِک لنَا فیهِ ، وزِدنا مِنهُ».(327)
11341.المستدرک على الصحیحین عن أبی هریرة : دَعا رَجُلٌ مِنَ الأَنصارِ مِن أهلِ قُباءَ(328) النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله ، فَانطَلَقنا مَعَهُ ، فَلَمّا طَعِمَ وغَسَلَ یَدَیهِ ـ أو قالَ یَدَهُ ـ قالَ : الحَمدُ للّه ِ الَّذی یُطعِمُ ولا یُطعَمُ ، مَنَّ عَلَینا فَهَدانا ، وأطعَمَنا وسَقانا ، وکُلَّ بَلاءٍ حَسَنٍ أبلانا ، الحَمدُ للّه ِ غَیرَ مُوَدَّعٍ ولا مُکافَا ولا مَکفورٍ ولا مُستَغنىً عَنهُ ، الحَمدُ للّه ِ الَّذی أطعَمَ مِنَ الطَّعامِ ، وسَقى مِنَ الشَّرابِ ، وکَسا مِنَ العُریِ ، وهَدى مِنَ الضَّلالَةِ ، وبَصَّرَ مِنَ العَمایَةِ ، وفَضَّلَ عَلى کَثیرٍ مِمَّن خَلَقَ تَفضیلاً ، الحَمدُ للّه ِ رَبِّ العالَمینَ.(329)
ب ـ خواندن دعاى برکت
11339.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه یکى از شما غذایى خورد ، بگوید : «بار خدایا! در این غذا، به ما برکت ده و از این بهتر را به ما بخوران» . [نیز] هر گاه شیر نوشید ، بگوید : «بار خدایا! در این شیر، به ما برکت ده و آن را برایمان افزون گردان» ؛ زیرا هیچ چیز غیر از شیر ، کار غذا و آب را نمى کند .
11340.امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا ، هر گاه غذایى مى خورد یا نوشیدنى اى مى آشامید ، مى گفت : «بار خدایا! در این ، به ما برکت ده و به جاى آن ، بهترش را عطایمان فرما» ؛ جز در مورد شیر که مى فرمود : «بار خدایا! در این ، به ما برکت ده و آن را برایمان بیشتر کن» .
11341.المستدرک على الصحیحین ـ به نقل از ابو هُرَیره ـ: مردى انصارى از اهالى قُبا،(330) پیامبر صلى الله علیه و آله را دعوت کرده بود و ما نیز همراه ایشان رفتیم. پیامبر صلى الله علیه و آله پس از آن که غذایش را خورد و دستانش (یا : دستش) را شُست ، گفت : «سپاس ، خداوندى را که مى خورانَد و خود نمى خورَد ، بر ما منّت نهاد و هدایتمان فرمود ، آب و غذایمان داد ، و ما را به هر گونه آزمون نیکو ، آزمود . سپاس ، خداوندى را که درخواست[ها] از او ترک نمى شود ، پاداش نمى خواهد ، نعمتش انکار نمى شود ، و از او بى نیازى نیست . سپاس ، خداوندى را که از غذا خورانْد ، از آب نوشانْد ، از برهنگى پوشانْد ، از گم راهى به راه راست کشانْد ، از کورى به بینایى رساند ، و [ما را]بر بسیارى از آفریدگانش برترىِ چشمگیر داد . سپاس ، خدا را که پروردگار جهانیان است» .
ج ـ الدُّعاءُ عِندَ رَفعِ المائِدَةِ
11342.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا وُضِعَتِ المائِدَةُ حَفَّتها أربَعَةُ آلافِ مَلَکٍ ، فَإِذا قالَ العَبدُ : «بِسمِ اللّه ِ» ، قالَتِ المَلائِکَةُ : بارَکَ اللّه ُ عَلَیکُم فی طَعامِکُم ، ثُمَّ یَقولونَ لِلشَّیطانِ : اُخرُج یا فاسِقُ لا سُلطانَ لَکَ عَلَیهِم. فَإِذا فَرَغوا فَقالوا : «الحَمدُ للّه ِ» ، قالَتِ المَلائِکَةُ : قَومٌ أنعَمَ اللّه ُ عَلَیهِم فَأَدَّوا شُکرَ رَبِّهِم. وإذا لَم یُسَمّوا ، قالَتِ المَلائِکَةُ لِلشَّیطانِ : اُدنُ یا فاسِقُ فَکُل مَعَهُم. فَإِذا رُفِعَتِ المائِدَةُ ولَم یَذکُرُوا اسمَ اللّه ِ عَلَیها ، قالَتِ المَلائِکَةُ : قَومٌ أنعَمَ اللّه ُ عَلَیهِم فَنَسوا رَبَّهُم جَلَّ وعَزَّ.(331)
11343.الإمام علیّ علیه السلام : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا رُفِعَتِ المائِدَةُ مِن بَینِ یَدَیهِ یَقولُ : الحَمدُ للّه ِ .(332)
11344.الإمام الباقر علیه السلام : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا رُفِعَتِ المائِدَةُ ، قالَ : اللّهُمَّ أکثَرتَ وأطَبتَ وبارَکتَ فَأَشبَعتَ وأروَیتَ ، الحَمدُ للّه ِ الَّذی یُطعِمُ ولا یُطعَمُ.(333)
د ـ غَسلُ الأَیدی
11345.دعائم الإسلام : عن رسول اللّه ِ صلى الله علیه و آله أنَّهُ أمَرَ بِغَسلِ الأَیدی بَعدَ الطّعامِ مِنَ الغَمَرِ(334) ، وقالَ : إنَّ الشَّیطانَ یَشَمُّهُ.(335)
11346.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الوُضوءُ قَبلَ الطَّعامِ یَنفی الفَقرَ(336) ، وبَعدَهُ یَنفی الهَمَّ ، ویُصِحُّ البَصَرَ.(337)
ج ـ دعا کردن ، هنگام برچیدن سفره
11342.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه سفره نهاده مى شود ، چهار هزار فرشته آن را در میان مى گیرند ، و چون بنده بگوید : «بسم اللّه » ، فرشتگان مى گویند : «خدا به غذاى شما برکت دهد!» . سپس به شیطان مى گویند : «بیرون شو ـ اى نابکار ـ که تو را بر آنان ، تسلّطى نیست» . و چون پس از غذا بگویند : «الحمد للّه » ، فرشتگان مى گویند : «خداوند ، به این عدّه ، نعمت داد و آنها ، شکر پروردگارشان را به جاى آوردند» . امّا اگر [در آغاز سفره] «بسم اللّه » نگویند ، فرشتگان به شیطان مى گویند : «نزدیک آى ـ اى نابکار ـ و با آنان ، بخور» . و هر گاه سفره جمع شود و نام خدا را نگویند ، فرشتگان مى گویند : «خداوند ، به این عدّه ، نعمت داد ؛ امّا آنها پروردگار خویش عز و جل را فراموش کردند» .
11343.امام على علیه السلام : پیامبر خدا ، هر گاه سفره را از برابرش جمع مى کردند ، مى گفت : «الحمد للّه » .
11344.امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا ، هر گاه سفره برچیده مى شد ، مى گفت : «[ما را]فزون دادى و [غذاى]پاک [و حلال]عطا کردى و برکت بخشیدى و سیر کردى و سیراب ساختى . سپاس ، خداوندى را که مى خورانَد و خود نمى خورَد» .
د ـ شُستن دست ها
11345.دعائم الإسلام : پیامبر خدا ، دستور داد که بعد از غذا ، دست ها از بو و چربىِ گوشت ، شسته شوند ، و فرمود : «[چون] شیطان ، آن را بو مى کشد» .
11346.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شستن دست ها قبل از غذا ، فقر را مى بَرَد و بعد از غذا، اندوه را مى زُداید و چشم را سالم مى دارد .
11347.عنه صلى الله علیه و آله : إذا نامَ أحَدُکُم وفی یَدِهِ ریحُ غَمَرٍ فَلَم یَغسِل یَدَهُ فَأَصابَهُ شَیءٌ ، فَلا یَلومَنَّ إلّا نَفسَهُ.(338)
11348.عنه صلى الله علیه و آله : ألا لا یَلومَنَّ امرُؤٌ إلّا نَفسَهُ؛ یَبیتُ وفی یَدِهِ ریحُ غَمَرٍ.(339)
11349.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ مِن هذَا اللَّحمِ شَیئا فَلیَغسِل یَدهُ مِن ریحِ وَضَرِهِ(340) ، لا یُؤذی مَن حِذاءَهُ.(341)
ه ـ مَسحُ الوَجهِ بَعد غَسلِ الیَدِ
11350.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا غَسَلتَ یَدَکَ بَعدَ الطَّعامِ فَامسَح وَجهَکَ وعَینَیکَ قَبلَ أن تَمسَحَ بِالمِندیلِ ، وتَقولُ : اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ الزّینَةَ وَالمَحَبَّةَ ، وأعوذُ بِکَ مِنَ المَقتِ وَالبِغضَةِ.(342)
11351.مکارم الأخلاق : کانَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله إذا فَرَغَ مِن غَسلِ الیَدِ بَعدَ الطَّعامِ مَسَحَ بِفَضلِ الماءِ الَّذی فی یَدِهِ وَجهَهُ ، ثُمَّ یَقولُ : الحَمدُ للّه ِ الَّذی هَدانا وأطعَمَنا وسَقانا ، وکُلَّ بَلاءٍ صالِحٍ أولانا.(343)
11352.مکارم الأخلاق : رُوِیَ عَنهُ صلى الله علیه و آله أنَّهُ کانَ یَغسِلُ یَدَهُ مِنَ الغَمَرِ ، ثُمَّ یَمسَحُ بِها وَجهَهُ ورَأسَهُ قَبلَ أن یَمسَحَها بِالمِندیلِ ، ثُمَّ یَقولُ : اللّهُمَّ اجعَلنی مِمَّن لا یَرهَقُ وُجوهَهُم قَتَرٌ(344) ولا ذِلَّةٌ.(345)
11347.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : چنانچه فردى از شما دستش آلوده به بو و چربىِ غذا باشد و آن را نشوید و بخوابد، اگر صدمه اى به او رسید ، کسى جز خود را نکوهش نکند .
11348.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آگاه باشید که هر کس شب را با دستِ آلوده به بو و چربىِ غذا به سر ببرد [،اگر بلایى بر سرش آمد] ، نباید کسى جز خویشتن را نکوهش کند .
11349.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس چیزى از این گوشت را بخورد ، باید دستش را از بو و چربىِ آن بشوید تا کسى را که کنار اوست ، آزار ندهد .
ه ـ دست کشیدن به صورت، بعد از شُستن دست
11350.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : چون بعد از غذا ، دستت را شُستى ، پیش از خشک کردن با حوله ، آن را به صورت و چشمانت بکش و بگو : «بار خدایا! از تو زینت و محبّت را درخواست مى کنم، و از کینه و دشمنى ، به تو پناه مى برم» .
11351.مکارم الأخلاق : پیامبر صلى الله علیه و آله هر گاه پس از غذا دستانش را مى شُست ، با همان رطوبت ، دست هایش را به صورتش مى کشید و سپس مى گفت : «ستایش ، خداوندى را که ما را هدایت فرمود و به ما آب و غذا داد و ما را از هر گونه بلاى نیک (نعمت) ، برخوردار ساخت» .
11352.مکارم الأخلاق : از پیامبر خدا روایت شده که ایشان ، دستِ خود را از چربىِ غذا مى شُست و سپس آن را پیش از این که با دستمالْ خشک کند ، به سر و صورت خود مى کشید . آن گاه مى گفت : «بار خدایا! مرا از کسانى قرار ده که گَرد [ـِ فلاکت و] ذلّت ، بر چهره شان نمى نشیند» .
11353.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا تَوَضَّأتَ(346) بَعدَ الطَّعامِ فَامسَح عَینَیکَ بِفَضلِ ما فی یَدَیکَ؛ فَإِنَّهُ أمانٌ مِنَ الرَّمَدِ.(347)
و ـ التَّخلِیلُ
11354.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : رَحِمَ اللّه ُ المُتَخَلِّلینَ فی الوُضوءِ وَالطَّعامِ.(348)
11355.عنه صلى الله علیه و آله : تَخَلَّلوا عَلى أثَر الطَّعامِ؛ فَإِنَّهُ صِحَّةٌ لِلنّابِ وَالنَّواجِذِ(349) ، ویَجلِبُ عَلَى العَبدِ الرِّزقَ.(350)
11356.عنه صلى الله علیه و آله : تَخَلَّلوا عَلى أثَرِ الطَّعامِ وتَمَضمَضوا ؛ فَإِنَّهُما مَضجَعَةٌ(351) لِلنّابِ وَالنَّواجِذِ.(352)
ز ـ السِّواک(353)
11357.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : تَسَوَّکوا؛ فَإِنَّ السِّواکَ مَطهَرَةٌ لِلفَمِ.(354)
11358.عنه صلى الله علیه و آله : اِستاکوا وتَنَظَّفوا.(355)
11353.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه پس از غذا دستانت را شستى ، با رطوبت آن به چشمانت بکش ؛ زیرا این کار ، از چشمْ درد ، مصون مى دارد .
