10 / 1
فَضلُ صَلاةِ اللَّیلِ
الکتاب
«وَ مِنَ اَللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً».(1)
«اَلصّابِرِینَ وَ اَلصّادِقِینَ وَ اَلْقانِتِینَ وَ اَلْمُنْفِقِینَ وَ اَلْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ».(2)
«إِنَّ اَلْمُتَّقِینَ فِی جَنّاتٍ وَ عُیُونٍ – آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ – کانُوا قَلِیلاً مِنَ اَللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ – وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ».(3)
«تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ اَلْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ – فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ».(4)
«وَ مِنَ اَللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ اَلنُّجُومِ».(5)
«وَ مِنَ اَللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً».(6)
10 / 1
فضیلت نماز شب
قرآن
«و پاسى از شب را زنده بدار، تا براى تو [به منزله ی] نافله‌اى باشد، امید که پروردگارت تو را به مقامى ستوده برساند».
«[اینان‌اند] شکیبایان و راستگویان و فرمان‌بُرداران و انفاق‌کنندگان و آمرزش‌خواهانِ در سحرگاهان».
«پرهیزگاران، در باغ‌ها و چشمه‌ساران [ِ-بهشت] خواهند بود. آنچه را پروردگارشان عطا فرموده، مى‌گیرند؛ زیرا آنها پیش از آن، نیکوکار بودند و از شب، اندکى را مى‌غنودند و در سحرگاهان، [از خدا] طلبِ آمرزش مى‌کردند».
«پهلوهایشان از خوابگاه‌ها جدا مى‌گردد [و] پروردگارشان را از روى بیم و طمع مى‌خوانند، و از آنچه روزى‌شان داده‌ایم، انفاق مى‌کنند. هیچ کس نمى‌داند که به [پاداش] آنچه انجام مى‌داده‌اند، چه چشمْ روشنى‌اى براى آنان، پنهان شده است».
«و [نیز] پاره‌اى از شب، و در هنگام فروشدنِ ستارگان، تسبیحگوىِ او باش».
«و بخشى از شب را در برابر او سجده کن و شب [هاى] دراز، او را به پاکى بستاى».
«إِنَّ ناشِئَةَ اَللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً».(7)
الحدیث
7609 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام -: علَیکَ بصلاةِ اللیلِ – یُکَرِّرُها أربَعا-.(8)
7610 . عنه صلى الله علیه و آله – أیضا -: یا عَلِیُّ، ثلاثُ فَرحاتٍ لِلمُؤمِنِ فی الدنیا: لِقاء الإخوانِ، و الإفطارُ مِن الصِّیامِ، و التَّهَجُّدُ مِن آخِرِ اللیلِ.(9)
7611 . عنه صلى الله علیه و آله: ما زالَ جَبرَئیلُ یُوصِینی بقیامِ اللیلِ حَتّى ظَنَنتُ أنَّ خِیارَ أُمَّتی لَن یَنامُوا مِن اللیلِ إلّا قلیلاً.(10)
7612 . عنه صلى الله علیه و آله: ما اتَّخَذَ اللّهُ إبراهیمَ خَلیلاً إلّا لإِطعامِهِ الطَّعامَ، و صلاتِهِ باللیلِ و الناسُ نِیامٌ.(11)
7613 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا أیقَظَ الرجُلُ أهلَهُ مِنَ اللیلِ فَتَوَضَّآ و صَلَّیا کُتِبا مِنَ الذّاکِرینَ اللّهَ کثیرا و الذّاکِراتِ.(12)
7614 . عنه صلى الله علیه و آله: رَحِمَ اللّهُ رَجلاً قامَ مِنَ اللیلِ فَصلّى و أیقَظَ امرَأتَهُ فَصَلَّت، فإن أبَت نَضَحَ فی وَجهِها الماءَ رَحِمَ اللّهُ امرأةً قامَت مِن اللیلِ فَصلَّت و أیقَظَت زَوجَها، فإن أبى نَضَحَت فی وَجهِهِ الماءَ.(13)
«قطعاً برخاستن شب، رنجَش بیشتر و گفتار [در آن هنگام]، راستین‌تر است».
