3 / 1
وجوبُ الصَّلاةِ
الکتاب
«فَإِذا قَضَیْتُمُ اَلصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اَللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اِطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا اَلصَّلاةَ إِنَّ اَلصَّلاةَ کانَتْ عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ کِتاباً مَوْقُوتاً».(1)
«وَ أَقِیمُوا اَلصَّلاةَ وَ آتُوا اَلزَّکاةَ وَ اِرْکَعُوا مَعَ اَلرّاکِعِینَ».(2)
«وَ أَنْ أَقِیمُوا اَلصَّلاةَ وَ اِتَّقُوهُ وَ هُوَ اَلَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ».(3)
«رَبِّ اِجْعَلْنِی مُقِیمَ اَلصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ».(4)
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِرْکَعُوا وَ اُسْجُدُوا وَ اُعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ اِفْعَلُوا اَلْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ».(5)
«اَلَّذِینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی اَلْأَرْضِ أَقامُوا اَلصَّلاةَ وَ آتَوُا اَلزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ اَلْمُنْکَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ اَلْأُمُورِ».(6)
3 / 1
وجوب نماز
قرآن
«و چون نماز را به جاى آوردید، خدا را [در همه حال] ایستاده و نشسته و بر پهلوآرمیده، یاد کنید. پس چون آسوده‌خاطر شدید، نماز را [به طور کامل] به پا دارید؛ زیرا نماز بر مؤمنان، در اوقات معیّن، مقرّر شده است».
«و نماز را بر پا دارید و زکات را بدهید و با رکوع کنندگان، رکوع کنید».
«و این که نماز برپا دارید و از او بترسید؛ و هم اوست که نزد وى محشور خواهید گردید».
«پروردگارا! مرا بر پا دارنده ی نماز قرار ده، و از فرزندان من نیز – پروردگارا – و دعاى مرا بپذیر».
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار خوب انجام دهید، باشد که رستگار شوید».
«همان کسانى که چون در زمین به آنان توانایى دهیم، نماز بر پا مى‌دارند و زکات مى‌دهند و به کارهاى پسندیده وا مى‌دارند و از کارهاى ناپسند، باز مى‌دارند؛ و فرجام همه ی کارها از آنِ خداست».
«وَ أَقِیمُوا اَلصَّلاةَ وَ آتُوا اَلزَّکاةَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ».(7)
«مُنِیبِینَ إِلَیْهِ وَ اِتَّقُوهُ وَ أَقِیمُوا اَلصَّلاةَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ اَلْمُشْرِکِینَ».(8)
الحدیث
7343 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله – لِمَن قالَ لَهُ: أخبِرنی ما فَرَضَ اللّهُ عزوجل عَلَیَّ -: فَرَضَ اللّهُ عَلَیکَ سَبعَ عَشَرَةَ رَکعَةً فِی الیَومِ و اللَّیلَةِ. . . .(9)
الحدیث
7344 . عنه صلى الله علیه و آله: اُنزِلَ عَلَیَّ و عَلى اُمَّتی خَمسُ صَلَواتٍ لَم تُنزَل عَلى مَن قَبلی و لا تُفتَرَضُ عَلى اُمَّةٍ بَعدی لِأَنَّهُ لا نَبیَّ بَعدی.(10)
7345 . حلیة الأولیاء عن أنس: کانَ رَسولُ اللّه صلى الله علیه و آله إذا أعجَبَهُ نَحوُ الرَّجُلِ أمَرَهُ بِالصَّلاةِ.(11)
3 / 2
حِکمَةُ الصَّلاةِ
الکتاب
«إِنَّنِی أَنَا اَللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ اَلصَّلاةَ لِذِکْرِی».(12)
الحدیث
7346 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّما فُرِضَتِ الصَّلاةُ. لِاءِقامَةِ ذِکرِ اللّهِ.(13)
«و نماز را بر پا کنید و زکات را بدهید و پیامبر [خدا] را فرمان بَرید تا مورد رحمت قرار گیرید» .
«به سویش توبه برید و از او پروا بدارید و نماز را برپا کنید و از مشرکان مباشید».
حدیث
7343 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در پاسخ سؤال کسى که درباره ی آنچه خدا واجب کرده، پرسیده بود -: خداوند، بر تو هفده رکعت [نماز] را در هر شبانه روز، واجب کرده است.
7344 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله بر من و امّتم، پنج نماز نازل شده که بر امّت‌هاى پیشین، نازل نشده و پس از من نیز بر امّتى واجب نمى‌شود؛ زیرا پیامبرى پس از من نمى‌آید.
7345 . حلیة الأولیاء – به نقل از اَنَس -: هر گاه پیامبر خدا از رفتار مردى خوشش مى‌آمد، او را به نماز فرمان مى‌داد.
3 / 2
حکمت نماز
قرآن
«همانا منم خداوند. هیچ معبودى جز من نیست پس مرا پرستش کن و نماز را براى یاد کردن از من، بر پا بدار» .
حدیث
7346 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، واجب شده است. . . براى بر پا داشتن یاد خدا.
3 / 3
خصائص الصلاة
أ – نُورُ القَلب
7347 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الصَّلاةُ نورٌ.(14)
7348 . عنه صلى الله علیه و آله: الصَّلاةُ نورُ المُؤمِنِ، و الصَّلاةُ نورٌ مِنَ اللّهِ.(15)
7349 . عنه صلى الله علیه و آله: صَلاةُ الرَّجُلِ نورٌ فی قَلبِهِ، فَمَن شاءَ مِنکُم فَلیُنَوِّر قَلبَهُ.(16)
7350 . عنه صلى الله علیه و آله: الصَّلاةُ بُرهانٌ.(17)
ب – قِوامُ الدّینِ
7351 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الصَّلاةُ عَمودُ دینِکُم.(18)
7352 . عنه صلى الله علیه و آله: قَیِّمُ الدّینِ الصَّلاةُ.(19)
7353 . عنه صلى الله علیه و آله: مَثَلُ الصَّلاةِ مَثَلُ عَمودِ الفِسطاطِ، إذا ثَبَتَ العَمودُ نَفَعَتِ الأَطنابُ و الأَوتادُ و الغِشاءُ، و إذَا انکَسَرَ العَمودُ لَم یَنفَع طُنبٌ و لا وَتَدٌ و لا غِشاءٌ.(20)
3 / 3
ویژگى‌هاى نماز
الف – نور دل
7347 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، نور است.
7348 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، نور مؤمن است. نماز، نورى از خداوند است.
7349 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز انسان، نورى در دل اوست. پس هر کس مى‌خواهد، دلش را نورانى کند.
7350 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، دلیل روشن و آشکارى است.
ب – استوارىِ دین
7351 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، ستون دین شماست.
7352 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر پا دارنده ی دین، نماز است.
7353 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، مانند ستون خیمه است اگر ستون بر پا باشد، ریسمان‌ها و میخ‌ها و پرده، سود مى‌رسانند؛ ولى هنگامى که ستون بشکند، نه هیچ ریسمانى سودى دارد، و نه هیچ میخ و پرده‌اى.
7354 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّما مَوضِعُ الصَّلاةِ مِنَ الدّینِ کَمَوضِعِ الرَّأسِ مِنَ الجَسَدِ.(21)
7355 . مسند ابن حنبل عن مُعاذ بن جَبَلٍ عَنِ النَّبیِّ صلى الله علیه و آله: ألا اُخبرُکَ بِرَأسِ الأَمرِ و عَمودِهِ و ذِروَةِ سَنامِهِ؟(22) فَقُلتُ: بَلى یا رَسولَ اللّهِ، قالَ: رَأسُ الأَمرِ و عَمودُهُ الصَّلاةُ و ذِروَةُ سَنامِهِ الجِهادُ.(23)
7356 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فی کَلامِهِ لِاُسامَةَ -: عَلَیکَ بِالصَّلاةِ فَإِنَّها أفضَلُ أعمالِ العِبادِ، لِأَنَّ الصَّلاةَ رَأسُ الدّینِ و عَمودُهُ، و ذِروَةُ سَنامِهِ.(24)
7357 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: عَلَمُ الإِیمانِ الصَّلاةُ.(25)
7358 . عنه صلى الله علیه و آله: لِکُلِّ شَیءٍ وَجهٌ و وَجهُ دینِکُمُ الصَّلاةُ.(26)
ج – خَیرُ مَوضوعٍ
7359 . الخصال عن أبی ذَرٍّ: قُلتُ: یا رَسولَ اللّهِ، إنَّکَ أَمَرتَنی بِالصَّلاةِ فَمَا الصَّلاةُ؟ قالَ: خَیرُ مَوضوعٍ، فَمَن شاءَ أقَلَّ و مَن شاءَ أکثَرَ.(27)
7360 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: نَجّوا أنفُسَکُم، اعمَلوا، و خَیرُ أعمالِکُمُ الصَّلاةُ.(28)
7354 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جایگاه نماز در دین، مانند سر در کالبد است.