و ـ خلال کردن دندان ها
11354.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : رحمت خدا بر آنان که در هنگام وضو و [بعد از] غذا، خلال مى کنند!
11355.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بعد از غذا، [دندان هایتان را] خلال کنید ؛ زیرا این کار ، مایه بهداشت دندان هاى نیش و آسیاب (یا : پیشین) مى شود و براى بنده، روزى مى آورد .
11356.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بعد از غذا ، خلال کنید و دهانتان را بشویید ؛ زیرا این دو کار ، باعث سلامت دندان هاى نیش و آسیا مى شود .
ز ـ مسواک زدن(356)
11357.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مسواک بزنید ؛ زیرا مسواک زدن ، دهان را پاکیزه مى کند .
11358.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مسواک بزنید و نظافت کنید .
11359.عنه صلى الله علیه و آله : عَلَیکُم بِالسِّواکِ ؛ فَنِعمَ الشَّیءُ السِّواکُ.(357)
ح ـ کَنسُ ما تَحتَ المائِدَةِ
11360.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا رَفَعتُمُ المائِدَةَ فَاکنُسوا ما تَحتَها؛ فَإِنَّ الشَّیاطینَ یَلتَقِطونَ ما تَحتَها ، فَلا تَجعَلوا لَهُم نَصیباً فی طَعامِکُم.(358)
ط ـ تَرکُ النَّومِ بَعدَهُ مُباشَرَةً
11361.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أذیبوا طَعامَکُم بِذِکرِ اللّه ِ وَالصَّلاةِ ، ولا تَناموا عَلَیهِ فَتَقسُوَ قُلوبُکُم.(359)
1 / 12
آدابُ أکلِ اللَّحمِ
أ ـ اِختِیارُ لَحمِ المَقادیمِ وخاصّةً الذِّراع
11362.مسند ابن حنبل عن یحیى بن أبی إسحاق عن رجل من بنی حَدَّثَنی فُلانٌ أنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله اُتِیَ بِطَعامٍ مِن خُبزٍ ولَحمٍ ، فَقالَ : «ناوِلنِیالذِّراعَ»، فَنووِلَ ذِراعاً فَأَکَلَها.(360)
11363.دعائم الإسلام : عَن رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أنَّهُ کانَ یُحِبُّ اللَّحمَ … وکانَتِ الذِّراعُ مِنَ اللَّحمِ تُعجِبُهُ ، واُهدِیَت إلَیهِ صلى الله علیه و آله شاةٌ فَأَهوى إلَى الذِّراعِ ، فَنادَتهُ إنّی مَسمومَةٌ ! وقالَ صلى الله علیه و آله : لا یَأکُلُ الجَزورَ(361) إلّا مُؤمِنٌ .(362)
11359.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مسواک بزنید که مسواک زدن ، چیزِ خوبى است .
ح ـ جارو زدن زیر سفره
11360.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه سفره را برچیدید ، زیر آن را جارو کنید ؛ زیرا شیاطین ، آنچه را زیر سفره ریخته است ، بر مى دارند . پس در غذاى خود ، سهمى براى آنان مگذارید .
ط ـ نخوابیدن ، بلافاصله بعد از غذا
11361.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذایتان را با نام خدا و نماز ، هضم کنید(363) و بلافاصله بعد از غذا نخوابید ، که دل هایتان سخت مى شود .
1 / 12
آداب خوردن گوشت
الف ـ خوردن گوشتِ پیش سینه بویژه سرْدست
11362.مسند ابن حنبل ـ به نقل از یحیى بن ابى اسحاق ، از مردى از بنى غِ: فلانى برایم نقل کرد که غذاى نان و گوشت براى پیامبر صلى الله علیه و آله آوردند . فرمود : «از سرْدست به من بده» . و سرْدستى به ایشان دادند و ایشان ، از آن تناول کرد .
11363.دعائم الإسلام : پیامبر خدا . . . به گوشت علاقه داشت و [بویژه] از سرْدست خوشش مى آمد . گوسفندى [بریان شده]به ایشان هدیه شد و ایشان به طرف سرْدست ، دست بُرد . سرْدست ، صدا زد که : من ، زهرآلودم ! نیز ایشان فرموده است: «گوشت شتر را نمى خورَد، مگر مؤمن».
ب ـ غَسلُ اللَّحمِ قَبلَ طَبخِهِ
11364.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَرَّ أخی عیسى علیه السلام بِمَدینَةٍ ، فَإِذا وُجوهُهُم صُفرٌ وعُیونُهُم زُرقٌ ، فَشَکَوا إلَیهِ ما بِهِم مِنَ العِلَلِ . فَقالَ : دَواؤُکُم مَعَکُم ، أنتُم إذا أکَلتُمُ اللَّحمَ طَبَختُموهُ غَیرَ مَغسولٍ ، ولَیسَ یَخرُجُ شَیءٌ مِنَ الدُّنیا إلّا بِجَنابَةٍ . فَغَسَلوا بَعدَ ذلِکَ لُحومَهُم فَذَهَبَت أمراضُهُم .(364)
ج ـ النَّهسُ
11365.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : اِنهَسُوا اللَّحمَ نَهسا(365) ؛ فَإِنَّهُ أهنَأُ وأمرَأُ .(366)
11366.عنه صلى الله علیه و آله : قَرِّبِ اللَّحمَ مِن فیکَ ؛ فَإِنَّهُ أهنَأُ وأمرَأُ .(367)
11367.سنن أبی داوود عن صَفوان بن اُمیّة : کُنتُ آکُلُ مَعَ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله فَآخُذُ اللَّحمَ بِیَدی مِنَ العَظمِ ، فَقالَ : أدنِ العَظمَ مِن فیکَ ؛ فَإِنَّهُ أهنَأُ وأمرَأُ .(368)
11368.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تَقطَعُوا اللَّحمَ بِالسِّکّینِ ؛ فَإِنَّهُ مِن صَنیعِ الأَعاجِمِ ، وَانهَسوهُ ؛ فَإِنَّهُ أهنَأُ وأمرَأُ .(369)
11369.عنه صلى الله علیه و آله : إذا أرادَ أحَدُکُم أن یَأکُلَ اللَّحمَ فَلا یَقطَعهُ بِالسِّکّینِ ، ولکِن لِیَأخُذهُ بِیَدِهِ فَلیَنهَشهُ بِفیهِ ؛ فَإِنَّهُ أهنَأُ وأمرَأُ .(370)
ب ـ شستن گوشت پیش از پختن آن
11364.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : برادرم عیسى علیه السلام از شهرى مى گذشت . دید رُخسارِ مردمانش زرد و چشمانشان آبى است . آنان ، از دردهایشان به وى شکایت کردند . عیسى علیه السلام فرمود : «دوایتان در دستِ خودتان است . شما وقتى گوشت مى خورید ، آن را نَشُسته مى پزید ، در حالى که هیچ جاندارى نیست که از دنیا برود ، مگر آن که جُنُب است» . از آن پس ، گوشت هایشان را شستند و بیمارى هایشان از بین رفت .
ج ـ به دندان کشیدن گوشت
11365.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : گوشت را به دندان بکشید ؛ چرا که این ، لذیذتر و گواراتر است .
11366.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : گوشت را به دهانت نزدیک کن ؛ چرا که این ، لذیذتر و گواراتر است .
11367.سنن أبى داوود ـ به نقل از صفوان بن امیّه ـ: با پیامبر صلى الله علیه و آله غذا مى خوردم. من ، گوشت را با دستم از استخوان جدا مى کردم [و مى خوردم] . فرمود : «گوشت را نزدیک دهانت ببر [و با دندانت ، گوشت را از استخوان جدا کن]که این ، لذیذتر و گواراتر است» .
11368.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : گوشت را با کارد ، جدا نکنید ـ که این ، روش عجم است ـ ؛ بلکه آن را به دندان بکشید ؛ چرا که این گونه ، لذیذتر و گواراتر است .
11369.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه یکى از شما خواست گوشت بخورَد ، آن را با کارد نَبُرد ؛ بلکه با دستش بگیرد و به دندان بکِشد ؛ چرا که این طور ، لذیذتر و گواراتر است .
د ـ اِجتِنابُ أکلِ اللَّحمِ النِّیءِ
11370.الإمام الباقر علیه السلام : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله نَهى أن یُؤکَلَ اللَّحمُ غَریضاً(371) ، وقالَ : إنَّما تَأکُلُهُ السِّباعُ ، ولکِن حَتّى تُغَیِّرَهُ الشَّمسُ أوِ النّارُ .(372)
ه ـ اِجتِنابُ إدمانِ أکلِ اللَّحمِ
11371.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ اللَّحمَ أربَعینَ صَباحاً قَسا قَلبُهُ .(373)
و ـ عَدَمُ تَرکِ أکلِ اللَّحمِ أربَعینَ یَوماً
11372.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن لَم یَأکُلِ اللَّحمَ أربَعینَ یَوماً ساءَ خُلُقُهُ ، فَکُلُوا اللَّحمَ ؛ فَإِنَّهُ یَزیدُ فی السَّمعِ .(374)
11373.عنه صلى الله علیه و آله : عَلَیکُم بِاللَّحمِ ؛ فَإِنَّهُ یُنبِتُ اللَّحمَ ، ومَن تَرَکَ اللَّحمَ أربَعینَ یَوماً ساءَ خُلُقُهُ .(375)
11374.عنه صلى الله علیه و آله : عَلَیکُم بِاللَّحمِ ؛ فَإِنَّ اللَّحمَ یُنمِی اللَّحمَ ، ومَن مَضى لَهُ أربَعونَ صَباحاً لَم یَأکُل لَحماً ساءَ خُلُقُهُ ، ومَن ساءَ خُلُقُهُ فَأَطعِموهُ اللَّحمَ ، ومَن أکَلَ شَحمَةً أنزَلَت مِثلَها مِنَ الدّاءِ .(376)
11375.عنه صلى الله علیه و آله : عَلَیکُم بِاللَّحمِ ؛ فَإِنَّهُ مَن تَرَکَ اللَّحمَ أربَعینَ یَوماً ساءَ خُلُقُهُ ، ومَن ساءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفسَهُ ، ومَن عَذَّبَ نَفسَهُ فَأَذِّنوا فی اُذُنِهِ .(377)
د ـ اجتناب از خوردن گوشت خام
11370.امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا ، از خوردن گوشت تازه [که هنوز پخته نشده است] ، نهى کرد و فرمود : «درندگان ، گوشت خام مى خورند ؛ بلکه باید با آفتاب یا آتش ، پخته شود» .
ه – اجتناب از مداومت در خوردن گوشت
11371.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس چهل روز گوشت بخورَد ، سنگْ دل مى شود .
و ـ اجتناب از چهل روز گوشت نخوردن
11372.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس چهل روز گوشت نخورَد ، اخلاقش بد مى شود . پس گوشت بخورید که خوردن گوشت ، شنوایى را افزون مى کند .
11373.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : گوشت بخورید ؛ چرا که گوشت ، گوشت مى رویانَد . و هر کس چهل روز گوشت نخورَد ، بدخوى مى گردد .
11374.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : گوشت بخورید ؛ زیرا گوشت ، گوشت مى رویانَد . و هر کس چهل روز را سپرى کند و هیچ گوشت نخورد ، اخلاقش بد مى شود و به هر کس اخلاقش بد شده ، گوشت بخورانید . هر کس چربى بخورد ، به همان اندازه [که خورده است] ، درد (بیمارى) بر او نازل مى کند .
11375.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : گوشت بخورید ؛ زیرا هر کس چهل روز گوشت نخورَد ، اخلاقش بد مى شود و هر کس بداخلاق شود ، خویشتن را زجر [و شکنجه] مى دهد و هر کس خویشتن را شکنجه داد ، در گوش او اذان بگویید .
1 / 13
آدابُ أکلِ الفاکِهَةِ
أ ـ التَّسمِیَةُ عِندَ أکلِها
11376.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أَکَلَ الفاکِهَةَ وبَدَأَ بِبِسمِ اللّه ِ ، لَم تَضُرَّهُ .(378)
ب ـ الدُّعاءُ عِندَ أکل الفاکِهَةِ الجَدیدَةِ
11377.تاریخ بغداد عن عائشة : إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله کانَ إذا اُتِیَ بِالباکورَةِ(379) مِنَ الفاکِهَةِ وَضَعَها عَلى فیهِ ، ثُمَّ وَضَعَها عَلى عَینَیهِ ، ثُمَّ قالَ : اللّهُمَّ کَما أطعَمتَنا أوَّلَهُ ، فَأَطعِمنا آخِرَهُ .(380)
11378.الإمام علیّ علیه السلام : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا رَأَى الفاکِهَةَ الجَدیدَةَ قَبَّلَها ووَضَعَها عَلى عَینَیهِ وفَمِهِ ، ثُمَّ قالَ : اللّهُمَّ کَما أرَیتَنا أوَّلَها فی عافِیَةٍ ، فَأَرِنا آخِرَها فی عافِیَةٍ .(381)
ج ـ الأَکلُ فی إقبالِها وَالتَّرکُ فی إدبارِها
11379.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : عَلَیکُم بِالفَواکِهِ فی إقبالِها ؛ فَإِنَّها مَصَحَّةٌ لِلأَبدانِ ، مَطرَدَةٌ لِلأَحزانِ ، وألقوها فی إدبارِها(382) ؛ فَإِنَّها داءُ الأَبدانِ .(383)
1 / 13
آداب خوردن میوه
الف – «بسم اللّه » گفتن به هنگام خوردن میوه
11376.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس میوه بخورد و به نام خدا آغاز کند ، به او زیان نمى رسانَد .
ب – دعا کردن به هنگام خوردن میوه نوبر
11377.تاریخ بغداد ـ به نقل از عایشه ـ: پیامبر صلى الله علیه و آله هر گاه برایش میوه نوبر آورده مى شد ، آن را بر دهانش و سپس بر چشمانش مى نهاد و آن گاه مى گفت : «بار خدایا! همچنان که نوبَرَش را به ما خوراندى ، در پایان [فصلِ] آن هم به ما بخوران» .
11378.امام على علیه السلام : پیامبر خدا ، هر گاه میوه نوبَرى مى دید ، آن را مى بوسید و بر چشمان و دهانش مى نهاد و سپس مى گفت : «بار خدایا! همچنان که نوبرِ آن را با عافیت به ما نمایاندى ، پایانِ آن را نیز با عافیت به ما بنمایان» .
ج ـ خوردن میوه در آغازِ به بازار آمدن و نخوردن در اواخر آن
11379.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بر شما باد خوردن میوه ها در آغاز آمدنشان ؛ زیرا این میوه ها ، مایه سلامت تن و از بین بُردن غم و اندوه اند ، و در اواخرشان آنها را نخورید ؛ چون مایه درد (بیمارى)اند .
د ـ أکلُ الفاکِهَة وِترا وتَرکُ القِرانِ بَینَ الفَواکِهِ
11380.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أکَلَ الفاکِهَةَ وِتراً لَم تَضُرَّهُ .(384)
11381.عنه صلى الله علیه و آله : کُلُوا الثِّمارَ وِتراً لا یَضُرُّ .(385)
11382.دعائم الإسلام : عَن رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : أنَّهُ نَهى عَنِ القِرانِ بَینَ التَّمرَتَینِ فی فَمٍ ، ومِن سائِرِ الفاکِهَةِ کَذلِکَ .(386) قالَ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ علیه السلام : إنَّما ذلِکَ إذا کانَ مَعَ النّاسِ فی طَعامٍ مُشتَرَکٍ ، فَأَمّا مَن أکَلَ وَحدَهُ فَلیَأکُل کَیفَ أحَبَّ .(387)
11383.علل الشرائع عن علیّ بن جعفر عن أخیه الإمام الکاظم سَأَلتُهُ عَنِ القِرانِ بَینَ التّینِ وَالتَّمرِ وسائِرِ الفَواکِهِ ، قالَ : نَهى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله عَنِ القِرانِ ، فَإِن کُنتَ وَحدَکَ فَکُل کَیفَ أحبَبتَ ، وإن کُنتَ مَعَ قَومٍ مُسلِمینَ فَلا تَقرُن .(279)
د ـ دانه دانه خوردن میوه ها و پرهیز از خوردن چند میوه با هم
11380.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس میوه را دانه دانه بخورد ، به او آسیب نمى رساند .
11381.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : میوه ها را یک دانه ، یک دانه بخورید تا زیان نزنند .
11382.دعائم الإسلام : پیامبر خدا ، از گذاشتن دو دانه خرما در دهان و همچنین [دو دانه از] سایر میوه ها ، نهى فرمود . امام صادق علیه السلام فرمود : «این ، در صورتى است که با دیگران هم خوراک باشد ؛ امّا کسى که به تنهایى مى خورَد ، هر گونه دوست داشت ، مى تواند بخورَد» .
11383.علل الشرائع ـ به نقل از على بن جعفر ـ: از [برادرم] امام کاظم علیه السلام درباره چنددانه ، چنددانه خوردنِ انجیر و خرما و دیگر میوه ها پرسیدم . فرمود : «پیامبر خدا ، از این کار ، نهى کرد . اگر تنها بودى ، هر طور که دوست داشتى ، بخور ؛ امّا اگر با عدّه اى از مسلمانانْ شریک بودى ، این کار را نکن» .
چکیده آداب «خوردن» از نگاه احادیث
رعایت موازین بهداشتى در خوردن و آشامیدن، یکى از مهم ترین عوامل سلامت، شادابى و طول عمر است . اگر مردم بدانند که چه باید بخورند، چه اندازه بخورند و چگونه غذا میل کنند و دانسته خود را به کار بندند، بى تردید ، بیشتر بیمارى ها از جامعه بشر رخت بر خواهد بست و آنان ، لذّت و شیرینى زندگى را خواهند چشید . نخستین نکته در جهت رعایت موازین بهداشتى در خوردن، توجّه به این حقیقت است که در نظام آفرینش، خوردن، ابزارى است براى زندگى، نه آن که زندگى وسیله اى باشد براى خوردن! چنان که در حکمت منسوب به امام على علیه السلام آمده است : لا تَطلُبِ الحَیاةَ لِتَأکُلَ ؛ بَلِ اطلُبِ الأَکلَ لِتَحیا .(388) زندگى را براى آن مخواه که بخورى ؛ بلکه خوردن را براى آن بخواه که زندگى کنى . بسیارى از مردم ـ اگر نگوییم بیشتر آنان ـ ، سلامت و شادابى و زندگى خود را فداى شکم خود مى کنند و اصلاً به فکر این نیستند که چه بخورند، چگونه بخورند و چه اندازه بخورند . از این رو، هر چیزى را که مزه بیشترى دارد، به هر اندازه که میل دارند و به هر شکلى که پیش آید، مصرف مى کنند و بدین سان، گرفتار انواع
بیمارى ها مى شوند . امام على علیه السلام در این باره مى فرماید : مَن غَرَسَ فى نَفسِهِ مَحَبَّةَ أنواعِ الطَّعامِ ، اجتَنى ثِمارَ فُنونِ الأسقامِ .(389) هرکه [نهال] دوستى غذاهاى گونه گون را در نفْس خویش بنشانَد، میوه بیمارى هاى گونه گون خواهد چید . ره نمودهاى اسلام در این زمینه ، فوق العاده مهم و ارزشمندند که با عنایت به عصر صدور آنها ، معجزه علمى پیشوایان دین محسوب مى شوند . در این باره ، توجّه به دو نکته حائز اهمّیت است :
1 . ره نمودهاى اسلام درباره خوردن ، تنها سلامت جسم را تضمین نمى کند ؛ بلکه متضمّن بهداشت جسم و جان انسان است .
2 . از آن جا که عقل و علم ، بر همه رازهاى آفرینش احاطه ندارند ، ممکن است حکمت برخى از ره نمودهاى اسلام براى دانش امروز ، مجهول باشند ؛ ولى بى تردید ، این به معناى بى دلیل بودن آن ره نمودها نیست ، چنان که حکمت شمارى از احکام اسلام در گذشته مجهول بود و امروز ، علم ، به راز آنها پى برده است . و اینک اشاره اى کوتاه به آن ره نمودها :
یک . حلال بودن غذا
نخستین و مهم ترین ره نمود اسلام درباره موادّ غذایى مورد مصرف ، این است که باید «حلال» باشد ، بدین معنا که : اوّلاً آنچه انسان مصرف مى کند ، باید از راه مشروع تهیّه شده باشد . غذایى که از راه نامشروع و تجاوز به حقوق دیگران تهیّه گردد ، اگرچه ممکن است براى سلامت جسم ضرر نداشته باشد ، امّا بى تردید براى سلامت روان ، زیانبار است .
ثانیاً غذاى انسان باید از «طیّبات» تهیّه شده باشد . بر این اساس ، انسان نباید غذاهایى را که طبع توده مردم از آنها نفرت دارد و یا اسلام ، خوردنِ آنها را ممنوع مى داند (مانند : گوشت مردار یا حیوانات حرام گوشت) ، مصرف کند ، هر چند تجاوز به حقوق دیگران نباشد . ثالثاً براى شخص مصرف کننده زیانبار نباشد ، بدین معنا که ممکن است غذاى خاصّى براى یک نفر حلال باشد ، امّا براى دیگرى به دلیل آن که بیمار است ، زیانبار و حرام باشد . رابعاً چگونگى مصرف آن براى جان یا جامعه مفسده نداشته باشد ، هرچند که غذایى حلال باشد و براى جسم هم زیانبار نباشد . براى نمونه ، غذا خوردن در ظروف طلا و نقره یا غذا خوردن بر سر سفره اى که مشروبات الکلى در آن قرار دارد ، در اسلام ، ممنوع شده است .
دو . دو وعده غذا در شبانه روز
در احادیث اسلامى براى تداوم سلامت و شادابى ، خوردن دو وعده غذا در صبح و شام توصیه شده است . اهل بهشت نیز که در «دار السلام» جاوید هستند ، در همین دو وعده غذا میل مى کنند : «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا ؛(390) و روزى شان ، صبح و شام ، در آن جا [آماده] است» .
سه . توصیه به کم خورى
پیشوایان دین ، ضمن تأکید بر کم خورى ، منافع فراوانى را براى آن ذکر کرده اند ؛ مانند : تداوم سلامت بدن ، صفاى اندیشه ، نورانیت دل ، رهایى از دام
شیطان ، بهره گیرى از ملکوت هستى ، نزدیکى به خداوند متعال و استفاده بهتر از عبادت او .
چهار . خطر پرخورى
پرخورى در احادیث ، به شدّت نکوهیده است ؛ چرا که از سلامت مى کاهد و شهوت را مى افزاید ، بدن را بدبو مى کند و زمینه را براى انواع بیمارى هاى جسمى و روحى فراهم مى سازد . پُرخورى ، جوهر نفس را تباه مى کند ، به نیروى تقوا و وَرَع ضربه مى زند ، بر تیزهوشى ، حجاب مى افکند و دل را سخت و تاریک مى سازد . شخص پُرخور ، خواب هاى آشفته مى بیند ، هنگام عبادت ، احساس کسالت مى نماید و از این رو ، عبادتش اندک است و از بساط قرب حضرت حق ، دور . و نهایت این که سیرى در دنیا ، موجب گرسنگى در آخرت خواهد شد .
پنج . میزان مفید خوراک
براى پیشگیرى از زیان هاى پُرخورى و بهره گیرى از منافع کم خورى ، پیشوایان اسلام توصیه کرده اند که انسان پیش از آن که اشتها داشته باشد ، چیزى میل نکند و قبل از آن که اشتهایش کاملاً از بین برود ، از خوردن دست بکشد : کُل وأنتَ تَشتَهى وأمسِک وأنتَ تَشتَهى .(391) زمانى که اشتها دارى ، غذا بخور و تا هنوز اشتها دارى ، دست از غذا بکش .