حدیث
7609 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در سفارش به امام على علیه السلام -: بر تو باد نماز شب! (این جمله را چهار بار تکرار فرمود).
7610 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در سفارش به على علیه السلام -: اى على! مؤمن [در دنیا] از سه چیز، شاد مى‌شود: دیدار با برادران، افطار کردن روزه، و عبادتِ آخر شب.
7611 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جبرئیل علیه السلام پیوسته مرا به شب‌زنده‌دارى سفارش مى‌کرد، چندان که گمان کردم نیکان امّت من، جز اندکى از شب را هرگز نخواهند خفت.
7612 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، ابراهیم علیه السلام را خلیل خود نکرد، مگر از آن رو که مردم را اِطعام مى‌کرد و شبْ هنگام که مردم خفته بودند، او به نماز مى‌ایستاد.
7613 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه مردى در نیمه ی شب، همسرش را از خواب بیدار کند و هر دو وضو بگیرند و نماز بخوانند، در شمارِ مردان و زنانى قلمداد مى‌شوند که بسیار به یاد خدایند.
7614 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: رحمت خدا بر آن مردى باد که نیمه‌هاى شب، بر خیزد و نماز بخواند و همسرش را براى نماز خواندن، بیدار کند و اگر بیدار نشد، به صورتش آب بپاشد! رحمت خدا بر آن زنى باد که نیمه‌هاى شب، از خواب بر خیزد و نماز بخواند و شوهرش را براى نماز بیدار کند و اگر بیدار نشد به صورتش آب بپاشد!
10 / 2
مُباهاةُ اللّهِ بِمَن یُصَلِّی فی جَوفِ اللَّیلِ
7615 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ العَبدَ إذا تَخَلّى بِسَیِّدِهِ فی جَوفِ اللیلِ المُظلِمِ و ناجاهُ، أثبَتَ اللّهُ النورَ فی قَلبِهِ. . . ثُمّ یقولُ جَلَّ جلالُهُ لِملائکَتِهِ: یا ملائکَتی، اُنظُرُوا إلى عَبدِی، فقد تَخَلّى بی فی جَوفِ اللیلِ المُظلِمِ و البطّالونَ لاهُونَ، و الغافِلونَ نِیامٌ، اشهَدُوا أنّی قد غَفَرتُ لَهُ.(14)
7616 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن رُزِقَ صلاةَ اللیلِ مِن عَبدٍ أو أمَةٍ قامَ للّهِ‌ِ عزوجل مُخلِصا، فَتَوَضَّأ وُضوءا سابِغا، و صَلّى للّهِ‌ِ عزوجل بِنِیَّةٍ صادِقَةٍ، و قَلبٍ سَلیمٍ و بَدَنٍ خاشِعٍ، و عَینٍ دامِعَةٍ، جَعَلَ اللّهُ تَبارکَ و تعالى خَلفَهُ تِسعَةَ صُفوفٍ مِن الملائکةِ، فی کُلِّ صَفٍّ ما لا یُحصی عَدَدَهُم إلّا اللّهُ تبارکَ و تعالى، أحَدُ طَرَفَی کُلِّ صَفٍّ بالمَشرِقِ، و الآخَرُ بالمَغرِبِ، قالَ: فإذا فَرَغَ کُتِبَ لَهُ بِعَدَدِهِم دَرَجاتٌ.(15)
7617 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ رَبَّکَ یُباهِی الملائکةَ بثلاثةِ نَفَرٍ: . . . و رجُلٌ قامَ مِن اللیلِ یُصَلِّی وَحدَهُ فَسَجَدَ و نامَ و هُو ساجِدٌ، فیقولُ: انظُرُوا إلى عَبدِی رُوحُهُ عندِی و جَسَدُهُ ساجِدٌ لی.(16)
7618 . عنه صلى الله علیه و آله: ثلاثةٌ یُحِبُّهُم اللّهُ و یَضحَکُ إلَیهِم و یَستَبشِرُ بهِم: الذی إذا انکَشَفَ فئةٌ قاتَلَ وَراءَها بنَفسِهِ للّهِ‌ِ عزوجل فإمّا أن یُقتَلَ و إمّا أن یَنصُرَهُ اللّهُ تعالى و یَکفِیَهُ، فیقولُ: انظُرُوا إلى عبدِی کیفَ صَبَرَ لی نفسَهُ، و الذی له امرَأةٌ حَسناءُ و فِراشٌ لَیِّنٌ حَسنٌ فَیَقُومُ مِن
10 / 2
بالیدن خدا به کسى که در دلِ شب، نماز مى‌خوانَد
7615 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه بنده در دلِ شب تار، با سَروَر خود خلوت کند و با او به راز و نیاز بپردازد، خداوند، دلش را نورانى مى‌گرداند. . . سپس به فرشتگانش مى‌فرماید: «اى فرشتگان من! به بنده‌ام بنگرید که در دل شب تار – که هرزه‌گرانْ به لهو سرگرم‌اند و غافلانْ خفته‌اند – با من خلوت کرده است گواه باشید که من، او را آمرزیدم».