7355 . مسند ابن حنبل – به نقل از مُعاذ بن جبل -: پیامبر صلى الله علیه و آله به من فرمود: «آیا تو را از سرِ امر (اسلام) و ستون آن و قلّه‌اش خبر نکنم؟» .
گفتم: چرا، اى پیامبر خدا!
فرمود: «سرِ امر (اسلام) و ستون آن، نماز است و قلّه‌اش جهاد».
7356 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در گفتارش به اُسامه -: پیوسته نماز بخوان، که برترین کار بندگان است؛ چون نماز، سرِ دین و ستون و تارک آن است.
7357 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نشانه ی ایمان، نماز است.
7358 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیز، سیمایى دارد و سیماى دین شما، نماز است.
ج – بهترین دستور
7359 . الخصال – به نقل از ابو ذر -: به پیامبر صلى الله علیه و آله گفتم: شما مرا به نماز، امر کردى. نماز چیست؟
فرمود: «بهترین [تکلیفِ] وضع شده است؛ هر که مى‌خواهد، کم و هر که مى‌خواهد، زیاد بخواند» .
7360 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خود را نجات دهید، عمل کنید و بهترینِ عمل‌هایتان، نماز است.
7361 . المعجم الکبیر عن أبی اُمامَةَ: جاء رَجُلٌ مِنَ الأَنصارِ إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله. فَقالَ: زَرَعَ فُلانٌ زَرعًا فَأَضعَفَ – أو کَما قالَ – فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: و ما ذاکَ؟ رَکعَتانِ خَفیفَتانِ خَیرٌ لَکَ مِن ذلِکَ کُلِّهِ مِنَ الدُّنیا و ما عَلَیها.(29)
7362 . الزهد لابن المبارک عن أبی هُرَیرَةَ: مَرَّ النَّبیُّ صلى الله علیه و آله عَلى قَبرٍ دُفِنَ حَدیثًا، فَقالَ: رَکعَتانِ خَفیفَتانِ مِمّا تُحَقِّرونَ و تَنَفَّلونَ یَزیدُهُما هذا فی عَمَلِهِ أحَبُّ إلَیهِ مِن بَقیَّةِ دُنیاکُم.(30)
7363 . مسند ابن حنبل عن عَبدِ اللّهِ بنِ عَمرو: إنَّ رَجُلًا جاءَ إلَى النَّبیِّ صلى الله علیه و آله فَسَأَلَهُ عَن أفضَلِ الأَعمالِ؟ فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: الصَّلاةُ، ثُمَّ قالَ: مَه؟ قالَ: الصَّلاةُ، ثُمَّ قالَ: مَه؟ قالَ: الصَّلاةُ – ثلاث مرّات – قالَ: فَلمّا غَلَبَ عَلَیهِ، قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: الجِهادُ فی سَبیلِ اللّهِ.(31)
د – قُرَّةُ عَینِ النَّبیِّ صلى الله علیه و آله
7364 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: جُعِلَ قُرَّةُ عَینی فِی الصَّلاةِ.(32)
7365 . عنه صلى الله علیه و آله: قالَ لی جِبریل علیه السلام: إنَّه قَد حُبِّبَ إلَیکَ الصَّلاةُ فَخُذ مِنها ما شِئتَ.(33)
7366 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ تَعالى جَعَلَ قُرَّةَ عَینی فِی الصَّلاةِ، و حَبَّبَها إلَیَّ کَما حُبِّبَ إلَى الجائِعِ الطَّعامُ، و إلَى الظَّمآنِ الماءُ، فَإِنَّ الجائِعَ إذا أکَلَ الطَّعامَ شَبِعَ، و إذا شَرِبَ الماءَ رَوِیَ، و أنا لا أشبَعُ مِنَ الصَّلاةِ.(34)
7361 . المعجم الکبیر – به نقل از ابو اُمامه -: مردى از انصار، خدمت پیامبر خدا رسید و گفت: فلانى زراعت کرده و محصولش دو برابر شده است، یا چیزى شبیه به این گفت.
پیامبر خدا فرمود: «چه مى‌گویى؟ دو رکعت نماز مختصر، از همه ی این [محصول] و از دنیا و آنچه در آن است، براى تو بهتر است».
7362 . الزهد، ابن مبارک – به نقل از ابو هُرَیره -: پیامبر صلى الله علیه و آله بر قبر شخصى گذشت که تازه دفن شده بود. پس فرمود: «اگر این شخص بتواند دو رکعت نماز مختصر – از همانها که کوچک و اضافى مى‌شمرید – بر اعمالش بیفزاید، برایش محبوب‌تر از بقیّه ی دنیایتان است».
7363 . مسند ابن حنبل – به نقل از عبد اللّه بن عمرو -: مردى به نزد پیامبر خدا آمد و از برترین کارها پرسید. پیامبر خدا فرمود: «نماز».
سپس پرسید: دیگر چه؟
فرمود: «نماز».
باز پرسید: دیگر چه؟
باز هم پیامبر خدا فرمود: «نماز» تا سه بار.
پس از آن که آن مرد، همچنان بر پرسش خود پاى فشرد، پیامبر خدا فرمود: «پیکار در راه خدا».
د – روشنىِ چشم پیامبر
7364 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روشنىِ چشم من، در نماز نهاده شده است.
7365 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جبرئیل علیه السلام به من گفت: «نماز را محبوب تو ساخته‌اند. پس هر اندازه مى‌خواهى، از آن بر گیر».
7366 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، روشنىِ چشم مرا در نماز نهاده است و آن را محبوب من ساخته، همان‌گونه که خوراک براى گرسنه و آب براى تشنه گوارا گشته است. همانا گرسنه پس از خوردنِ غذا، سیر مى‌شود و تشنه پس از نوشیدن آب، سیراب مى‌گردد؛ ولى من از نماز، سیر نمى‌شوم.
7367 . عنه صلى الله علیه و آله – لمّا نَزَلَت هذِهِ الآیَةُ: «أَقِمِ اَلصَّلاةَ طَرَفَیِ اَلنَّهارِ»(35)-: ما اُحِبُّ أن لی بِها ما طَلَعَت عَلَیهِ الشَّمسُ و غَرَبَت.(36)
ه – أوَّلُ ما فَرَضَ اللّهُ
7368 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ أوَّلَ مَا افتَرَضَ اللّهُ عَلَى النّاسِ مِن دینِهِمُ الصَّلاةُ، و آخِرُ ما یَبقَى الصَّلاةُ.(37)
7369 . عنه صلى الله علیه و آله: أوَّلُ مَا افتَرَضَ اللّهُ عَلى اُمَّتِی الصَّلَواتُ الخَمسُ.(38)
7370 . الکامل فى التاریخ: کانَ أوَّلُ شیءٍ فَرَضَ اللّهُ مِن شَرائعِ الإِسلامِ عَلَیهِ بَعدَ الإِقرارِ بِالتَّوحیدِ و البَراءَةِ مِنَ الأَوثانِ الصَّلاةَ، و إنَّ الصَّلاةَ لَمّا فُرِضَت عَلَیهِ صلى الله علیه و آله أتاهُ جَبریلُ وَ هُوَ بِأَعلى مَکَّةَ، فَهَمَزَ لَهُ بِعَقِبِهِ فی ناحیَةِ الوادی، فَانفَجَرَت فیهِ عَینٌ، فَتَوَضَّأَ جَبریلُ و هُوَ یَنظُرُ إلَیهِ لِیُریَهُ کَیفَ الطُّهورُ لِلصَّلاةِ، ثُمَّ تَوَضَّأَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله مِثلَهُ، ثُمَّ قامَ جَبریلُ فَصَلّى بِهِ، و صَلَّى النَّبیُّ صلى الله علیه و آله بِصَلاتِهِ.(39)
7371 . المناقب لابن شهر آشوب عن علیّ بن إبراهیم بن هاشم فی کتابه: إنَّ النَّبیَّ صلى الله علیه و آله لَمّا أتى لَهُ سَبعٌ و ثَلاثونَ سَنَةً کان یَرى فی نَومِهِ کَأَنَّ آتیًا أتاهُ فَیَقولُ: یا رَسولَ اللّهِ، فَیُنکِرُ ذلِکَ، فَلَمّا طالَ عَلَیهِ الأَمرُ کان یَومًا بَینَ الجِبالِ یَرعى غَنَمًا لِأَبی طالبٍ فَنَظَرَ إلى شَخصٍ یَقولُ: یا رَسولَ اللّهِ، فَقالَ لَهُ: مَن أنتَ؟ قالَ: أنا جَبرَیلُ أرسَلَنِی اللّهُ إلَیکَ لِیَتَّخِذَکَ رَسولًا، فَأَخبَرَ النَّبیُّ صلى الله علیه و آله خَدیجَةَ بِذلِکَ، فَقالَت: یا مُحَمَّدُ، أرجو أن یَکونَ کَذلِکَ،
7367 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هنگامى که آیه ی «نماز را در دو سوى روز به پا دار» نازل شد -: دوست ندارم به جاى نماز، آنچه را خورشید بر آن مى‌تابد، داشته باشم.