شش . برترین خوراکى و بهترین سفره
از نظر احادیث اسلامى ، برترین غذاها ، غذایى است که داراى چند ویژگى باشد :
اوّل ، آن که از دست رنج کسى که از غذایش میل مى کنند ، تهیّه شده باشد . دوم ، آن که خانواده او آن را دوست داشته باشند . و سوم ، آن که تهیّه و خوردن آن ، موجب آزار دیگران نباشد . بهترینِ سفره ها نیز پاکیزه ترین ، حلال ترین و ساده ترینِ آنهاست ؛ سفره اى که انواع غذاهاى رنگارنگ و گران قیمت ـ که پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام از مصرف آنها به خدا پناه مى بردند ـ بر آن ، چیده نشده باشد .
هفت . آداب غذا خوردن
آداب غذا خوردن ، به چند بخش تقسیم مى شود :
بخش یکم . نکاتى که سزاوار است قبل از خوردن غذا رعایت شوند
نکاتى که پیشوایان اسلام براى حضور بر سر سفره غذا توصیه کرده اند ، عبارت اند از : گذاشتن سبزیجات در سفره ، شستن دست ها و خشک نکردن آنها با هوله ، در آوردن کفش ها ، نشستن بر سر سفره با فروتنى ، سهیم کردنِ بیننده (اعم از انسان یا حیوان) در غذا ، و در آخر ، صدقه دادن از آن غذا و یا همانند آن .
بخش دوم . نکاتى که باید هنگام خوردن غذا رعایت شوند
این نکات ، عبارت اند از : الف ـ تدبّر در این که آنچه از انواع خوراکى ها مورد نیاز بدن انسان است ، چگونه در نظام آفرینش پدید آمده است و چه عواملى دست به دست هم داده اند تا آنچه در سفره نهاده شده ، آماده گردیده و اکنون خورنده غذا مى تواند با میل و اشتها از آن استفاده نماید ؛ ب ـ آغاز کردن خوردن با نام و یاد آفریدگار مهربانى که انواع غذاهاى مفید را
براى تأمین نیازهاى انسان ، در نظام آفرینش قرار داده است . نیز تکرار نام خدا به هنگام خوردن هر نوع غذا ، و تکرار آن ، هر گاه که در میان غذا خوردن ، سخن گفته شود ، و نیز سپاس گفتن فراوان در هنگام خوردن ؛ ج ـ آغاز کردن غذا با نمک (در صورتى که خوردن نمک براى فرد ، ضرر نداشته باشد) ؛(392) د ـ آغاز کردن از سبُک ترین غذاها ؛ ه ـ نخوردن غذاى داغ و خوردن غذاى نیم گرم ، پیش از آن که سرد شود ؛ و ـ استفاده کردن از دست راست ؛ ز ـ کوچک گرفتن لقمه ؛ ح ـ خوب جویدن غذا ؛ ط ـ طولانى کردن نشستن سرِ سفره ؛ ى ـ گرامى داشتن نان و نگذاشتن آن زیر ظرف غذا ؛ ک ـ استفاده کردن از آنچه از سفره مى ریزد (البتّه در منزل و در صورتى که آلوده نشده باشد ؛ وگرنه کسى که در صحرا غذا میل مى کند ، بهتر است آنچه را که از سفره مى ریزد ، براى حیوانات بگذارد) ؛ ل ـ امساک از خوردن غذا پیش از سیر شدن کامل و در حالى که قدرى از اشتها باقى است .
بخش سوم. کارهایى که هنگام غذا خوردن، شایسته نیستند
این موارد ، عبارت اند از :
الف ـ اسراف (زیاده روى) در کیفیت و کمّیت خوراک ؛ ب ـ خوردن غذایى که نسبت به آن بى میل است ؛ ج ـ دمیدن در غذا ؛ د ـ خوردن با دست چپ ؛ ه ـ خوردن با یک انگشت و دو انگشت ؛ و ـ بلند آروغ زدن ؛ ز ـ پاک کردن زیاد استخوان ها ؛ ح ـ آب خوردن میان غذا ؛ ط ـ آب خوردن پس از خوردن گوشت ؛ ى ـ خوردن در حال سیرى .
بخش چهارم . حالاتى که غذا خوردن در آنها نکوهیده است
به طور کلّى ، میل کردن غذا در حالاتى که از نظر بهداشتى زیانبارند و نیز میل کردن غذا به شیوه ضدّ اخلاقى (مانند غذا خوردن به شیوه متکبّران) و یا به گونه اى که عرف جامعه بر نمى تابد ، در اسلام ، نکوهیده شناخته مى شود ، و آنچه در احادیث مربوط به این بخش آمده (مانند نهى از غذا خوردن در حال «تکیه دادن» یا «درازکش» یا «ایستادن» و یا «در حال جنابت») در صورتى است که منطبق با یکى از عناوین مذکور گردد .
بخش پنجم . توصیه به هم غذا شدن با دیگران
در احادیث اسلامى ، غذا خوردن به تنهایى ، مذموم شناخته شده و توصیه گردیده که انسان هر قدر مى تواند ، دیگران را در غذاى خود سهیم نماید . نیز غذا خوردن با خانواده ، خدمت گزاران و یتیمان ، مورد تأکید قرار گرفته است .
بخش ششم . آداب غذا خوردن با دیگران
این آداب ، عبارت اند از : الف ـ خوردن از جلوى خود ؛ ب ـ خوردن از اطراف غذایى که براى همه آماده شده و بر نداشتن از وسط آن ؛ ج ـ نگاه نکردن به لقمه دیگران ؛ د ـ رعایت حقوق دیگران در آنچه بر سفره است ؛ ه ـ شروع توسّط صاحب غذا یا بهترین شخص حاضر بر سر سفره ؛ و ـ ادامه دادن به خوردن ، تا سیر شدن همه کسانى که بر سرِ سفره نشسته اند ؛ ز ـ بلند شدن از سر سفره ، قبل از برچیدن آن .
هشت . آداب پایان دادن غذا و برچیدن سفره
پایان غذا خوردن ، مانند آغاز آن ، آدابى دارد که رعایت آنها براى سلامت جسم و جان ، سودمند است . این آداب را مى توان به آدابِ : عرفانى ، اجتماعى و بهداشتى تقسیم کرد : الف ـ ادب عرفانى ، که عبارت است از : سپاس گزارى از ولى نعمت حقیقى ـ که خداوند متعال است ـ و دعا براى برکت یافتن روزى ؛ ب ـ ادب اجتماعى ، که عبارت است از : یادآورى گرسنگان و مسئولیتى که افراد سیر در برابر آنان دارند و تلاش براى کاستن فقر و گرسنگى از جامعه در حدّ توان ؛ ج ـ ادب بهداشتى ، که عبارت است از : شستن دست ها ، خلال کردن و مسواک زدن دندان ها ، تمیز کردن آنچه از سفره ریخته ، قدرى استراحت بر پشت ، و نخوابیدن بلافاصله پس از خوردن غذا .
نُه . آداب خوردن گوشت و میوه
خوردن گوشت و میوه از منظر احادیث اسلامى ، آداب ویژه اى دارند که اجمالاً
بدانها اشاره مى کنیم :
الف ـ آداب خوردن گوشت
1 . انتخاب گوشت جلوىِ لاشه ، خصوصاً ذراع (سردست) ؛
2 . شستن گوشت ، قبل از طبخ ؛
3 . تکّه تکّه کردن گوشت به وسیله دندان به هنگام خوردن (و قطع نکردن آن با چاقو) ؛
4 . نخوردن گوشتِ «قَدید» ؛(393)
5 . نخوردن گوشت خام ؛
6 . خوردن گوشت ، سه روز یک بار ، یا هفته اى یک بار ، و ترک نکردن آن براى چهل روز ، و اجتناب از خوردن آن در هر روز ؛
7 . اجتناب از پاک کردن کامل استخوان و خوردن مغز قلم .
ب ـ آداب خوردن میوه
1 . شستن میوه با آب ؛
2 . یاد خدا هنگام خوردن آن ؛
3 . خواندن دعاى ویژه به هنگام دیدن میوه نوبَر ؛
4 . خوردن میوه در آغازِ فصل به دست آمدنش ، و نخوردن آن در اواخر آن فصل ؛
5 . خوردن میوه با پوست آن .(394)
1) النحل : 114.
2) البقرة : 168.
3) البقرة : 172.
4) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 320 ح 1028 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 314 ح 6.
5) المغنی عن حمل الأسفار : ج 1 ص 435 ح 1652 ؛ عدّة الداعی : ص 140 ولیس فیه ذیله ، بحار الأنوار : ج 103 ص 16 ح 71.
6) بَوائقه : أی غوائله وشروره ، واحدها بائقة؛ وهی الداهیة (النهایة : ج 1 ص 162 «بوق»).
7) سنن الترمذی : ج 4 ص 669 ح 2520 عن أبی سعید الخدری.
8) المستدرک على الصحیحین : ج 4 ص 140 ح 7159 عن اُمّ عبداللّه اُخت شدّاد بن أوس.
9) المشهور فی الروایة بالخاء المعجمة ، وهی واحدة النخیل ، وروی بالحاء المهملة ؛ یرید نَحلة العسل. ووجه المشابهة بینهما : حِذق النحل وفطنته ، وقلّة أذاه وحقارته ومنفعته ، وقنوعه ، وسعیه فی اللیل ، وتنزّهه عن الأقذار ، وطیب أکله ، وأنّه لا یأکل من کسب غیره ، ونُحوله وطاعته لأمیره … (النهایة : ج 5 ص 29 «نحل»).
10) شُعب الإیمان : ج 5 ص 58 ح 5765 عن عبداللّه بن عمرو بن العاص.
11) مسند ابن حنبل : ج 2 ص 639 ح 6889 عن عبداللّه بن عمرو.
12) مسند ابن حنبل : ج 3 ص 68 ح 7493 عن أبی هریرة.
13) باؤوا بغضب من اللّه : رجعوا به ؛ أی صار علیهم (الصحاح : ج 1 ص 38 «بوأ»).
14) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 321 ح 1029 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 314 ح 6.
15) این کلمه در اصل عربى حدیث در مصدر ما با «حاء» [یعنى «نحلة» (زنبور عسل)] آمده است ، گرچه ابن اثیر در النهایة مى گوید : مشهور در روایت ، با «خاء» [یعنى «نخله» (درخت خرما)] است که واحد «نخیل» است ، و با «حاء» نیز [به صورت «نحله»] روایت شده که به معناى زنبور عسل است . وجه مشابهت میان مؤمن و زنبور عسل ، عبارت است از : هوشمندى و زیرکى، و بى آزارى و کوچکى، سودمندى و قناعت ، تلاش شبانه روزى ، تمیزى و به دور بودن از آلودگى ، پاکیزگىِ خوراک ، نخوردن از دستْ رنج دیگران ، سخاوت و فرمان بردارى از ملکه .
16) تنبیه الخواطر : ج 1 ص 61؛ المعجم الأوسط : ج 6 ص 113 ح 5961 عن أبی بکر نحوه.
17) اللَّقْلَقُ : اللِّسان (النهایة : ج 4 ص 265 «لقلق»).
18) القَبْقَبُ : البطن (النهایة : ج 4 ص 7 «قبقب»).
19) الذَّبْذَبُ : الذَّکَرُ ، سُمّی به لِتَذَبْذُبه ؛ أی حرکته (النهایة : ج 2 ص 154 «ذبذب»).
20) شُعب الإیمان : ج 4 ص 361 ح 5409 عن أنس ؛ کنز الفوائد : ج 2 ص 10 نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 169 ح 7.
21) شرح ابن میثم على المئة کلمة : ص 147 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 315 ح 7 ؛ الفردوس : ج 3 ص 632 ح 5978 عن أنس وفیه «وجب» بدل «ضمنت».
22) حلیة الأولیاء : ج 9 ص 325.
23) عدّة الداعی : ص 141 ، بحار الأنوار : ج 103 ص 16 ح 73.
24) المؤمنون : 51.
25) صحیح مسلم : ج 2 ص 703 ح 65.
26) السُّحْت : الحَرام الّذی لا یحلّ کسبه (النهایة : ج 2 ص 345 «سحت»).
27) المعجم الأوسط : ج 6 ص 311 ح 6495 عن ابن عبّاس.
28) الضَّیف للواحد ، وقد یُجمع على: أضیاف وضُیوف وضِیفان (القاموس المحیط: ج 3 ص 166 «ضیف»).
29) الصُّفّة : الظُّلّة (لسان العرب : ج 9 ص 195 «صفف»).
30) الجَفنة : خُصّت بوعاء الأطعمة ، وجمعها جِفان (مفردات ألفاظ القرآن : ص 197 «جفن» (.