7616 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر بنده‌اى، مرد یا زن، که نمازِ شب، روزى‌اش شود و از روى اخلاص براى خداوند عزوجل برخیزد و وضوى کامل بگیرد و با نیّت درست و قلب پاک و پیکرى خاشع و دیده‌اى گریان، براى خداوند عزوجل نماز بگزارد، خداوند – تبارک و تعالى – نُه صف از فرشتگان را پشت سرِ او قرار مى‌دهد، که شمارِ فرشتگان هر صف را جز خداوند – تبارک و تعالى – نداند. یک طرفِ هر صف، در مشرق است و طرف دیگرش در مغرب چون از نماز فارغ گردد، به تعداد آن فرشتگان، برایش درجه و مقام نوشته مى‌شود
7617 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پروردگارت به وجود سه نفر، بر فرشتگان مى‌بالد: . . . و مردى که شبْ هنگام برخیزد و در تنهایى، نماز بخواند و سجده کند و در حال سجده خوابش ببرد پس خداوند مى‌فرماید: «به بنده‌ام بنگرید که روحش نزد من است و پیکرش در حالِ سجده براى من».
7618 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سه نفرند که خداوند، آنها را دوست دارد و به رویشان مى‌خندد و از [وجود] آنان، شادى مى‌کند: [اوّل،] کسى که هر گاه با گروهى [از دشمنان خدا] رو به رو شود، در راه خداوند عزوجل جانبازى مى‌کند تا آن که یا کشته شود یا خداوند متعال، او را پیروز گردانَد و از شرّشان نگه بدارد پس خداوند مى‌فرماید: «بنگرید
اللیلِ فَیَذَرُ شَهوَتَهُ فَیَذکُرُنی و یُناجِینِی ولَو شاءَ رَقَدَ، و الذی إذا کانَ فی سَفَرٍ و کانَ مَعهُ رَکبٌ فَسَهِرُوا و نَصِبُوا ثُمّ هَجَعُوا فقامَ مِن السَّحَرِ فی سَرّاءَ أو ضَرّاءَ.(17)
10 / 3
ثَمراتُ قیامِ اللَّیلِ
7619 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: علَیکُم بقیامِ اللیلِ؛ فإنّهُ دَأْبُ الصالِحِینَ قَبلَکُم، و إنَّ قیامَ اللیلِ قُربَةٌ إلى اللّهِ، و مَنهاةٌ عنِ الإثمِ.(18)
7620 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن کَثُرَ صلاتُهُ بِاللیلِ حَسُنَ وَجهُهُ بِالنهارِ.(19)
10 / 4
ما یُوجِبُ الحِرمانَ من صلاةِ اللَّیلِ
7621 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: قالَ اللّهُ عزوجل: إنّ مِن عِبادِیَ المؤمنینَ لَمَن یَجتَهِدُ فی عِبادَتِی فَیَقُومُ مِن رُقادِهِ و لَذیذِ وِسادِهِ فَیَتَهَجَّدُ لی اللیالیَ، فَیُتعِبُ نفسَهُ فی عبادَتِی فَأضرِبُهُ بالنُّعاسِ اللیلةَ و اللیلَتَینِ نَظَرا مِنّی له و إبقاءً علَیهِ، فَیَنامُ حتّى یُصبِحَ فَیَقومُ و هُو ماقِتٌ لنفسِهِ، زارٍ علَیها، ولو اُخَلِّی بینَهُ و بینَ ما یُرِیدُ مِن عِبادَتِی لَدَخَلَهُ العُجبُ مِن ذلکَ فَیُصَیِّرُهُ العُجبُ إلى الفِتنَةِ بأعمالِهِ، فَیَأتِیهِ مِن ذلکَ ما فیهِ هَلاکُهُ لِعُجبِهِ بِأعمالِهِ و رِضاهُ عن نفسِهِ حتّى یَظُنَّ أنّهُ قد فاقَ العابِدینَ و جازَ فی عِبادَتِهِ حَدَّ التَّقصیرِ، فَیَتَباعَدُ مِنّی عندَ ذلکَ، و هو یَظُنُّ أنّهُ یَتَقَرَّبُ إلَیَّ!(20)
به بنده‌ام که چگونه براى من، جانبازى کرد».
[دوم،] کسى که زنى زیبا دارد و بسترى نرم و گرم؛ امّا نیمه ی شب از خواب بر مى‌خیزد و شهوتش را وا مى‌گذارد و مرا یاد مى‌کند و با من، به راز و نیاز مى‌پردازد، در صورتى که مى‌توانست در بستر بیارامد.
[سوم،] کسى که در سفر است و هم‌سفرانش شب تا دیرْ هنگام، از هر در سخنى مى‌گویند [و یا راه مى‌سپارند] و چون خسته شدند، مى‌خوابند؛ امّا او در خوشى یا ناخوشى، سحر را به عبادت برمى‌خیزد.
10 / 3
ثمره‌هاى شب زنده‌دارى
7619 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر شما باد شب زنده دارى؛ چرا که شیوه ی صالحانِ پیش از شماست! شب زنده‌دارى، مایه ی تقرّب به خدا و باز داشتن از گناه است.
7620 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که بسیار نماز شب بخواند، روز هنگام، خوش‌سیما خواهد بود.
10 / 4
عوامل محروم شدن از نماز شب
7621 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عزوجل فرمود: «گاه باشد که یکى از بندگان مؤمن من، در عبادت من مى‌کوشد و از بستر خود بر مى‌خیزد و بالین خوش را رها مى‌سازد و شب‌ها به عبادت من مى‌پردازد و خود را در راه بندگىِ من، به رنج مى‌افکند؛ امّا من از روى لطف و محبّت به او و براى حفظ [سلامت معنوى] او، یکى دو شب، چُرت را بر وى مسلّط مى‌کنم و او مى‌خوابد و صبح، بر مى‌خیزد و نمازش را در حالى مى‌خواند که از نفْس خود، در خشم است و آن را سرزنش مى‌کند. اگر رهایش کنم تا همچنان به عبادت من ادامه دهد، دچار خودپسندى مى‌شود و خودپسندى، موجب مى‌شود تا به کارهایش مغرور گردد و از همین جا، آنچه مایه ی هلاکت اوست، به وى در مى‌رسد؛ زیرا به اعمال خویش مغرور مى‌گردد و چندان از خود راضى مى‌شود که گمان مى‌برد از همه عبادت‌پیشگان، برتر است و در عبادتش مرز تقصیر (کوتاهى) را پشتِ سر گذاشته است پس در این هنگام، از من دور خواهد شد؛ در حالى که خیال مى‌کند به من نزدیک مى‌شود».