ه – نخستین واجب الهى
7368 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین چیزى از دین، که خدا بر مردم واجب کرد و آخرین چیزى که باقى مى‌مانَد، نماز است.
7369 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین چیزى که خدا بر امّتم واجب کرد، نمازهاى پنجگانه است.
7370 . الکامل فى التاریخ: نخستین دستور اسلام که خداوند مقرّر کرد، پس از اقرار به یگانگىِ خداوند و دورى از بت‌ها، نماز بود. هنگامى که نماز بر پیامبر صلى الله علیه و آله واجب شد، جبرئیل علیه السلام نزد او در بالاى شهر مکّه آمد و برایش پاشنه ی پاى خود را در گوشه‌اى از درّه بر زمین کوبید. پس چشمه‌اى جوشید و جبرئیل علیه السلام پیش روى پیامبر خدا وضو گرفت تا چگونگىِ طهارت براى نماز را به وى نشان دهد. پیامبر خدا نیز همچون او وضو گرفت. سپس جبرئیل علیه السلام برخاست و با آن [وضو]، نماز خواند و پیامبر خدا هم با او نماز گزارد.
7371 . المناقب، ابن شهر آشوب – به نقل از على بن ابراهیم بن هاشم، در کتابش -: هنگامى که پیامبر صلى الله علیه و آله سى و هفت ساله شد، خواب مى‌دید که کسى او را فرستاده ی خدا خطاب مى‌کند؛ امّا نمى‌توانست بپذیرد. مدّتى طولانى این چنین سپرى شد، تا روزى در میان کوه‌ها، هنگام شبانىِ گله ی ابو طالب، نگاهش به شخصى افتاد که او را فرستاده ی خدا خطاب مى‌کرد. از او پرسید: کیستى؟
گفت: «من جبرئیل هستم، خداوند، مرا به سویت روانه کرده تا تو را فرستاده ی خود قرار دهد».
پس پیامبر صلى الله علیه و آله خدیجه علیهاالسلام را از موضوع آگاه کرد. خدیجه گفت: اى محمّد!
فَنَزَلَ عَلَیهِ جَبرَیلُ و أنزَلَ عَلَیهِ ماءً مِنَ السَّماءِ عَلَّمَهُ الوُضوءَ و الرُّکوعَ و السُّجودَ، فَلَمّا تَمَّ لَهُ أربَعونَ سَنَةً عَلَّمَهُ حُدودَ الصَّلاةِ و لَم یَنزِل عَلَیهِ أوقاتَها، فَکانَ یُصَلّی رَکعَتَینِ رَکعَتَینِ فی کُلِّ وَقتٍ.(40)
7372 . المناقب لابن شهر آشوب: أدّى إلَیهِ [صلى الله علیه و آله] جَبرَیلُ الرِّسالَةَ عَنِ اللّهِ تَعالى… ثُمَّ کانَ جَبرَیلُ یَأتیهِ و لا یَدنو مِنهُ إلّا بَعدَ أن یَستَأذِنَ عَلَیهِ، فَأتاهُ یَوما و هُوَ بِأَعلى مَکَّةَ، فَغَمَزَ بِعَقِبِهِ بِناحِیَةِ الوادی، فَانفَجَرَ عَینٌ، فَتَوَضَّأَ جَبرَیلُ و تَطَهَّرَ الرَّسولُ ثُمَّ صَلَّى الظُّهرَ، و هیَ أوَّلُ صَلاةٍ فَرَضَهَا اللّهُ تَعالى.(41)
و – أوَّلُ ما یَجِبُ تَعَلُّمُهُ
7373 . الدرّ المنثور عن أبی مالِک الأَشجَعِیّ عَن أبیهِ: کانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله إذا أسلَمَ الرَّجُلُ، أوَّلُ ما یُعَلِّمُهُ الصَّلاةُ.(42)
7374 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله – لَمّا بَعَثَ مُعاذًا عَلَى الیَمَنِ -: إنَّکَ تَقدَمُ عَلى قَومٍ أهلِ کِتابٍ، فَلیَکُن أوَّلُ ما تَدعوهُم إلَیهِ عِبادَةَ اللّهِ، فَإِذا عَرَفُوا اللّهَ فَأَخبِرهُم أنَّ اللّهَ قَد فَرَضَ عَلَیهِم خَمسَ صَلَواتٍ فی یَومِهِم و لَیلَتِهِم.(43)
ز – أوَّلُ ما یُحاسَبُ بِهِ
7375 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أوَّلُ ما افتَرَضَ اللّهُ على اُمَّتِی الصَّلَواتُ الخَمسُ، و أوَّلُ ما یُرفَعُ مِن أعمالِهِمُ الصَّلَواتُ الخَمسُ، و أوَّلُ ما یُسألُونَ عَنهُ الصَّلَواتُ الخَمسُ.(44)
امیدوارم که این گونه باشد.
سپس جبرئیل علیه السلام بر پیامبر خدا نازل شد و براى او آبى از آسمان آورد و به او وضو گرفتن و رکوع و سجود را آموخت. و آن گاه که پیامبر چهل‌ساله شد، چگونگىِ نماز را بدون وقت‌هاى آن، به او یاد داد. پس پیامبر صلى الله علیه و آله در هر وقت، نمازهاى دو رکعتى مى‌خواند.
7372 . المناقب، ابن شهر آشوب: جبرئیل علیه السلام پیام خداوند را به پیامبر صلى الله علیه و آله رساند. . . از آن پس، جبرئیل علیه السلام نزد پیامبر مى‌آمد و جز با اجازه‌اش، به او نزدیک نمى‌شد. روزى نزد پیامبر خدا در بالاى مکّه آمد و پاشنه پایش را در گوشه‌اى از درّه به زمین کوبید. چشمه‌اى جوشید. جبرئیل علیه السلام وضو ساخت و پیامبر خدا نیز طهارت گرفت و نماز ظهر را خواند و آن، نخستین نمازى بود که خداوند، واجب کرد.
و – نخستین آموختنىِ واجب
7373 . الدّر المنثور – به نقل از ابو مالک اشجعى، از پدرش -: نماز، نخستین چیزى بود که پیامبر صلى الله علیه و آله به افراد تازه مسلمان مى‌آموخت.
7374 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – به مُعاذ بن جبل، هنگام فرستادن او به یمن -: بتو بر کسانى وارد مى‌شوى که اهل کتاب‌اند. پس باید نخستین چیزى که آنان را بدان مى‌خوانى، بندگىِ خداوند باشد. سپس هنگامى که خدا را شناختند، آگاهشان کن که خداوند، پنج نماز را در شبانه‌روز، بر ایشان واجب کرده است.
ز – نخستین مورد بازخواست
7375 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین چیزى که خداوند بر امّت من واجب کرد، نمازهاى پنجگانه است و نخستین عملى که از آنها [به درگاه خدا] بالا مى‌رود، نمازهاى پنجگانه است و نخستین چیزى که درباره ی آن از آنها سؤال مى‌شود، نمازهاى پنجگانه است.
7376 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ عَمودَ الدّینِ الصَّلاةُ، و هیَ أوَّلُ ما یُنظَرُ فیهِ مِن عَمَلِ ابنِ آدَمَ، فَإِن صَحَّت نُظِرَ فی عَمَلِهِ، و إن لَم تَصِحَّ لَم یُنظَر فی بَقیَّةِ عَمَلِهِ.(45)
7377 . عنه صلى الله علیه و آله: أوَّلُ ما یُحاسَبُ بِهِ یَومَ القیامَةِ الصَّلاةُ، فَمَن أجابَ فَقَد سَهُلَ عَلَیهِ ما بَعدَهُ، و مَن لم یُجِب فَقَدِ اشتَدَّ ما بَعدَهُ.(46)
7378 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا کانَ یَومُ القیامَةِ یُدعى بِالعَبدِ فَأَوَّلُ شَیءٍ یُسأَلُ عَنهُ الصَّلاةُ، فَإِن جاءَ بِها تامَّةً و إلّا زُجَّ بِهِ فِی النّارِ.(47)
7379 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أوَّلَ مَا یُحاسَبُ بِهِ العَبدُ یَومَ القیامَةِ مِن عَمَلِهِ صَلاتُهُ، فَإِن صَلُحَت فَقَد أفلَحَ و أنجَحَ، و إن فَسَدَت فَقَد خابَ و خَسِرَ.(48)
7380 . عنه صلى الله علیه و آله: أوَّلُ ما یُسأَلُ العَبدُ إذا وَقَفَ بَینَ یَدَیِ اللّهِ عزوجل عَنِ الصَّلاةِ، فَإِن زَکَت صَلاتُهُ زَکا سائِرُ عَمَلِهِ، و إن لم تَزکُ صَلاتُهُ لم یَزکُ عَمَلُهُ.(49)
ح – آخِرُ ما أوصى بهِ النَّبیّ
7381 . مسند ابن حنبل عن اُمّ سَلَمَةَ: کانَ مِن آخِر وَصیَّةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله «الصَّلاةَ الصَّلاةَ و ما مَلَکَت أیمانُکُم» حَتّى جَعَلَ نَبیُّ اللّه صلى الله علیه و آله یُلَجلِجُها(50) فی صَدرِهِ، و ما یَفیضُ بِها لسانُهُ.(51)
7376 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، ستون دین و نخستین عمل انسان است که در آن مى‌نگرند. پس اگر صحیح بود، دیگر اعمالش را مى‌بینند و اگر صحیح نبود، بقیه ی کارهایش دیده نمى‌شود.