31) کذا فِی المصدر ، وفِی بحار الأنوار : «خمیصة» ، والظاهر أنّه الصواب. والخمیصة : هی ثوبُ خِزٍّ أو صوفٍ مُعلَم ، وقیل : لا تُسمّی خمیصة إلّا أن تکون سوداء مُعلَمة (النهایة : ج 2 ص 80 «خمص»).
32) التَّنجید : التَّزیین (النهایة : ج 5 ص 19 «نجد»).
33) النوادر للراوندی : ص 152 ح 223 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 22 ص 310 ح 12.
34) جایى بلند و سایه دار در مسجد النبى صلى الله علیه و آله که بینوایان در آن جا پناه گرفته بودند.
35) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 353 ح 4239 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 529 ح 12.
36) الکافی : ج 6 ص 268 ح 2 عن جرّاح المدائنی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 500 ح 3.
37) مسند ابن حنبل : ج 5 ص 101 ح 14657 عن جابر ؛ روضة الواعظین : ص 508.
38) سنن أبی داوود : ج 3 ص 349 ح 3774 ؛ کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 7 ح 4968 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام وفیه «نهى عن الجلوس على مائدة یُشرب علیها الخمر» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 499 ح 1.
39) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 555 ح 4902 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 341 ح 1 ؛ عیون الأخبار لابن قتیبة : ج 3 ص 271 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «ولیلبس» بدل «ولیجوّد».
40) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1113 ح 3355 عن جابر بن عبد اللّه.
41) الحَشَفُ : الیابس الفاسد من التمر ، وقیل : الضعیف الّذی لا نوى له کالشیص (النهایة : ج 1 ص 391 «حشف»).
42) المحاسن : ج 2 ص 196 ح 1571 عن جابر بن عبد اللّه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 343 ح 10.
43) سنن الترمذی : ج 4 ص 287 ح 1856 عن أنس.
44) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 424 ح 1445 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 345 ح 20.
45) مسند ابن حنبل : ج 6 ص 95 ح 17192 عن المقدام بن معدیکرب.
46) مسند ابن حنبل : ج 4 ص 88 ح 11396 عن أبی سعید الخدری.
47) المواعظ العددیّة : ص 127.
48) شعب الإیمان : ج 5 ص 32 ح 5665.
49) آن حدیث ، این است : امام رضا علیه السلام فرمود : «مقدار بایسته در خوراک ، آن است که چون هشت ساعت از روز مى گذرد ، یک بار غذا بخورى ، یا در دو روز ، سه وعده غذا میل کنى [، بدین ترتیب که] : در پگاه نخستین روز ، ناشتایى بخورى . سپس در همان روز ، شام بخورى و سپس چون دیگر روز فرا رسید ، پس از گذشت هشت ساعت از آغاز روز ، یک وعده دیگر بخورى و در آن روز ، تو را به شام ، نیازى نیست . جدّ من محمّد صلى الله علیه و آله به على علیه السلام چنین فرمود که : [از هر دو روز ،] در یک روزش ، یک وعده و در روز دیگرش دو وعده باشد …» (طبّ الإمام الرضا علیه السلام : ص 15 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 311).
50) المعجم الأوسط : ج 5 ص 229 ح 5165 عن أبی هریرة.
51) تنبیه الخواطر : ج 2 ص 116.
52) حلیة الأولیاء : ج 7 ص 255 عن ابن عمر.
53) الفردوس : ج 2 ص 195 ح 2969 عن أبی هریرة.
54) کنز العمّال : ج 3 ص 538 ح 7792 نقلاً عن الحاکم فی تاریخه عن ابن عبّاس.
55) یقال : طَوِیَ من الجوع یطوَى طَوىً فهو طاوٍ : أی خالی البطن جائع لم یأکل . وطَوَى یطوِی إذا تعمّد ذلک (النهایة : ج 3 ص 146 «طوا»).
56) الجعفریّات : ص 165 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 75 ص 462 ح 17.
57) المواعظ العددیّة : ص 213.
58) یعنى : کم بخورید و کم بخوابید و براى نماز شب و عبادت برخیزید . م.
59) تنبیه الخواطر : ج 2 ص 229 ؛ تاریخ دمشق : ج 6 ص 379 ح 1563.
60) الفضائل : ص 129 عن ابن مسعود ، بحار الأنوار : ج 8 ص 144 ح 67 ؛ فرائد السمطین : ج 1 ص 239 ح 186 عن عبداللّه بن مسعود.
61) خَلُقَ الثَوبُ : إذا بَلی (المصباح المنیر ص 180 «خلق»).
62) فی المصدر : «تشبعین» ، والتصویب من بحار الأنوار.
63) علل الشرائع : ص 497 ح 1 عن عمر بن علیّ عن أبیه الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 14 ص 320 ح 26.
64) الفردوس : ج 1 ص 290 ح 1138 عن أبی هریرة.
65) فردوس الأخبار : ج 4 ص 183 ح 6081 عن ابن عبّاس.
66) تنبیه الخواطر : ج 2 ص 122.
67) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 252 ح 750؛ إحیاء علوم الدین : ج 3 ص 125.
68) تنبیه الخواطر : ج 1 ص 100 ؛ المغنی عن حمل الأسفار : ج 2 ص 749 ح 2741 ولیس فیه «والأرض» وکلاهما عن ابن عبّاس.
69) السَّنیّ : الرَّفیع (لسان العرب : ج 14 ص 403 «سنا»).
70) تنبیه الخواطر : ج 2 ص 119.
71) کنز العمّال : ج 15 ص 261 ح 40869 نقلاً عن الفردوس عن ابن عبّاس.
72) الرُّغْب : کثرة الأکل وشدّة النَّهْمة والشَّرَه (لسان العرب : ج 1 ص 423 «رغب»).
73) الدعاء للطبرانی : ص 413 ح 1396 عن أبی سعید.
74) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1111 ح 3349 عن المقدام بن معدیکرب؛ المحاسن : ج 2 ص 222 ح 1668 عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 335 ح 19.
75) قال الشریف الرضی : قوله علیه الصلاة والسلام : «المؤمن یأکل فی معاءٍ واحد ، والکافر یأکل فی سبعة أمعاء» : وهذا القول مجاز ، والمراد أنّ المؤمن یقنع من مطعمه بالبُلغ [أی الکفایة]الّتی تمسک الرمق ، وتقیم الأوَد [أی العِوَج] ، دون المآکل الّتی یقصد بها وجه اللذّة ، ویقضی بها حقّ الشهوة ، فکأنّه یأکل فی معاءٍ واحد لفرط الاقتصار ، وکراهة الاستکثار . وأمّا الکافر فإنّه لتبحبحه فی المآکل ، وتنقّله فی المطاعم ، وتوخّیه ضدّ ما یتوخّاه المؤمن من إحراز حطام الدنیا الّتی یطلب عاجلها ولا یأمل آجلها ، فهو عبد فیها للذّته ، وکادح فی طاعة شهوته ، کأنّه یأکل فی سبعة أمعاء؛ لأنّ أکله للذّة لا للبُلغة ، وللنهمة لا للمُسکة (المجازات النبویّة : ص 376 ح 291).
76) الکافی : ج 6 ص 268 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 337 ح 31.
77) صحیح البخاری : ج 5 ص 2061 ح 5078 عن ابن عمر ؛ الخصال : ص 351 ح 29 عن محمّد بن أبی عمیر عن بعض أصحابنا عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 66 ص 325 ح 1.
78) شریف رضى مى گوید : این سخن پیامبر صلى الله علیه و آله که : «مؤمن ، در یک روده مى خورد و کافر ، در هفت روده»، مَجاز است و مراد ، آن است که مؤمن در خوردن ، به اندازه اى که رفع حاجت کند ، بسنده مى نماید و قصدش از خوردن ، لذّت بردن و پاسخ دادن به خواهش نفْس نیست . بنا بر این ، از فرط قناعت و بیزارى از پُرخورى ، گویا با یک روده مى خورد ؛ ولى کافر ، چون پُرخور و شکمباره است و بر خلاف مؤمن ، در پىِ به دست آوردن حُطام دنیوى است و نقد دنیا را مى طلبد و به آینده آن آرزومند نیست ـ و از همین رو، بنده لذّت است و در فرمانبرى از شهوت و خواهش هاى نفسانىِ خویش مى کوشد ـ ، گویا با هفت روده مى خورد ؛ چرا که خوردنش براى لذّت بردن است و شکمبارگى و نه رفع حاجت.
79) صحیح البخاری : ج 5 ص 2062 ح 5082.
80) الشاة : تطلق على الذکر والاُنثى من الغنم ، وتصغیرها شویهة (المصباح المنیر : ص 328 «شوه»).
81) مسند ابن حنبل : ج 10 ص 350 ح 27295.
82) المستدرک على الصحیحین : ج 4 ص 135 ح 7141.
83) إرشاد القلوب : ص 199 ـ 201 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 23 ح 6.
84) یعنى: این غذا در غیر این شکم بود، و یا این شخص در غیر این حال بود.
85) الأمالی للطوسی : ص 538 ح 1162 عن أبی ذرّ ، بحار الأنوار : ج 77 ص 90 ح 3.
86) المُتَشَدِّقون : المتوسّعون فی الکلام من غیر احتیاط واحتراز . وقیل : أراد بالمتشدّق : المستهزئ بالناس یلوی شدقه بهم وعلیهم ، والأشداق : جوانب الفم (النهایة : ج 2 ص 453 «شدق»).
87) المعجم الکبیر : ج 8 ص 107 ح 7512 و 7513 عن أبی اُمامة.
88) المستدرک على الصحیحین : ج 3 ص 657 ح 6418 عن عبد اللّه بن جعفر.
89) النخیب : الجبان الّذی لا فؤاد له. وقیل : الفاسد الفعل (النهایة : ج 5 ص 31 «نخب»).
90) الرَّغیب : الواسع (النهایة : ج 2 ص 237«رغب»).
91) نَعَظَ الذکرُ : إذا انتشر، والإنعاظ : الشَّبَق (النهایة ، ج 5 ، ص 83 «نعظ»).
92) الکافی : ج 6 ص 269 ح 3 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 335 ح 20 ؛ تاریخ دمشق : ج 47 ص 187 عن أبی الدرداء نحوه.
93) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 320 ح 1025 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 331 ح 7 ؛ ربیع الأبرار : ج 2 ص 672 نحوه.
94) مدائنى مى گوید : عرب با غذاهاى رنگارنگ و متنوّع آشنایى نداشتند ؛ بلکه غذایشان فقط آب گوشت بود ، تا زمان معاویه ، که او به خوردن غذاهاى رنگارنگ رو آورد و شیفته این غذاها بود ؛ ولى هیچ گاه از این غذاهاى متنوّع ، سیر نمى شد ؛ چون گرفتار نفرین پیامبر خدا بود که در حقّ او فرموده بود : «خدا شکمش را سیر نکند!».
95) وَسَمتُ الشیءَ وَسما ، والاسم : السِّمَة؛ وهی العلامة (المصباح المنیر : ص 660 «وسم» (.
96) عدّة الداعی : ص 294 عن أبی هریرة ، بحار الأنوار : ج 103 ص 27 ح 40.
97) طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 5 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 293.
98) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 320 ح 1026 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 331 ح 7 ؛ الفردوس : ج 4 ص 247 ح 6730 عن أبی هریرة وفیه «الحکمة» بدل «المعرفة».
99) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 320 ح 1024 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 331 ح 7 ؛ الفردوس : ج 4 ص 247 ح 6730 عن أبی هریرة.
100) عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 36 ح 89 عن داوود بن سلیمان الفراء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 333 ح 14.
101) تنبیه الخواطر : ج 1 ص 100 ؛ إتحاف السّادة المتّقین : ج 7 ص 387 بزیادة فیه «یوم القیامة» بعد «اللّه تعالى».
102) أخفَرْتُ الرجل : إذا نقَضتَ عهدَه وذمامه ، والهمزة فیه للإزالة ؛ أی أزلتُ خفارته (النهایة : ج 2 ص 52 «خفر»).
103) کنز العمّال : ج 16 ص 87 ح 44029 نقلاً عن الدیلمی عن أبی هریرة.
104) شیخ اجل ، سعدى در گلستان آورده است : [اندرون از طعام ، خالى دار تا در او نور معرفت بینى .].
105) الأمالی للمفید : ص 192 ح 21 عن أبی حفص العطّار عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 338 ح 34.
106) الفردوس : ج 3 ص 306 ح 4920 عن عبد اللّه بن عمرو ؛ مسکّن الفؤاد : ص 99 عن عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه من دون إسنادٍ إلیه صلى الله علیه و آله.