10 / 5
أجرُ مَن نَوى صلاةَ اللَّیلِ و نامَ
7622 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما مِن عَبدٍ یُحَدِّثُ نفسَهُ بقیامِ ساعَةٍ مِنَ اللیلِ فَیَنامُ عنها إلّا کانَ نَومُهُ صَدَقَةً تَصَدَّقَ اللّهُ بها علَیهِ و کُتِبَ لَهُ أجرُ مانَوى.(21)
10 / 6
جَزاءُ مَن یُعالِجُ نفسَهُ لِصَّلاةِ اللَّیلِ
7623 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یَقومُ أحَدُکُم مِنَ اللیلِ یُعالِجُ نفسَهُ لِلطَّهُورِ و علَیهِ عُقَدٌ فَیَتَوَضَّأُ فإذا وَضَّأ یَدَهُ انحَلَّتْ عُقدَةٌ، فإذا وَضَّأ وَجهَهُ انحَلَّتْ عُقدَةٌ. . . فَیقولُ اللّهُ للذینَ وَراءَ الحِجابِ: اُنظُرُوا إلى عَبدِی هذا یُعالِجُ نفسَهُ یَسألُنِی، ما سَألَنی عَبدی فَلَهُ ما سَألَنی.(22)
10 / 5
اجر کسى که نیّت نماز شب داشته باشد، امّا خواب بماند
7622 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ بنده‌اى نیست که قصد کند پاسى از شب را براى نماز برخیزد، امّا خواب بماند، جز این که خوابش صدقه‌اى خواهد بود که خداوند، آن را از طرف او مى‌پردازد و ثواب نیّتى که کرده است، برایش منظور خواهد شد.
10 / 6
پاداش کسى که خود را براى نماز شب، آماده مى‌سازد
7623 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: فردى از شما، شب بر مى‌خیزد و خود را براى طهارت، آماده مى‌کند و بر او گِره‌هایى است [که نمى‌گذارند براى نماز و دعا برخیزد]. پس شروع به وضو گرفتن مى‌کند. چون دستش را بشوید، یک گِره گشوده مى‌شود و چون صورتش را بشوید، گِره دیگرى گشوده مى‌شود. . . پس خداوند به پرده‌نشینان [ِ-عالم غیب] مى‌فرماید: «به این بنده ی من بنگرید که خود را آماده مى‌سازد تا از من، درخواست کند. هر چه بنده‌ام از من بخواهد، به او مى‌دهم».
1) الإسراء:79.
2) آل عمران:17.
3) الذاریات:15-18.
4) السجدة:16 و 17.
5) الطور:49.
6) الإنسان:26.
7) المزّمّل:6.
8) المحاسن: ج 1 ص 82 ح 48 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 69 ص 392 ح 68.
9) الخصال: ص 125 ح 121 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 74 ص 352 ح 22.
10) کنز العمّال: ج 7 ص 790 ح 21425 نقلاً عن الدیلمی عن أنس.
11) علل الشرائع: ص 35 ح 4 عن جابر بن عبداللّه الأنصاری، بحارالأنوار: ج 12 ص 4 ح 10.
12) مجمع البیان: ج 8 ص 561 عن أبی سعید الخدری، بحارالأنوار: ج 87 ص 158 ح 44.
13) سنن أبیداوود: ج 2 ص 70 ح 1450 عن أبی هریرة.
14) الأمالی للصدوق: ص 354 ح 432 عن المفضل بن عمر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 38 ص 99 ح 18.
15) الأمالی للصدوق: ص 125 ح 114 عن ابن عباس، بحارالأنوار: ج 82 ص 204 ح 3.
16) عدة الداعی: ص 143، بحار الأنوار: ج 84 ص 259 ح 57.
17) الدرّ المنثور: ج 2 ص 383 عن أبی الدرداء.
18) کنز العمّال: ج 7 ص 790 ح 21428 عن بلال.
19) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 474 ح 1370، بحارالأنوار: ج 87 ص 148 ح 22.
20) الکافی: ج 2 ص 60 ح 4 عن أبی عبیدة الحذاء عن الإمام الباقر علیه السلام، بحارالأنوار: ج 72 ص 327 ح 11.
21) کنز العمّال: ج 7 ص 802 ح 21475 عن أبی ذرّ أو أبی الدرداء.
22) کنز العمّال: ج 7 ص 795 ح 21444 نقلاً عن ابن نصر عن عقبة بن عامر.