7377 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین چیزى که در روز قیامت، بازخواست مى‌شود، نماز است. پس هر کس پاسخ داد، مرحله‌هاى بعد بر او آسان مى‌شوند و هر کس پاسخ ندهد، بر او سخت مى‌گردند.
7378 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روز قیامت که رسید، بنده را مى‌خوانند و نخستین چیزى که از او مى‌خواهند، نماز است. اگر آن را درست بیاورد، [که رستگار شده است؛] و گر نه، در آتش انداخته مى‌شود
7379 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین عمل انسان که در روز قیامت محاسبه مى‌شود، نماز است پس اگر نیکو بود، رستگار و کامیاب مى‌گردد و اگر باطل بود، محروم و زیانکار مى‌شود.
7380 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هنگامى که بنده در پیشگاه خداوند مى‌ایستد، نخستین چیزى که از او مى‌خواهند، نماز است پس اگر پاکیزه بود، [معلوم مى‌شود که] بقیه ی اعمالش هم پاکیزه بوده و اگر پاکیزه نبود، اعمال دیگرش هم پاکیزه نبوده است.
ح – آخرین وصیّت پیامبر
7381 . مسند ابن حنبل به نقل از امّ سلمه -: پایان‌بخش وصیّت پیامبر خدا، این بود: «نماز را، نماز را و کنیزانتان را [مراعات کنید]!». آن را تکرار کرد تا آن جا که زبانش سنگین و سخنش بُریده بُریده شد.
ط – مَأدبَةُ اللّهِ
7382 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ألا إنَّ الصَّلاةَ مَأدُ بَةُ اللّهِ فِی الأَرضِ، قَد هَنَّأَها لِأَهلِ رَحمَتِهِ فی کُلِّ یَومٍ خَمسَ مَرّاتٍ.(52)
ی – أفضَلُ الأعمال
7383 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ عزوجل لا یَفتَرِضُ شَیئًا أفضَلَ مِنَ التَّوحیدِ و الصَّلاةِ، ولَو کانَ شَیءٌ أفضَلَ منهُ لَافتَرَضَهُ عَلى مَلائِکَتِهِ مِنهُم راکِعٌ و ساجِدٌ.(53)
3 / 4
المُحافَظَةُ عَلَى الصَّلاةِ
الکتاب
«حافِظُوا عَلَى اَلصَّلَواتِ وَ اَلصَّلاةِ اَلْوُسْطى وَ قُومُوا لِلّهِ قانِتِینَ».(54)
«وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ اَلَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ اَلْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها وَ اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ».(55)
«وَ اَلَّذِینَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ – أُولئِکَ هُمُ اَلْوارِثُونَ».(56)
الحدیث
7384 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لِیَکن أکثَرُ هَمِّکَ الصَّلاةَ، فَإِنَّها رَأسُ الإِسلامِ بَعدَ الإِقرارِ بِالدّینِ.(57)
ط – غذایى در میهمانى خداوند
7382 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آگاه باشید که نماز، خوراک مهمانىِ خداوند در زمین است که براى شایستگان رحمتش، در هر روز پنج مرتبه، آن را آماده و گوارا مى‌سازد.
ى – بهترین کار
7383 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، چیزى را برتر از توحید و نماز، واجب نمى‌کند و اگر چیزى برتر از آن بود، همان را بر فرشتگانش واجب مى‌کرد، که برخى در رکوع و برخى دیگر در سجودند.
3 / 4
مواظبت بر نماز
قرآن
«بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید، و خاضعانه، براى خدا به پا خیزید».
«و این، خجسته کتابى است که ما آن را فرو فرستادیم که کتاب‌هایى را که پیش از آن آمده، تصدیق مى‌کند. و براى این که [مردمِ] امّ القرى (مکّه) و کسانى را که پیرامون آن‌اند، هشدار دهى. و کسانى که به آخرت ایمان مى‌آورند، به آن [قرآن نیز] ایمان مى‌آورند؛ و آنان بر نمازهاى خود، مراقبت مى‌کنند».
«و آنان که بر نمازهایشان مواظبت کنند، آنان‌اند که خود، وارثان‌اند».
حدیث
7384 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بیشترِ همّ و غمّت، نماز باشد که آن، سرِ اسلام پس از پذیرش دین است.
7385 . عنه صلى الله علیه و آله: حَسبُ الرَّجُلِ مِن دینِهِ کَثرَةُ مُحافَظَتِهِ عَلى إقامَةِ الصَّلَواتِ.(58)
7386 . عنه صلى الله علیه و آله – عِندَ ذِکرِ الصَّلاةِ -: مَن حافَظَ عَلَیها کانَت لَهُ نورًا و بُرهانًا و نَجاةً مِنَ النّارِ یَومَ القیامَةِ، و مَن لَم یُحافِظ عَلَیها لَم تَکُن لَهُ نورًا و لا نَجاةً و لا بُرهانًا.(59)
7387 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن سَبَقَ إلَى الصَّلاةِ مَخافَةَ أن تَسبِقَهُ أوجَبَ اللّهُ لَهُ الجَنَّةَ، و مَن تَرَکَها مَأثَرَةً عَلَیها لَم یُدرِکها بِعَمَلٍ إلَى الحَولِ.(60)
7388 . عنه صلى الله علیه و آله: عَلَمُ الإِسلامِ الصَّلاةُ، فَمَن فَرَّغَ لَها قَلبَهُ بِحُدودِها و سُنَنِها فَهُوَ مُؤمنٌ.(61)
7389 . عنه صلى الله علیه و آله: خَمسٌ مَن جاءَ بِهِنَّ مَعَ إیمانٍ دَخَلَ الجَنَّةَ: مَن حافَظَ عَلَى الصَّلَواتِ الخَمسِ عَلى وُ ضوئِهِنّ و رُکوعِهِنّ و سُجودِهِنَّ و مَواقیتِهِنَّ و. .(62)
7390 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أحَدَکُم إذا قامَ یُصَلِّی إنَّما یَقومُ یُناجی رَبَّهُ، فَلیَنظُر کَیفَ یُناجیهِ.(63)
97391 . عنه صلى الله علیه و آله: الصَّلاةُ میزانٌ، مَن وَفّى استَوفى.(64)
7392 . عنه صلى الله علیه و آله: الصَّلاةُ کَیلٌ أو وَزنٌ، فَمَن أوفى وُفِیَ لَهُ، و مَن نَقَصَ فَقَد عَلِمتُم ما أنزَلَ اللّهُ عزوجل فِی المُطَفِّفینَ.(65)
7393 . عنه صلى الله علیه و آله: خَمسُ صَلَواتٍ افتَرَضَهُنَّ اللّهُ عَلى عِبادِهِ، فَمَن جاءَ بِهِنَّ لم یَنتَقِص مِنهُنَّ شَیئًا اِستِخفافًا بِحَقِّهِنَّ فَإِنَّ اللّهَ جاعِلٌ لَهُ یَومَ القیامَةِ عَهدًا أن یُدخِلَهُ الجَنَّةَ.(66)
7385 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مواظبت بسیار شخص بر انجام دادن نمازها، بر دیندار بودنش کفایت مى‌کند.
7386 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هنگام یاد کردن نماز-: هر کس بر نماز مواظبت ورزد، در روز قیامت، نماز برایش نور و حجّت و مایه ی نجات از آتش مى‌شود و هر کس مواظبت نورزد، نه نورى خواهد داشت، نه نجات و نه حجّتى.
7387 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس به سوى نماز بشتابد، از این رو که بترسد به آن نرسد، خداوند، بهشت را برایش واجب مى‌گردانَد و هر کس آن را ترک کند و کار دیگرى را مقدّم بدارد، تا یک سال، با عمل دیگرى بهشت را در نمى‌یابد.
7388 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پرچم برافراشته ی اسلام، نماز است. پس هر کس به آن دل بسپارد و آن را با واجبات و مستحبّاتش انجام دهد، باایمان است.
7389 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پنج چیز است که هر کس همراه با ایمان بیاورد، وارد بهشت مى‌شود: هر کس بر نمازهاى پنجگانه مواظبت ورزد، بر وضو و رکوع و سجود و وقت‌هاى آن و. . .
7390 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه کسى از شما به نماز بر مى‌خیزد، به مناجات با پروردگارش برخاسته است. پس بنگرد که چگونه با او مناجات مى‌کند.
7391 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز ترازوست؛ هر کس کامل بیاورد، کامل مى‌بَرد.