107) کنز العمّال : ج 16 ص 59 ح 43932 نقلاً عن الدیلمی عن أنس.
108) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1112 ح 3351 ؛ الأمالی للطوسی : ص 346 ح 715 نحوه کلاهما عن سلمان ، بحار الأنوار : ج 66 ص 333 ح 13.
109) الجُشَاءُ : صوت مع ریح یحصل من الفم عند حصول الشِّبع (المصباح المنیر : ص 102 «جشا»).
110) الکافی : ج 6 ص 269 ح 5 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 339 ح 3.
111) عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 38 ح 113 عن داوود بن سلیمان الفراء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 332 ح 12 ؛ المستدرک على الصحیحین : ج 4 ص 135 ح 7140 نحوه.
112) الأمالی للطوسی : ص 346 ح 715 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 333 ح 13 ؛ المعجم الکبیر : ج 6 ص 236 ح 6087 عن زید بن وهب و ص 269 ح 6183 عن عامر بن عطیّة.
113) المحاسن : ج 2 ص 234 ح 1716 عن السکونی ، بحار الأنوار : ج 66 ص 339 ح 2.
114) الدعوات : ص 74 ح 172 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 338 ح 35.
115) البَرَص : بیاض یظهر فی ظاهر البدن (القاموس المحیط : ج 2 ص 295 «برص»).
116) الأمالی للصدوق : ص 636 ح 854 عن عبد الحمید بن عوّاض الطائی عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 331 ح 8.
117) کَلَّ الرجلُ : إذا تَعِبَ (لسان العرب : ج 11 ص 594 «کلل»).
118) تاریخ دمشق : ج 14 ص 10 ح 3351 عن المقدام بن معدیکرب؛ الأمالی للصدوق : ص 364 ح 452 عن إسماعیل بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله نحوه ، بحار الأنوار : ج 103 ص 2 ح 1.
119) صحیح البخاری : ج 2 ص 730 ح 1966 عن المقدام بن معدیکرب.
120) مسند ابن حنبل : ج 6 ص 94 ح 17190 عن المقدام بن معدیکرب.
121) الکافی : ج 4 ص 12 ح 6 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 62 ص 291 ؛ الفردوس : ج 1 ص 191 ح 716 عن أبی اُمامة.
122) یقال : یمَّمْتُه وتیَمَّمْتُه؛ إذا قَصدتَه ، وأصله التعمّد والتوخّی (النهایة : ج 5 ص 300 «یمم»).
123) السیرة النبویّة لابن هشام : ج 2 ص 144 عن جابر بن سمرة.
124) ممکن است کلمه «اُناجى» در متن عربى ، مجهول خوانده شود . در این صورت ، مقصود حدیث ، آن است که : مردم با من نجوا مى کنند و درِ گوشى حرف مى زنند و از این رو ، ممکن است از بوى دهانم ناراحت شوند.
125) صحیح البخاری : ج 5 ص 2077 ح 5137 عن جابر.
126) تهذیب الأحکام : ج 9 ص 96 ح 418 عن داوود بن فرقد ، بحار الأنوار : ج 66 ص 250 ح 13؛ صحیح البخاری : ج 5 ص 2076 ح 5136 عن أنس.
127) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1116 ح 3365.
128) الکافی : ج 6 ص 374 ح 1، بحار الأنوار : ج 66 ص 247 ح 2؛ سنن أبی داوود : ج 3 ص 361 ح 3824 عن حذیفة عنه صلى الله علیه و آله وفیه «من أکل هذه البقلة الخبیثة فلا یقربنّ مسجدنا ـ ثلاثا».
129) طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : 11 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 300 ؛ تاریخ أصبهان : ج 2 ص 187 الرقم 1430 نحوه عن أبی اُمامة.
130) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 358 ح 4265 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 356 ح 16.
131) المراد : غسل الیدین فقط (المصباح المنیر : ص 663 «وضؤ» (.
132) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 301 ح 950 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 364 ح 42 ؛ مسند الشهاب : ج 1 ص 205 ح 310 عن سهل بن إبراهیم المروزی عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله.
133) کنز العمّال : ج 15 ص 242 ح 40760 نقلاً عن الحاکم فی تاریخه عن عائشة.
134) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1085 ح 3260 عن أنس ؛ الأمالی للطوسی : ص 590 ح 1225 عن هشام بن سالم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 66 ص 362 ح 38.
135) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 358 ح 4264 ، بحارالأنوار : ج 66 ص 362 ح 38.
136) کنز العمّال : ج 15 ص 243 ح 40764 نقلاً عن أبی الشیخ عن عبداللّه بن جراد.
137) الیُمْن : البَرَکة ، وضدّه الشؤم (النهایة : ج 5 ص 302 «یمن»).
138) المحاسن : ج 2 ص 201 ح 1591 عن معاویة بن عمّار عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 356 ح 17.
139) المعجم الأوسط : ج 7 ص 164 ح 7166 عن ابن عبّاس.
140) المحاسن : ج 2 ص 236 ح 1722 عن النوفلی ، بحار الأنوار : ج 66 ص 419 ح 29؛ المستدرک على الصحیحین : ج 3 ص 395 ح 5496 ولیس فیه «وأروح للقدمین» عن أنس.
141) مسند أبی یعلى : ج 4 ص 179 ح 4172 عن أنس.
142) سنن الدارمی : ج 1 ص 542 ح 2007 عن أنس ؛ الأمالی للطوسی : ص 311 ح 632 عن أنس وفیه «أکلتم» بدل «وضع» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 416 ح 17.
143) الزهد لابن حنبل : ص 11 عن الحسن ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 69 ح 79.
144) البَذاء : الفُحش فی القول. وفلانٌ بَذِیّ اللسان (النهایة : ج 1 ص 111«بذا»).
145) فی المحاسن : ج 2 ص 245 ح 1760 ومکارم الأخلاق : ج 8 ص 48 ح 11 «داء».
146) الکافی : ج 6 ص 271 ح 2 عن الحسن الصیقل، بحار الأنوار : ج 66 ص 420 ح 33.
147) مسند أبی یعلى : ج 4 ص 442 ح 4899.
148) استوفز فی قِعدته : انتصب فیها غیر مطمئنّ ، أو وضع رکبتیه فوق ألْیَتَیه ، أو استقلّ على رجلیه ولمّا یستوِ قائما وقد تهیّأ للوثوب (القاموس المحیط : ج 2 ص 195«وفز»).
149) دعائم الإسلام : ج 2 ص 118 ح 396 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 389 ح 25؛ المصنّف لعبد الرزّاق : ج 10 ص 415 ح 19543 عن أیّوب نحوه.
150) حالتى که کف یک پا روى زمین و ساق آن عمود بر زمین باشد ـ که معمولاً همین پا، تکیه گاه بدن نیز مى شود ـ ؛ ولى پاى دیگر، از زانو خم مى شود و ساق آن روى زمین مى خوابد.
151) ربیع الأبرار : ج 2 ص 679 ؛ تنبیه الخواطر : ج 1 ص 47.
152) المعجم الکبیر : ج 6 ص 240 ح 6102 عن سلمان.
153) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 69 ح 81 و ص 310 ح 987 ؛ اُسد الغابة : ج 6 ص 374 الرقم 6496 نحوه.
154) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 309 ح 987 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 380 ح 47.
155) صحیح مسلم : ج 3 ص 1597 ح 102.
156) الکافی : ج 6 ص 293 ح 8 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 375 ح 29 ؛ المصنّف لابن أبی شیبة : ج 7 ص 92 ح 10 عن عروة نحوه.
157) سنن الترمذی : ج 4 ص 288 ح 1858 عن عائشة.
158) سنن أبی داوود : ج 3 ص 347 ح 3767 عن عائشة.
159) حلیة الأولیاء : ج 10 ص 114 عن جابر ؛ بحار الأنوار : ج 92 ص 353 ح 23.
160) سنن أبی داوود : ج 3 ص 347 ح 3768.
161) الفردوس : ج 3 ص 18 ح 4030 عن جابر بن عبد اللّه.
162) صحیح مسلم : ج 3 ص 1597 ح 102 عن حذیفة.
163) حلیة الأولیاء : ج 8 ص 126 عن ابن عبّاس.
164) تاریخ دمشق : ج 60 ص 325 عن عقبة بن عامر.
165) جامع الأخبار : ص 120 ح 220 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 258 ح 52.
166) مستدرک الوسائل : ج 16 ص 274 ح 19859 نقلاً عن تفسیر أبی الفتوح الرازی.
167) أی : للشیاطین من أتباعه.
168) صحیح مسلم : ج 3 ص 1598 ح 103 عن جابر.
169) الکافی : ج 6 ص 326 ح 2 عن هشام بن سالم عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 398 ح 18.
170) اُسد الغابة : ج 1 ص 422 الرقم 505.
171) شُعب الإیمان : ج 5 ص 94 ح 5912 ؛ دعائم الإسلام : ج 2 ص 117 ح 388 ولیس فیه «حتّى یسکن» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 403 ح 15.
172) المستدرک على الصحیحین : ج 4 ص 132 ح 7125 عن جابر ؛ الکافی : ج 6 ص 322 ح 3 عن محمّد بن حکیم عن الإمام الصادق علیه السلام ولیس فیه صدره ، بحار الأنوار : ج 66 ص 410 ح 7.
173) کنز العمّال : ج 15 ص 233 ح 40714 عن عائشة.
174) أقِرّوه : أی أخِّروه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1464«قرر»).
175) الکافی : ج 6 ص 321 ح 1 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 401 ح 3.
176) عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 40 ح 124 عن داوود بن سلیمان الفراء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 401 ح 4.
177) الکافی : ج 6 ص 322 ح 2 عن السکونی ، بحار الأنوار : ج 66 ص 402 ح 9.
178) الکافی : ج 6 ص 322 ح 4 عن ابن القدّاح ، بحار الأنوار : ج 66 ص 402 ح 8.
179) سنن الدارمی : ج 1 ص 533 ح 1975.
180) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 70 ح 87 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 410 ح 7.
181) قال العلّامة المجلسی قدس سره : کأنّ السُّخون بالضمّ ، وهو الحارُّ ، وهو محمول على الحرارة المعتدلة ، وما ورد فی ذمّه محمول على ما إذا کان شدید الحرارة . ویحتمل أن یکون المراد نوعا من المرق . قال فی القاموس : السُّخْنِ ـ بالضمّ ـ الحارّ ، والسَّخون : مَرَقٌ یُسَخَّن (بحار الأنوار : ج 66 ص 402).
182) المحاسن : ج 2 ص 172 ح 1480 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 402 ح 6.
183) عوالی اللآلی : ج 1 ص 74 ح 142.
184) در متن حدیث، کلمه «سخون» آمده است. علّامه مجلسى در این باره مى گوید: ظاهرا «سُخون (با ضمّه)» باشد که به معناى گرم است. در این صورت، باید آن را حمل بر گرماى معتدل کرد و احادیث دیگرى را که در نکوهش غذاى گرم وارد شده اند، حمل بر غذایى کنیم که حرارت شدید دارد [و داغ است]. با این حال، ممکن است مراد، نوعى آب گوشت باشد، چنان که در القاموس آمده: «سُخْن» یعنى گرم، و «سَخون» ، آب گوشتى است که گرم مى شود.
185) سنن الترمذی : ج 4 ص 258 ح 1800 عن سالم عن أبیه ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 145 ح 75 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 390 ح 28.
186) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1087 ح 3266 عن أبی هریرة.
187) مسند ابن حنبل : ج 9 ص 525 ح 25428.
188) طِعمتی : أی حالّتی فی الأکل (النهایة : ج 3 ص 126«طعم»).
189) صحیح البخاری : ج 5 ص 2056 ح 5061.
190) مسند ابن حنبل : ج 5 ص 504 ح 16338.
191) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 355 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 415 ح 14.
192) المعجم الأوسط : ج 1 ص 308 ح 1035 عن عائشة.
193) فی المصدر «حور العین» والتصحیح من بحار الأنوار نقلاً عن المصدر.
194) عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 34 ح 68 عن داوود بن سلیمان الفراء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 433 ح 20.
195) مجمع الزوائد : ج 5 ص 41 ح 7977 نقلاً عن البزّار والطبرانی عن عبد اللّه بن اُمّ حرام.
196) کنز العمّال : ج 15 ص 253 ح 40825 نقلاً عن أبی الشیخ عن نبیشة الخیر.
197) تاریخ بغداد : ج 4 ص 91 الرقم 1734 عن ابن عبّاس.
198) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1096 ح 3295 عن ابن عمر.
199) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1095 ح 3294.
200) طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 2 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 290.
201) الأعراف : 31.
202) الانعام : 141.
203) مخیلة : أی کبْرٌ ، والخُیَلاء : الکِبْر والعُجب (النهایة : ج 2 ص 93«خیل»).
204) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1192 ح 3605 عن عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه.
205) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1112 ح 3352 عن أنس.
206) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 313 ح 998 ؛ تاریخ أصبهان : ج 1 ص 415 الرقم 787 عن عائشة.
207) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 9 ح 4968 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 400 ح 1 ؛ مسند ابن حنبل : ج 1 ص 662 ح 2818 وص 765 ح 3366 عن ابن عبّاس.
208) سنن أبی داوود : ج 3 ص 338 ح 3728؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 170 ح 194.
209) الجَفا ـ یُقصَر ویُمَدّ ـ : خِلاف البِرّ ، نقیض الصِّلة (لسان العرب : ج 14 ص 148«جفا»).
210) الجعفریّات : ص 162 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام.
211) صحیح مسلم : ج 3 ص 1598 ح 104 عن جابر.
212) مسند ابن حنبل : ج 9 ص 355 ح 24533 عن عائشة.
213) مسند ابن حنبل : ج 7 ص 108 ح 19437 وج 8 ص 389 ح 22719 عن عبد اللّه بن أبی طلحة.
214) صحیح مسلم : ج 3 ص 1661 ح 70؛ مکارم الأخلاق : ج 2 ص 306 ح 2655 عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 389 ح 26.
215) النَّفث : شبیه بالنفخ ، وهو أقلّ من التَّفل ؛ لأنّ التَّفل لا یکون إلّا ومعه شیء من الرِّیق (النهایة : ج 5 ص 88«نفث»).
216) المعجم الکبیر : ج 2 ص 273 ح 2151؛ الخرائج والجرائح ، بحار الأنوار : ج 66 ص 388 ح 21.
217) طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 2 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 290 ؛ کنز العمّال : ج 15 ص 260 ح 40866 نقلاً عن أبی محمّد الغطریف فی جزئه وابن النجّار عن أبی هریرة.
218) نوادر الاُصول : ج 1 ص 101.
219) تَجَشّأ الإنسان تَجَشُّؤا ، والاسم الجُشاء ؛ وهو صوتٌ مع ریح یحصل من الفم عند حصول الشِّبَع (المصباح المنیر : ص 102 «جشأ»).
220) الکافی : ج 6 ص 269 ح 6 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 76 ص 56 ح 3.
221) المحاسن : ج 2 ص 234 ح 1716 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 339 ح 2.
222) المُشاش : رؤوس العظام اللیّنة الّتی یمکن مضغها. ومَشْمَشَهُ : مصّه ممضوغا (لسان العرب : ج 6 ص 347 «مشش»).
223) کنز العمّال : ج 15 ص 264 ح 40889 نقلاً عن ابن النجّار عن مرثد بن عبد اللّه البرنی.
224) الوَدَک : الدَّسَم (القاموس المحیط : ج 3 ص 322 «الوَدَک»).
225) الجعفریّات : ص 161 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام.
226) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 373 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 332 ح 11.
227) الخصال : ص 270 ح 9 عن ابن عبّاس ، بحار الأنوار : ج 66 ص 334 ح 16.
228) سنن أبی داوود : ج 3 ص 349 ح 774؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 163 ح 163.
229) دعائم الإسلام : ج 2 ص 119 ح 399 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 389 ح 26.
230) المعجم الأوسط : ج 1 ص 14 ح 33 عن أبی الدرداء ؛ الدعوات : ص 137 ح 338 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 388 ح 24.
231) صحیح البخاری : ج 5 ص 2062 ح 5084 عن أبی جحیفة.
232) استوفز فی قِعدته: انتصب فیها غیر مطمئنّ ، أو وضع رکبتیه فوق ألْیَتَیه ، أو استقلّ على رجلیه ولمّا یستوِ قائما وقد تهیّأ للوثوب (القاموس المحیط : ج 2 ص 195 «وفز»).
233) دعائم الإسلام : ج 2 ص 118 ح 396 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 389 ح 25 وراجع:مسند أبی یعلى : ج 4 ص 442 ح 4899.
234) صحیح مسلم : ج 3 ص 1600 ح 113؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 324 ح 1041 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 475 ح 59.
235) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 532 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 385 ح 2.
236) تحف العقول : ص 48 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 424 ح 38 ؛ المعجم الکبیر : ج 8 ص 249 ح 7977 عن أبی اُمامة.
237) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1094 ح 3287 عن عمر بن الخطّاب؛ طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 349 ح 9.
238) الجعفریّات : ص 159 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ؛ صحیح مسلم : ج 3 ص 1630 ح 180 عن جابر ولیس فی فیه «الجماعة برکة».
239) الکافی : ج 6 ص 273 ح 1 عن غیاث بن إبراهیم عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 348 ح 4.
240) صحیح البخاری : ج 5 ص 2061 ح 5077 عن أبی هریرة.
241) المعجم الأوسط : ج 7 ص 218 ح 7317 عن جابر ؛ طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 2 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 290.
242) المعجم الأوسط : ج 7 ص 259 ح 7444 عن ابن عمر.
243) المعجم الکبیر : ج 6 ص 251 ح 6127 عن سلمان ؛ طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 291.
244) سنن أبی داوود : ج 3 ص 346 ح 3764؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 319 ح 1020 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 349 ح 10.
245) تنبیه الغافلین : ص 344 ح 500 عن أبی سعید الخدری.
246) تنبیه الغافلین : ص 344 ح 499 عن أبی هریرة.
247) اعتِقالُ الشاةِ : هو أن یضع رجلها بین ساقه وفخذه ، ثم یحلبها (النهایة : ج 3 ص 281 «عقل»).
248) جامع الأحادیث للقمّی : ص 286 عن جابر ؛ التواضع والخمول لابن أبی الدنیا : ص 265 ح 219 عن جابر نحوه.
249) الفردوس : ج 4 ص 46 ح 6144 عن أنس.
250) طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 291 ؛ الفردوس : ج 1 ص 126 ح 438 عن اُمّ سلمة.
251) المشفوه : القلیل . وأصله الماء الّذی کثرت علیه الشفاه حتّى قلَّ . وقیل : أراد : فإن کان مکثورا علیه ؛ أی کثُرت أکَلَته (النهایة : ج 2 ص 488 «شفه»).
252) الاُکْلَة ـ بالضمّ ـ : اللُّقمة ؛ أی : لُقمة أو لُقمتین (النهایة : ج 1 ص 57 «أکل»).
253) صحیح مسلم : ج 3 ص 1284 ح 42 عن أبی هریرة.
254) الرِّفْد : العطاء والصلة (لسان العرب : ج 3 ص 181 «رفد»).
255) الکافی : ج 2 ص 292 ح 13 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 115 ح 13.
256) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 75 ح 112 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 410 ح 7 ؛ نوادر الاُصول : ج 2 ص 110 نحوه.
257) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 277 ح 2434 عن إبراهیم بن عبد الحمید ، بحار الأنوار : ج 66 ص 347 ح 1.
258) عوالی اللآلی : ج 1 ص 287 ح 139 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 342 ح 41.
259) یعنى: اگر میهمان یا نفرات غذاخور زیاد بودند و غذا اندک بود ، یکى دو لقمه هم که شده ، به خدمتکار بدهد.
260) الکافی : ج 6 ص 297 ح 3 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 418 ح 26 ؛ سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1089 ح 3273 عن ابن عمر وفیه «إذا وضعت المائدة» بدل «إذا أکل أحدکم».
261) صحیح البخاری : ج 5 ص 2056 ح 5063 عن وهب بن کیسان.
262) تاریخ بغداد : ج 11 ص 95 الرقم 5787؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 61 ح 55 عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 16 ص 237 ح 35.
263) صحیح البخاری : ج 5 ص 2056 ح 5062.
264) الجَفْنة : خُصّت بوعاء الأطعمة ، وجمعها جِفان (مفردات ألفاظ القرآن : ص 197 «جفن» (.
265) الوَذْرةِ ـ بالسکون ـ : القِطعة من اللحم ، والوَذْر ـ بالسکون أیضا ـ : جمعها (النهایة : ج 5 ص 170 «وذر»).
266) سنن الترمذی : ج 4 ص 283 ح 1848.
267) ذِروة کلّ شیء : أعلاه (النهایة : ج 2 ص 159 «ذرا»).
268) سنن أبی داوود : ج 3 ص 349 ح 3773 عن عبد اللّه بن بسر؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 34 ح 71 عن داوود بن سلیمان الفراء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 79 ح 1.
269) سنن أبی داوود : ج 3 ص 348 ح 3772 عن ابن عبّاس.
270) المعجم الکبیر : ج 22 ص 86 ح 208 عن واثلة بن الأسقع.
271) سنن الترمذی : ج 4 ص 260 ح 1805 عن ابن عبّاس ؛ طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 291.
272) مسند ابن حنبل : ج 1 ص 738 ح 3214 عن ابن عبّاس.
273) اُسد الغابة : ج 6 ص 220 الرقم 6126 عن أبی عمر مولى عمر.
274) لا تقرن بین تمرتین : تأکلهما معا (لسان العرب : ج 13 ص 336 «قرن»).
275) صحیح ابن حبّان : ج 12 ص 37 ح 5232 عن ابن عمر.
276) دعائم الإسلام : ج 2 ص 120 ح 407 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 120 ح 12.
277) فی المصدر : «بین التمرَبینِ» وهو تصحیف ظاهر.
278) سنن الترمذی : ج 4 ص 264 ح 1814؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 136 ح 36 نحوه.
279) علل الشرائع : ص 519 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 118 ح 2.
280) الإصابة : ج 1 ص 529 الرقم 972 عن ثوبان.
281) تاریخ دمشق : ج 11 ص 140 ح 3738 عن ثابت بن أبی إدریس.
282) النوادر للراوندی : ص 275 ح 541 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ،بحار الأنوار : ج 75 ص 468 ح 21.
283) الإعذار : المبالغة فی الأمر ، أی لیُبالغ فی الأکل . وقیل : إنّما هو «و لیُعذِّر» من التعذیر : التقصیر . أی لیقصّر فی الأکل لیتوفّر على الباقین ، وَلْیُرِ أنّه یبالغ (النهایة : ج 3 ص 198 «عذر»).
284) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1096 ح 3295 ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 319 ح 1021 نحوه کلاهما عن ابن عمر ، بحار الأنوار : ج 62 ص 291.
285) الکافی : ج 6 ص 273 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 314 ح 2.
286) شُعب الإیمان : ج 5 ص 83 ح 5864 ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 319 ح 1021 نحوه کلاهما عن ابن عمر ، بحار الأنوار : ج 66 ص 424 ح 38.
287) الدعوات : ص 80 ح 198 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 412 ح 9.
288) سنن الترمذی : ج 4 ص 260 ح 1804 عن نبیشة الخیر.
289) اللَّطْع : اللَّحْس باللسان (تاج العروس : ج 11 ص 433 «لطع»).
290) الإصابة : ج 7 ص 123 الرقم 9921 عن أبی ریطة.
291) أی لاختبار جودته (بحار الأنوار : ج 66 ص 272).
292) الکافی : ج 6 ص 303 ح 6 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 272 ح 17 ؛ المعجم الکبیر : ج 23 ص 285 ح 625 عن اُمّ سلمة نحوه.
293) صحیح مسلم : ج 3 ص 1607 ح 137 عن أبی هریرة.
294) فی المصدر : «الصفحة» ، والتصویب من کنز العمّال.
295) المعجم الکبیر : ج 18 ص 261 ح 653 عن العرباض بن ساریة.
296) یعنى: براى آزمودن کیفیت آن (بحار الأنوار: ج 66 ص 272).
297) الکافی : ج 6 ص 297 ح 7 عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 405 ح 1.
298) دعائم الإسلام : ج 2 ص 120 ح 405 ،بحار الأنوار : ج 66 ص 406 ح 10.
299) کنز العمّال : ج 15 ص 259 ح 40862 نقلاً عن الشیرازی.
300) الکافی : ج 6 ص 297 ح 4 عن عمرو بن جمیع ، بحار الأنوار : ج 66 ص 406 ح 7.
301) سنن ابن ماجة : ج 1 ص 561 ح 764 عن أبی هریرة؛ نثر الدرّ : ج 1 ص 165.