7392 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، پیمانه یا ترازوست؛ پس هر کس کامل بیاورد، کاملش مى‌دهند و هر کس کم بگذارد، مى‌دانید که خداوند درباره ی کم‌فروشان، چه نازل کرده است.(67)
7393 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، پنج نماز را بر بندگانْ واجب کرده است. پس هر کس آنها را انجام دهد بدون این که از روى سبُک شمردن، کم بگذارد، خداوند عزوجل تعهّد مى‌کند که او را در روز قیامت، به بهشت ببرد.
3 / 5
المُحافَظَةُ عَلى أوقاتِ الصَّلاةِ
7394 . السنن الکبرى عن سَعد بن أبی وَقّاص: سَأَلتُ النَّبیَّ صلى الله علیه و آله عَن قَولِهِ: «اَلَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»(68) قال: هُمُ الَّذینَ یُؤَخِّرونَ الصَّلاةَ عَن وَقتِها.(69)
7395 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن تَرَکَ صَلاتَهُ مُتَعَمِّدًا فَقَد هَدَمَ دینَهُ، و مَن تَرَکَ أوقاتَها یَدخُلُ الوَیلَ، و الوَیلُ وادٍ فی جَهَنَّمَ کَما قالَ اللّهُ تَعالى فی سورَةِ أرَأَیتَ: «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ – اَلَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ».(70)
7396 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَنالُ شَفاعَتی غَدًا مَن أخَّرَ الصَّلاةَ المَفروضَةَ بَعدَ وَقتِها.(71)
7397 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أخوَفَ ما أخافُ عَلى اُمَّتی تأخیرُهُمُ الصَّلاةَ عَن وَقتِها و تَعجیلُهُم الصَّلاةَ عَن وَقتِها.(72)
7398 . مستدرک الوسائل عن القطب الرّاوندی: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: إذا أنزَلَ اللّهُ عاهَةً مِنَ السَّماءِ عوفِیَ منها حَمَلَةُ القُرآنِ و رُعاةُ الشَّمسِ – أیِ الحافِظونَ لِأَوقاتِ الصَّلَواتِ و عُمّارُ المَساجِدِ.(73)
7399 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما مِن عَبدٍ إلّا بَینَهُ و بَینَ اللّهِ تَعالى عَهدٌ ما أقامَ الصَّلاةَ لِوَقتِها أو آثَرَها عَلى غَیرِها مَعرِفَةً بِحَقِّها، فَإِن هُوَ تَرَکَهَا استِخفافًا بِحَقِّها و آثَرَ عَلَیها غَیرَها بَرِئَ اللّهُ
3 / 5
مواظبت بر وقت‌هاى نماز
7394 . السنن الکبرى – به نقل از سعد بن ابى وقّاص -: از پیامبر صلى الله علیه و آله درباره ی آیه ی «آنان که در نمازشان سهل‌انگارند» پرسیدم. فرمود: «آنان، کسانى هستند که نماز را از وقتش به تأخیر مى‌اندازند» .
7395 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس نمازش را عمدا ترک کند، دینش را نابود کرده است و هر کس آن را در وقتش نخواند، در «وَیْل» داخل مى‌شود. و «ویل»، درّه‌اى در جهنّم است، همان گونه که خداوند متعال در سوره ی «أرأیت (ماعون)» فرمود: «پس ویل براى نمازگزاران است؛ همانان که در نمازشان، سهل‌انگارند».
7396 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شفاعت من فردا [ى قیامت]، به کسى که نماز واجب را از وقتش به تأخیر اندازد، نمى‌رسد.
7397 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بیشترین چیزى که بر امّتم از آن ترسانم، پس و پیش کردن نماز از وقت آن است.
7398 . مستدرک الوسائل – به نقل از قطب راوندى -: پیامبر خدا فرمود: «هر گاه خداوند، آفتى از آسمان فرو فرستد، حاملان قرآن و نگهبانان خورشید (یعنى نگهبانان وقت نمازها) و آباد کنندگان مساجد، از آن در امان‌اند».
7399 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ بنده‌اى نیست، مگر این که میان او و خداوند متعال، عهدى هست، تا آن گاه که با شناختش از حقّ نماز، آن را در وقتش بر پا دارد یا بر کارهاى دیگر مقدّم کند. پس اگر آن را از روى سبُک شمردن حقّش فرو گذارد و کارهاى دیگر را
إلَیهِ مِن عَهدِهِ ذلِکَ، ثُمَّ مَشیئَتُهُ إلَى اللّهِ عزوجل، إمّا أن یُعَذِّبَهُ و إمّا أن یَغفِرَ لَهُ.(74)
7400 . عنه صلى الله علیه و آله: کُنّا مَرَّةً رُعاةَ الإِبِلِ فَصِرنَا الیَومَ رُعاةَ الشَّمسِ.(75)
7401 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ خیارَ عِبادِ اللّهِ الَّذینَ یُراعونَ الشَّمسَ و القَمَرَ و النُّجومَ و الأَظِلَّةَ لِذِکرِ اللّهِ.(76)
3 / 6
أمرُ الأَهلِ بِالصَّلاةِ
الکتاب
«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اِصْطَبِرْ عَلَیْها لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ اَلْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى».(77)
«وَ اُذْکُرْ فِی اَلْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ اَلْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا – وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ اَلزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا».(78)
«یا بُنَیَّ أَقِمِ اَلصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اِنْهَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ وَ اِصْبِرْ عَلى ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ اَلْأُمُورِ».(79)
«رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ اَلْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا اَلصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ اَلنّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ اُرْزُقْهُمْ مِنَ اَلثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ».(80)
الحدیث
7402 . الإمامُ علیٌّ علیه السلام – مِن وَصِیَّتِه لأِصحابِهِ -: کانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله نَصِبا بِالصَّلاةِ بَعدَ التَّبشیرِ
بر آن مقدّم بدارد، خداوند از این عهد، شانه خالى مى‌کند و از آن پس، سرنوشتش با خداست؛ یا او را عذاب مى‌کند و یا مى‌آمرزد.
7400 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ما روزگارى نگهبان شتران بودیم و اکنون، نگهبان خورشید گشته‌ایم.
7401 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بندگان برگزیده ی خداوند، کسانى هستند که خورشید و ماه و ستاره‌ها و سایه‌ها را براى ذکر خداوند، نگاهبانى مى‌کنند (منتظر وقت نماز هستند) .
3 / 6
وا داشتن خانواده به نماز
قرآن
«و خانواده ی خود را به نماز فرمان ده و خود نیز بر آن شکیبا باش. ما از تو جویاى روزى نیستیم؛ [بلکه] ما به تو روزى مى‌دهیم. و فرجام [ِ- نیک]، براى پرهیزگارى است».
«و در این کتاب، از اسماعیل یاد کن؛ زیرا او درستْ‌وعده و فرستاده‌اى پیامبر بود و خاندان خود را به نماز و زکات فرمان مى‌داد و همواره نزد پروردگارش پسندیده [رفتار] بود» .
«اى پسرک من! نماز را برپا دار و [دیگران را] به کار پسندیده وا دار و از کار ناپسند باز دار و بر آسیبى که بر تو وارد آمده است، شکیبا باش. این، [حاکى] از عزم [و اراده ی تو در] امور است».
«[ابراهیم گفت:] «پروردگارا! من [یکى از] فرزندانم را در درّه‌اى بى‌کِشت، نزد خانه ی محترم تو، سکونت دادم – پروردگارا – تا نماز را به پا دارند. پس دل‌هاى برخى از مردم را به سوى آنان گرایش ده و آنان را از محصولات [ِ-مورد نیازشان]روزى ده، باشد که سپاس‌گزارى کنند».
حدیث
7402 . امام على علیه السلام – در سفارش به یاران خویش -: پیامبر خدا، با آن که نوید بهشت به او داده شده بود، باز براى نماز، خود را به رنج مى‌افکند؛ زیرا خداوند سبحان فرموده بود:
لَهُ بِالجَنَّةِ، لِقَولِ اللّهِ سُبحانَهُ: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اِصْطَبِرْ عَلَیْها» فکانَ یَأمُرُ بِها أهلَهُ، و یُصَبِّرُ عَلَیها نَفسَهُ.(81)
7403 . مسند ابن حنبل عن عائِشَة: کانَ النَّبیُّ صلى الله علیه و آله یُصَلّی مِنَ اللَّیلِ فَإِذَا انصَرَفَ قالَ لی: قومی فَأَوتِری.(82)
7404 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: کان لِداوُودَ نَبیِّ اللّهِ علیه السلام مِنَ اللّیلِ ساعَةً یوقِظُ فیها أهلَهُ، فَیَقولُ: یا آلَ داوُودَ، قوموا فَصَلّوا، فَإِنَّ هذِهِ ساعَةٌ یَستَجیبُ اللّهُ فیهَا الدُّعاءَ إلّا لِساحِرٍ أو عَشّارٍ.(83)
3 / 7 فَضلُ المُصَلّی
الکتاب
«اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ اَلصَّلاةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ».(84)
«وَ اَلَّذِینَ یُمَسِّکُونَ بِالْکِتابِ وَ أَقامُوا اَلصَّلاةَ إِنّا لا نُضِیعُ أَجْرَ اَلْمُصْلِحِینَ».(85)
«رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اَللّهِ وَ إِقامِ اَلصَّلاةِ وَ إِیتاءِ اَلزَّکاةِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ اَلْقُلُوبُ وَ اَلْأَبْصارُ».(86)
«إِنَّ اَلَّذِینَ یَتْلُونَ کِتابَ اَللّهِ وَ أَقامُوا اَلصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً یَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ».(87)
«کسان خود را به نماز فرمان ده و خود نیز بر آن، پاى بفشار». از این رو، پیامبر خدا خانواده‌اش را به نماز خواندن فرمان مى‌داد و خود نیز بر آن، پافشارى مى‌کرد.
7403 . مسند ابن حنبل – به نقل از عایشه -: پیامبر صلى الله علیه و آله [پاسى] از شب را نماز مى‌خواند و در پایان، به من مى‌گفت: «بر خیز و نماز وَتْر بخوان».
7404 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: داوود پیامبر خدا، ساعتى از شب را معیّن کرده بود که در آن، خانواده‌اش را بیدار مى‌کرد و مى‌گفت: «اى خاندان داوود! برخیزید و نماز بخوانید. همانا این، ساعتى است که خداوند، دعا را در آن اجابت مى‌کند، مگر از ساحر و باجگیر».
3 / 7
فضیلت نمازگزار
قرآن
«[پرهیزکاران] کسانى هستند که به غیب، ایمان مى‌آورند و نماز را بر پا مى‌دارند و از آنچه به ایشان روزى داده‌ایم، انفاق مى‌کنند».
«و کسانى که به کتاب [ِ-آسمانى]چنگ درمى‌زنند و نماز بر پا داشته‌اند، [بدانند که] ما اجر درستکاران را تباه نخواهیم کرد» .
«مردانى که نه تجارت و نه داد و ستدى، آنان را از یاد خدا و بر پا داشتن نماز و دادن زکات، به خود مشغول نمى‌دارد، و از روزى که دل‌ها و دیده‌ها در آن روز، زیر و رو مى‌شود، مى‌هراسند» .
«در حقیقت، کسانى که کتاب خدا را مى‌خوانند و نماز بر پا مى‌دارند و از آنچه بدیشان روزى داده‌ایم، نهانى و آشکارا انفاق مى‌کنند، امید به تجارتى بسته‌اند که هرگز زوال نمى‌پذیرد».
«مُحَمَّدٌ رَسُولُ اَللّهِ وَ اَلَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى اَلْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اَللّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ اَلسُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی اَلتَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی اَلْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ یُعْجِبُ اَلزُّرّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ اَلْکُفّارَ وَعَدَ اَللّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً».(88)
الحدیث
7405 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ المُصَلّی إذا صَلّى فَإِنَّهُ یُناجی رَبَّهُ تَبارَکَ و تَعالى.(89)
7406 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أغبَطَ أولیائی عِندی لَمُؤمِنٌ خَفیفُ الحاذِ(90) ذو حَظٍّ مِنَ الصَّلاةِ. . . .(91)
7407 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَتَوَضَّأُ أحَدٌ فَیُحسِنُ وُضوءَهُ و یُسبِغُهُ ثُمَّ یأتِی المَسجِدَ لا یُریدُ إلَا الصَّلاةَ فیهِ إلّا تَبَشبَشَ(92) اللّهُ بِهِ کَما یَتَبَشبَشُ أهلُ الغائِبِ بِطَلعَتِهِ.(93)
7408 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن صَباحٍ و لا رَواحٍ إلّا و بِقاعُ الأَرضِ تُنادی بَعضُها بَعضًا: یا جارَةُ، هَل مَرَّ بِکِ الیَومَ عَبدٌ صالِحٌ صَلّى عَلَیکِ أو ذَکَرَ اللّهَ؟ فَإِن قالَت: نَعَم، رَأَت لَها بِذلِکَ فَضلًا.(94)
7409 . عنه صلى الله علیه و آله: یَعجَبُ رَبُّکُم مِن راعی غَنَمٍ فی رَأسِ شَظیَّةٍ بجَبَلٍ یُؤَذِّنُ بِالصَّلاةِ و یُصَلّی
«محمد، پیامبر خداست و کسانى که با اویند، بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربان‌اند. آنان راى در رکوع و سجود مى‌بینى که فضل و خشنودى خدا را خواستارند. علامت [مشخصه] آنان، بر اثر سجود، در چهره‌هایشان است. این، صفت ایشان است در تورات، و مثل آنها در انجیل، چون کشته‌اى است که جوانه ی خود برآورد و آن راى مایه دهد تا ستبر شود و بر ساقه‌هاى خود بایستد و دهقانان راى به شگفت آورد، تا از [انبوهى] آنان، [خدا] کافران راى به خشم در اندازد. خدا به کسانى از آنان که ایمان آورده‌اند و کارهاى شایسته کرده‌اند، آمرزش و پاداش بزرگى و عده داده است».
حدیث
7405 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نمازگزار هنگام نماز، با پروردگارش – تبارک و تعالى – مناجات مى‌کند.
7406 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نیکو حال‌تر از همه ی دوستانم، مؤمنى سبُک‌بار است که بهره‌اى فراوان از نماز دارد. . .
7407 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ کس وضویى کامل و نیکو نمى‌گیرد و سپس براى نماز به مسجد نمى‌آید، مگر این که خداوند با لطف و خوشى، از او استقبال مى‌کند؛ همچون خوش‌حالىِ خانواده ی شخص غایب، هنگام ورودش.
7408 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در هر صبح و شبى، قطعه‌هاى مختلف زمین به یکدیگر ندا مى‌دهند: اى همسایه! آیا امروز، بنده‌اى صالح بر تو گذشته که نماز خوانده باشد یا خدا را یاد کرده باشد؟
پس اگر بگوید: «آرى» آن را برایش فضیلتى مى‌بینند.
7409 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پروردگارتان از چوپانى که بر پاره‌سنگى در قلّه ی کوه براى نماز اذان مى‌گوید و نماز مى‌خواند، خوشش مى‌آید. سپس خداوند مى‌فرماید: «به این بنده‌ام
فَیَقولُ اللّهُ عزوجل: اُنظُروا إلى عَبدی هذا یُؤَذِّنُ و یُقیمُ الصَّلاةَ یَخافُ مِنّی، فَقَد غَفَرتُ لِعَبدی و أدخَلتُهُ الجَنَّةَ.(95)
3 / 8
فَضلُ انتِظارِ الصَّلاةِ
7410 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لَن تَزالوا بِخَیرٍ مَا انتَظَرتُمُ الصَّلاةَ.(96)
7411 . عنه صلى الله علیه و آله: اِنتِظارُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ کَنزٌ مِن کُنوزِ الجَنَّةِ.(97)
7412 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن کانَ فِی المَسجِدِ یَنتَظِرُ الصَّلاةَ فَهُوَ فِی الصَّلاةِ.(98)
7413 . عنه صلى الله علیه و آله: القاعِدُ فِی المَسجِدِ یَنتَظِرُ الصَّلاةَ کَالقانِتِ، و یُکتَبُ مِنَ المُصَلّینَ حتّى یَرجِعَ إلى بَیتِهِ.(99)
7414 . الأمالی للصدوق عن أبی سَعید الخُدریّ: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: ألا أَدُلُّکُم عَلى شَیءٍ یُکَفِّرُ اللّهُ بِهِ الخَطایا و یَزیدُ فِی الحَسَناتِ؟ قیلَ: بَلى یا رَسولَ اللّهِ، قالَ: إسباغُ الوُضوءِ عَلَى المَکارِهِ، و کَثرَةُ الخُطى إلى هذِهِ المَساجِدِ، و انتِظارُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ.(100)
7415 . الإمام الصادق علیه السلام: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: الجُلوسُ فِی المَسجِدِ انتِظارَ الصَّلاةِ عِبادَةٌ ما لم یُحدِث، قیلَ: یا رَسولَ اللّهِ، و ما یُحدِثُ؟ قالَ: الاغتیابُ.(101)
بنگرید که از ترس من، اذان مى‌گوید و نماز مى‌خواند. بنده‌ام را بخشیدم و او را به بهشت بردم» .
3 / 8
فضیلت انتظار نماز
7410 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: تا براى نماز انتظار مى‌کشید، از نیکى جدایى ندارید.
7411 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: انتظار کشیدن براى نماز پس از نماز، گنجى از گنج‌هاى بهشت است.
7412 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس در مسجد، نماز را انتظار مى‌کشد، در نماز است.
7413 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که در مسجد به انتظار نماز نشسته است، همچون عبادت کننده است و تا آن گاه که به خانه‌اش باز گردد، جزو نمازگزاران نوشته مى‌شود.