302) الکافی : ج 2 ص 94 ح 1 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 22 ح 1 ؛ مسند ابن حنبل : ج 7 ص 24 ح 19036 عن سنان بن سَنّة.
303) تحف العقول : ص 48 ،بحار الأنوار : ج 66 ص 375 ح 25.
304) المحاسن : ج 2 ص 214 ح 1641 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 375 ح 26.
305) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 310 ح 991 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 381 ح 47.
306) مسند أبی یعلى : ج 6 ص 388 ح 7210 عن عبد اللّه بن قیس.
307) سیر أعلام النبلاء : ج 19 ص 259 عن أنس.
308) صحیح مسلم : ج 4 ص 2095 ح 89 عن أنس؛ تنبیه الخواطر : ج 1 ص 8.
309) سنن أبی داوود : ج 4 ص 42 ح 4023 عن معاذ بن أنس؛ الإقبال : ج 1 ص 244 نحوه ، بحار الأنوار : ج 98 ص 14 ح 2.
310) عمل الیوم واللیلة لابن السنی : ص 166 ح 469.
311) مستدرک الوسائل : ج 3 ص 269 ح 3554 نقلاً عن القطب الراوندی فی لبّ اللباب.
312) الکافی : ج 6 ص 296 ح 25 عن مسمع عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 351 ح 4.
313) المحاسن : ج 2 ص 210 ح 1626 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 371 ح 12.
314) القَنا : الرِّضا ، وأقناهُ : إذا أرضاه (النهایة : ج 4 ص 118 «قنا»).
315) مسند ابن حنبل : ج 5 ص 577 ح 16595 وج 9 ص 60 ح 23244 وفیه «واجتبیت» بدل «وأحییت».
316) سنن أبی داوود : ج 3 ص 366 ح 3850.
317) المعجم الأوسط : ج 5 ص 209 ح 5104.
318) مسند ابن حنبل : ج 6 ص 310 ح 18093؛ الإقبال : ج 1 ص 245 ولیس فیه «و أشبعت» ، بحار الأنوار : ج 98 ص 15 ح 2.
319) سَاغَ الشَّرابُ : أی دَخَلَ سهلاً (النهایة : ج 2 ص 422 «سوغ»).
320) سنن أبی داوود : ج 3 ص 366 ح 3851.
321) صحیح البخاری : ج 5 ص 2078 ح 5142.
322) المتین : الشدید القویّ الّذی لا یعتریه وهن ولا یمسُّه لغوب ، والمعنى فی وصفه بالقوّة ، والمتانة أنّه قادر بلیغ الاقتدار على کلّ شیء (مجمع البحرین : ج 3 ص 1670«متن»).
323) الشکر لابن أبی الدنیا : ص 79 ح 170.
324) درباره معانى محتمل دیگرى که براى بخش انتهایىِ این دعا بر شمرده اند ، ر .ک : نیل الأوطار : ج 8 ص 167 ، تحفة الأحوذى : ج 9 ص 297 ، الأذکار النَّوَویة : ص 201 ـ 203 ، عون المعبود : ج 10 ص 328.
325) متین : هر چیز محکم و نیرومندى است که هیچ ضعف و سستى اى به آن راه نمى یابد . وصف خداوند به نیرومندى و متانت ، بدان معناست که او در هر کارى ، در کمال توانایى و اقتدار است (مجمع البحرین : ج 3 ص 1670 «متن»).
326) سنن أبی داوود : ج 3 ص 339 ح 3730 عن ابن عبّاس.
327) الکافی : ج 6 ص 336 ح 1 عن عبد اللّه بن سلیمان ، بحار الأنوار : ج 66 ص 100 ح 15.
328) قُبا : قریة على میلین من المدینة على یسار القاصد إلى مکّة… والأنصار بنوا بقُباء مسجدا یصلّون فیه (معجم البلدان : ج 4 ص 302).
329) المستدرک على الصحیحین : ج 1 ص 731 ح 2003.
330) روستایى نزدیک مدینه، که پیامبر صلى الله علیه و آله هنگام هجرت، وارد آن شد و نخستین مسجد را در آن جا ساخت.
331) الکافی : ج 6 ص 292 ح 1 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 371 ح 13.
332) الجعفریّات : ص 160 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام.
333) الکافی : ج 6 ص 294 ح 15 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 376 ح 31.
334) الغَمَر : ریح اللحم وما یعلق بالید من دَسَمه (لسان العرب : ج 5 ص 32 «غمر»).
335) دعائم الإسلام : ج 2 ص 121 ح 411 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 365 ح 43.
336) الوضوء قبل الطعام ینفی الفقر : المراد غسل الیدین فقط (المصباح المنیر : ص 663 «وضُؤ»).
337) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 301 ح 950 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 364 ح 42؛ مسند الشهاب : ج 1 ص 205 ح 310 عن سهل بن إبراهیم المروزی عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله وفیه «اللَّمم» بدل «الهمّ».
338) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1096 ح 3297 عن أبی هریرة.
339) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1096 ح 3296 عن فاطمة بنت الحسین عن أبیها الإمام الحسین عن اُمّه فاطمة علیهم السلام ؛ کشف الغمّة : ج 2 ص 180 عن فاطمة بنت الحسین عن فاطمة الکبرى بنت رسول اللّه صلى الله علیه و آله عنه صلى الله علیه و آله.
340) الوَضَر : الدَرَنُ والدَسَمُ (الصحاح : ج 2 ص 846 «وضر»).
341) مسند أبی یعلى : ج 5 ص 226 ح 5542 عن سالم عن أبیه.
342) المحاسن : ج 2 ص 204 ح 1603 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 359 ح 27.
343) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 304 ح 965 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 363 ح 38.
344) القَتَر : الغَبَرَة (القاموس المحیط : ج 2 ص 113 «قتر»).
345) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 302 ح 956 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 358 ح 27.
346) أشرنا آنفا إلى أنّ المراد من الوضوء هاهنا هو غسل الیدین ، لا الوضوء الشرعی.
347) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 303 ح 959 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 363 ح 38.
348) مسند الشهاب : ج 1 ص 340 ح 583 عن أبی أیّوب؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 330 ح 1058 بزیادة «من اُمّتی» بعد «المتخلّلین» ، بحار الأنوار : ج 66 ص 436 ح 1.
349) النواجذ من الأسنان : الضواحک؛ وهی الّتی تبدو عند الضحک ، والأکثر الأشهر أنّها أقصى الأسنان (النهایة : ج 5 ص 20 «نجذ»).
350) الجعفریّات : ص 28 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 442 ح 27.
351) کذا فی المصدر ، وفی بحار الأنوار والمصادر الاُخرى : «مَصَحَّة».
352) طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 3 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 291؛ الفردوس : ج 2 ص 54 ح 2307 عن عمران الکلاعی.
353) روایات هذا العنوان ـ وکما تلاحظ ـ حول حکمة السواک وهی النظافة وصحة الفم والأسنان ، وهذا الأدب لا ینحصر بتعقّبه للطعام . وعلیه نذکره هنا من باب تطبیق العنوان على بعض مصادیقه.
354) سنن ابن ماجة : ج 1 ص 106 ح 289 عن أبی اُمامة؛ الکافی : ج 6 ص 495 ح 4 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 76 ص 133 ح 36.
355) المصنّف لابن أبی شیبة : ج 1 ص 197 ح 25 عن سلیمان بن سعید.
356) حکمت مسواک ، نظافت و بهداشت دهان و دندان است و از نگاه احادیث استحباب مسواک اختصاصى به بعد از خوردن غذا ندارند ولى از آنجا که بیشترین موارد نیاز به مسواک پس از صرف غذا است ، این احادیث قابل انطباق با آداب غذا خوردن نیز هستند.
357) کنز العمّال : ج 9 ص 314 ح 26183 نقلاً عن عبد الجبّار الخولانی عن أنس.
358) نوادر الاُصول : ج 1 ص 255 عن أبی هریرة.
359) المعجم الأوسط : ج 5 ص 163 ح 4952 عن عائشة ؛ الدعوات : ص 76 ح 178 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 412 ح 9.
360) مسند ابن حنبل : ج 2 ص 305 ح 5089 ؛ بحار الأنوار : ج 66 ص 71 ح 61.
361) الجَزور : البعیر ذکراً کان أو اُنثى (النهایة : ج 1 ص 266 «جزر»).
362) دعائم الإسلام : ج 2 ص 110 ح 356 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 76 ح 73.
363) یعنى : بعد از غذا، به ذکر و نماز بپردازید و بلافاصله نخوابید، تا غذا هضم شود و آن گاه ، استراحت کنید . م.
364) قصص الأنبیاء : ص 274 ح 330 عن ابن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 14 ص 321 ح 28.
365) النَّهْسُ : أخذ اللَّحم بأطراف الأسنان. والنَّهْش : الأخذ بجمیعها (النهایة : ج 5 ص 136 «نهس»).
366) سنن الترمذی : ج 4 ص 276 ح 1835 عن صفوان بن اُمیّة.
367) مسند ابن حنبل : ج 10 ص 452 ح 27714 عن صفوان بن اُمیّة.
368) سنن أبی داوود : ج 3 ص 350 ح 3779.
369) سنن أبی داوود : ج 3 ص 349 ح 3778 عن عائشة؛ الدعوات : ص 154 ح 419 نحوه ، بحار الأنوار : ج 66 ص 427 ح 6.
370) المعجم الکبیر : ج 23 ص 285 ح 624 عن اُمّ سلمة.
371) غَرِیْضاً : أی طَرِیّاً (النهایة : ج 3 ص 360 «غرض»).
372) الکافی : ج 6 ص 313 ح 1 عن زرارة ، بحار الأنوار : ج 66 ص 71 ح 64.
373) طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 5 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 294.
374) الفردوس : ج 3 ص 627 ح 5960 عن الإمام علیّ علیه السلام.
375) صحیفة الإمام الرضا علیه السلام : ص 243 ح 149 عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 56 ح 1.
376) المحاسن : ج 2 ص 256 ح 1807 عن أبیاُسامة عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 67 ح 43.
377) جامع الأحادیث للقمّی : ص 99 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 75 ح 71 نقلاً عن النوادر للراوندی.
378) مستدرک الوسائل : ج 16 ص 461 ح 20547 نقلاً عن مکارم الأخلاق : ج 1 ص 368 ح 1213 عن ابن عبّاس ولیس فی النسخة الّتی بأیدینا «ببسم اللّه «.
379) باکورة الفاکهة : أوّل ما یُدرَک منها (المصباح المنیر : ص 59 «بکر»).
380) تاریخ بغداد : ج 14 ص 217.
381) الأمالی للصدوق : ص 338 ح 396 عن وهب بن وهب عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 66 ص 119 ح 10.
382) فی المصدر : «الإدبارها» ، والتصویب من بحار الأنوار.
383) طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 7 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 296.
384) طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 6 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 123 ح 15 ؛ الفردوس : ج 3 ص 588 ح 5844 عن ابن عبّاس.
385) جامع الأحادیث للقمّی : ص 108.
386) فی المصدر : «وکذلک» ، والتصویب من بحار الأنوار.
387) دعائم الإسلام : ج 2 ص 120 ح 407 ، بحار الأنوار : ج 66 ص 120 ح 12 وفیه «قال أبو جعفر علیه السلام «.
388) ر .ک : دانش نامه احادیث پزشکى : ج 2 ص 11 ح 1149.
389) ر .ک : دانش نامه احادیث پزشکى : ج 2 ص 45 ح 1224.
390) مریم : آیه 62.
391) ر . ک : دانش نامه احادیث پزشکى : ج 2 ص 89 ح 1328.
392) ممکن است توصیه به خوردن نمک در آغاز و پایان غذا در احادیث اسلامى ، براى مناطقى باشد که به دلیل تعریق فراوان ، نمک بدن آنها کاسته مى شود ، یا براى ضدّ عفونى کردن دهان باشد . البتّه ظاهر احادیث فراوانى که به این معنا توصیه کرده اند ، این است که خوردن اندکى نمک قبل از غذا و بعد از آن ، براى همگان ، بجز کسانى که به دلیل بیمارى نباید از نمک استفاده کنند ، مفید است.
393) قَدید ، به گوشت خشک شده در برابر آفتاب گفته مى شود.
394) این چکیده (در آداب خوردن) ، از مجموعه احادیث پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام گرفته شده است . براى دیدن احادیث اهل بیت در ذیل عناوین و موضوعات یاد شده ، ر . ک : دانش نامه احادیث پزشکى : ج 2 ص 11 ـ 174.