7414 . الأمالى، صدوق – به نقل از ابو سعید خُدرى -: پیامبر خدا فرمود: «آیا شما را به چیزى راه‌نمایى نکنم که خدا، خطاها را با آن مى‌پوشاند وبر نیکى‌ها مى‌افزاید؟» .
گفته شد: چرا، اى پیامبر خدا!
فرمود: «وضوى کامل گرفتن با همه ی سختى‌ها، و فراوان گام برداشتن به سوى این مسجدها، و انتظار کشیدن براى نماز پس از نماز».(102)
7415 . امام صادق علیه السلام: پیامبر خدا فرمود: «به انتظار نماز نشستن در مسجد، عبادت است، تا آن گاه که حَدَثى از او سر نزند».
گفته شد: اى پیامبر خدا! چگونه حدَثى؟
فرمود: «غیبت کردن».(103)
7416 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما مِنکُم أحَدٌ یَخرُجُ مِن بَیتِهِ مُتَطَهِّرًا فَیُصَلِّی الصَّلاةَ فِی الجَماعَةِ مَعَ المُسلِمینَ ثُمَّ یَقعُدُ یَنتَظِرُ الصَّلاةَ الاُخرى إلّا و المَلائِکَةُ تَقولُ: اللّهُمَّ اغفِر لَهُ، اللّهُمَّ ارحَمهُ.(104)
7417 . عنه صلى الله علیه و آله – فی وَصیَّتِهِ لِعَلیٍّ علیه السلام -: یا عَلیُّ، ثَلاثٌ دَرَجاتٌ و ثَلاثٌ کَفّاراتٌ، و ثَلاثٌ مُهلِکاتٌ و ثَلاثٌ مُنجیاتٌ، فَأَمَّا الدَّرجاتُ فَإِسباغُ الوُضوءِ فِی السَّبَراتِ(105) و انتِظارُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ. . . .(106)
7418 . تهذیب الأحکام عن عُثمان بن مَظعُون: قُلتُ لِرَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله: یا رَسولَ اللّهِ، أردتُ أن أسأَلَکَ عَن أشیاءَ، فَقالَ: و ما هیَ یا عُثمانُ؟ قُلتُ: إنّی أرَدتُ أن أتَرَهَّبَ، قالَ: لا تَفعَل یا عُثمانُ، فَإِنَّ تَرَهُّبَ اُمَّتی القُعودُ فِی المَساجِدِ و انتِظارُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ.(107)
3 / 9
النَّوادِر
7419 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: صَلاةٌ فی أثَرِ صَلاةٍ لا لَغوَ بَینَهُما کِتابٌ فی عِلّیّینَ.(108)
7420 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ لِکُلِّ شَیءٍ زینَةً و زینَةُ الإِسلامِ الصَّلَواتُ الخَمسُ، و لِکُلِّ شَیءٍ رُکنٌ و رُکنُ المُؤمِنِ الصَّلاةُ، و لِکُلِّ شَیءٍ سِراجٌ و سِراجُ قَلبِ المُؤمِنِ الصَّلَواتُ الخَمسُ.(109)
7416 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ یک از شما نیست که با طهارت از خانه‌اش بیرون آید و با جماعت مسلمانان نماز بگزارد و سپس به انتظار نمازى دیگر بنشیند، جز این که فرشتگان مى‌گویند: «خدایا! او را بیامرز. خدایا! بر او رحم کن».
7417 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله-: در سفارش به امام على علیه السلام -: اى على! سه چیز، درجه و سه چیز، کفّاره و سه چیز، هلاک کننده و سه چیز، نجات‌دهنده‌اند. آن سه که درجه‌اند، عبارت‌اند از: وضوى کامل گرفتن در سرماى شدید، و انتظار کشیدن نماز پس از نماز. . .
7418 . تهذیب الأحکام – به نقل از عثمان بن مظعون -: به پیامبر خدا گفتم: اى پیامبر خدا! مى‌خواهم چیزهایى را از شما بپرسم.
فرمود: «اى عثمان! آنها چه هستند؟».
گفتم: من مى‌خواهم راهب شوم.
فرمود: «اى عثمان! این کار را مکن، همانا رهبانیّت امّت من، نشستن در مسجدها و انتظار کشیدن نماز پس از نماز است».(110)
3 / 9
گوناگون
7419 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز پشت سرِ نماز که کار بیهوده‌اى در میانشان نباشد، در علّیین نوشته مى‌شود.
7420 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیزى زینتى دارد و زینت اسلام، نمازهاى پنجگانه است. هر چیزى پایه‌اى دارد و پایه ی مؤمن، نماز است. هر چیزى چراغى دارد و چراغ دل مؤمن، نمازهاى پنجگانه است.
7421 . عنه صلى الله علیه و آله: الصَّلاةُ مِن شَرائِعِ الدّین، و فیها مَرضاةُ الرَّبِّ عزوجل، و هیَ مِنهاجُ الأَنبیاءِ.(111)
7422 . عنه صلى الله علیه و آله: لا خَیرَ فی دینٍ لا رُکوعَ فیهِ و لا سُجودَ.(112)
7423 . عنه صلى الله علیه و آله: قالَ اللّهُ تَعالى: قَسَمتُ الصَّلاةَ بَینی و بَینَ عَبدی نِصفَینِ و لِعَبدی ما سَأَلَ، فَإِذا قالَ العَبدُ: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ» قالَ اللّهُ تَعالى: حَمِدَنی عَبدی، و إذا قالَ: «اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ» قالَ اللّهُ تَعالى: أثنى عَلَیَّ عَبدی، و إذا قالَ: «مالِکِ یَوْمِ اَلدِّینِ» قالَ: مَجَّدَنی عَبدی (وَ قالَ مَرَّةً: فَوَّضَ إلَیَّ عَبدی) ، فَإِذا قالَ: «إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ» قالَ: هذا بَینی و بَینَ عَبدی و لِعَبدی ما سَأَلَ، فَإِذا قالَ: «اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ صِراطَ اَلَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ اَلْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ اَلضّالِّینَ» قالَ: هذا لِعَبدی و لِعَبدی ما سَأَلَ.(113)
7421 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، از دستورهاى دین است و در آن، خشنودىِ پروردگار عزوجل نهفته و آن راه روشن پیامبران است.
7422 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دینى که رکوع و سجود در آن نباشد، هیچ خیرى ندارد.
7423 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال فرموده است: «نماز را بین خود و بنده‌ام دو نیمه کرده‌ام و آنچه بخواهد، به او مى‌دهم».
پس هنگامى که بنده مى‌گوید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ»، خداوند متعال مى‌گوید: «بنده‌ام مرا ستود».
و هنگامى که بگوید: «اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ»، خداوند متعال مى‌گوید: «بنده‌ام مرا ستایش کرد».
و هنگامى که بگوید: «مالِکِ یَوْمِ اَلدِّینِ»، مى‌گوید: «بنده‌ام مرا بزرگ داشت» (و یک بار فرمود: «بنده‌ام [امرش را] به من وا نهاد»).
و هنگامى که بگوید: «إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ»، مى‌گوید: «این، میان من و بنده‌ام باشد و آنچه خواست، به او مى‌دهم».
و هنگامى که بگوید: «اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ، صِراطَ اَلَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ اَلْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ اَلضّالِّینَ»، خداوند مى‌فرماید: «این، از آنِ بنده‌ام باشد و آنچه خواست، به او مى‌دهم».(114)
1) النساء:103.
2) البقرة:43.
3) الأنعام:72.
4) إبراهیم:40.
5) الحجّ:77.
6) الحجّ:41.
7) النور:56.
8) الروم: 31.
9) الکافی: ج 8 ص 336 ح 531 عن أبان بن عثمان عن رجل عن الإمام الصادق علیه السلام.
10) الاختصاص: ص 46 عن ابن عبّاس، بحارالأنوار: ج 9 ص 339 ح 20.
11) حلیة الأولیاء: ج 1 ص 343.
12) طه:14.
13) عوالی اللآلی: ج 1 ص 323 ح 60؛ إحیاء علوم الدین: ج 1 ص 228.
14) صحیح مسلم: ج 1 ص 203 ح 1 عن أبی مالک الأشعری؛ عوالی اللآلی: ج 1 ص 104 ح 36 عن أنس.
15) مستدرک الوسائل: ج 3 ص 92 ح 3098 نقلاً عن لبّ اللباب؛ سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1408 ح 4210 عن أنس و لیس فیه ذیله.
16) کنز العمّال: ج 7 ص 300 ح 18973 نقلًا عن الدیلمی عن أبی هریرة.
17) سنن الترمذی: ج 2 ص 513 ح 614 عن کعب بن عجرة؛ مستدرک الوسائل: ج 7 ص 162 ح 7924 نقلاً عن درر اللآلی عن جابر بن عبداللّه.
18) الکافی: ج 2 ص 19 ح 5 عن زرارة عن الإمام الباقر علیه السلام، بحارالأنوار: ج 68 ص 332 ح 10؛ الفردوس: ج 2 ص 404 ح 3795 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله.
19) الزهد لابن المبارک: ص 288 ح 839 عن وهب بن منبّه.
20) الکافی: ج 3 ص 266 ح 9 عن عبید بن زرارة عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 82 ص 218 ح 36.
21) المعجم الأوسط: ج 2 ص 383 ح 2292 عن ابن عمر.
22) ذِرْوَةُ کلّ شیء و ذُروَته: أعلاهُ، و ذِروةُ السنام و الرأس: أشرفهما (لسان العرب: ج 14 ص 284) ، الذروة – بالکسر و الضمّ – من کلّ شیء: أعلاه، و سنام کلّ شیء: أعلاه أیضا، و منه الحدیث: ذروة الإسلام و سنامُه الجهاد (مجمع البحرین: ج 2 ص 93).
23) مسند ابن حنبل: ج 8 ص 235 ح 22077.
24) التحصین لابن فهد: ص 20 ح 39 عن سعید بن زید بن عمرو بن نفیل.
25) تاریخ أصبهان: ج 2 ص 241 الرقم 1565 عن أبی سعید؛ جامع الأخبار: ص 184 ح 448.
26) الکافی: ج 3 ص 270 ح 16 عن السکونی عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام، بحارالأنوار: ج 84 ص 373 ح 25.
27) الخصال: ص 523 ح 13، بحارالأنوار: ج 77 ص 70 ح 1؛ مسند ابن حنبل: ج 8 ص 130 ح 21602 و ص 132 ح 21608.
28) الجعفریّات: ص 34 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام؛ سنن الدارمی: ج 1 ص 177 ح 660 عن ثوبان.
29) المعجم الکبیر: ج 8 ص 209 ح 7843.
30) الزهد لابن المبارک: ص 10 ح 31.
31) مسند ابن حنبل: ج 2 ص 580 ح 6613.
32) الکافی: ج 5 ص 321 ح 7 عن بکّار بن کردم وغیر واحد من الأصحاب عن الإمام الصادق علیه السلام و ح 9 عن عمر بن یزید عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله، بحارالأنوا: ج 82 ص 233 ح 58؛ مسند أبی یعلى: ج 3 ص 403 ح 3469 عن أنس.
33) مسند ابن حنبل: ج 1 ص 528 ح 2205 عن ابن عبّاس.
34) الأمالی للطوسی: ص 528 ح 1162 عن أبی ذرّ، بحارالأنوار: ج 82 ص 233 ح 58.
35) هود:114.
36) الزهد لابن المبارک: ص 317 ح 906 عن زید بن أسلم عن أبیه.
37) مسند أبی یعلى: ج 4 ص 153 ح 4110 عن أنس؛ جامع الأخبار: ص 184 ح 450 نحوه.
38) حلیة الأولیاء: ج 5 ص 233 عن ابن عمر.
39) الکامل فی التاریخ: ج 1 ص 479.
40) المناقب لابن شهر آشوب: ج 1 ص 44، بحارالأنوار: ج 18 ص 194 ح 30.
41) المناقب لابن شهر آشوب: ج 1 ص 45، بحارالأنوار: ج 18 ص 196 ح 30.
42) الدرّ المنثور: ج 1 ص 710 نقلاً عن الطبرانی و البزّار، المعجم الکبیر: ج 8 ص 317 ح 8186 عن أبی مالک الأشجعی عن أبیه و فیه «کانَ الرَّجُلُ إذا أسلَمَ عَلى عَهدِ النَّبیِّ صلى الله علیه و آله عَلَّموهُ الصَّلاةَ».
43) صحیح البخاری: ج 2 ص 529 ح 1389 عن ابن عبّاس.
44) کنز العمّال: ج 7 ص 276 ح 18859 نقلاً عن الحاکم فی الکنى عن ابن عمر.
45) تهذیب الأحکام: ج 2 ص 237 ح 936 عن عیسى بن عبد اللّه الهاشمی عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 82 ص 227 ح 54.
46) جامع الأخبار: ص 184 ح 450؛ سنن النسائی: ج 7 ص 83 عن عبد اللّه.
47) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 31 ح 45 عن داوود بن سلیمان الفرّاء، بحارالأنوار: ج 82 ص 207 ح 15.
48) سنن الترمذی: ج 2 ص 270 ح 413 عن أبی هریرة.
49) ثواب الأعمال: ص 273 ح 1 عن هشام الجوالیقی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 83 ص 19 ح 32؛ المعجم الأوسط: ج 2 ص 240 ح 1859 عن أنس بن مالک نحوه.
50) اللَّجْلجةُ: ثِقَلُ اللسان و نقصُ الکلام، و أن لا یخرج بعضه فی أثر بعض (لسان العرب: ج 2 ص 355)، و ما یفیض: ما یبین بها کلامه، أی إذا لم یقدر على أن یتکلّم بها ببیان (کما فی هامش المصدر).
51) مسند ابن حنبل: ج 10 ص 172 ح 26545 و ص 209 ح 26719 و ص 215 ح 26746.
52) مستدرک الوسائل: ج 3 ص 16 ح 2899 و ص 91 ح 3094 و فیه «هیّأَها» و کلاهما نقلًا عن القطب الراوندی فی لبّ اللباب.
53) الفردوس: ج 1 ص 165 ح 610 عن أبی سعید.
54) البقرة:238.
55) الأنعام:92.
56) المؤمنون:9 و 10.
57) تحف العقول: ص 26، بحار الأنوار: ج 77 ص 127 ح 33؛ تاریخ جرجان: ص 262 الرقم 398 عن معاذ.
58) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 122.
59) سنن الدارمی: ج 2 ص 757 ح 2621 عن عبداللّه بن عمر.
60) حلیة الأولیاء: ج 6 ص 98 عن أبی الدرداء.
61) تاریخ بغداد: ج 11 ص 109 الرقم 5803 عن أبی سعید.
62) سنن أبی داوود: ج 1 ص 116 ح 429 عن أبی الدرداء.
63) المستدرک على الصحیحین: ج 1 ص 361 ح 861 عن أبی هریرة.
64) الکافی: ج 3 ص 267 ح 13 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 82 ص 235 ح 62.
65) الفردوس: ج 2 ص 405 ح 3800 عن سلمان.
66) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 448 ح 1401 عن عبادة بن الصامت؛ عوالی اللآلی: ج 3 ص 64 ح 3.
67) اشاره به آیه ی «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ. . . ؛ واى بر کم‌فروشان. . .» (مطفّفین: آیه ی 1-3).
68) الماعون:5.
69) السنن الکبرى: ج 2 ص 304 ح 3163.
70) جامع الأخبار: ص 185 ح 455، بحارالأنوار: ج 82 ص 202 ح 1.
71) الأمالی للصدوق: ص 326 ح 15 عن أبی الربیع عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 83 ص 11 ح 11.
72) السنن الکبرى: ج 2 ص 305 ح 3167 عن أنس.
73) مستدرک الوسائل: ج 3 ص 149 ح 3235 نقلاً عن القطب الراوندی فی لبّ اللباب.
74) الجعفریّات: ص 36 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام.
75) الأمالی للمفید: ص 136 ح 5 عن سوید بن غفلة عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 83 ص 9 ح 5.
76) المستدرک على الصحیحین: ج 1 ص 115 ح 163 عن ابن أبی أوفى.
77) طه:132.
78) مریم:54 و 55.
79) لقمان:17.
80) إبراهیم:37.
81) نهج البلاغة: الخطبة 199، بحارالأنوار: ج 82 ص 196.
82) مسند ابن حنبل: ج 9 ص 491 ح 25239.
83) مسند ابن حنبل: ج 5 ص 492 ح 16281 عن عثمان بن أبی العاص.
84) البقرة:3.
85) الأعراف:170.
86) النور:37.
87) فاطر:29.
88) الفتح:29.
89) مسند ابن حنبل: ج 2 ص 484 ح 6135 عن ابن عمر؛ عوالی اللآلی: ج 4 ص 39 ح 133 و ص 111 ح 168.
90) خفیف الحاذ: خفیف الظهر (المصباح المنیر: ص 155).
91) سنن الترمذی: ج 4 ص 575 ح 2347 عن أبی اُمامة؛ الکافی: ج 2 ص 140 ح 1 عن أبی عبیدة الحذاء عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله وفیه «خَفیفُ الحالِ» مکان «خَفیفُ الحاذِ» ، بحارالأنوار: ج 72 ص 57 ح 1.
92) البَشّ: فرح الصدیق بالصدیق، و اللطف فی المسألة، و الإقبال علیه (لسان العرب: ج 6 ص 267).
93) مسند ابن حنبل: ج 3 ص 175 ح 8071 عن أبی هریرة.
94) حلیه‌الأولیاء: ج 6 ص 174 عن أنس؛ الأمالی للطوسی: ص 534 ح 1162 عن أبی ذرّ نحوه، بحارالأنوار: ج 82 ص 234 ح 58.
95) سنن أبی داوود: ج 2 ص 4 ح 1203 عن عقبة بن عامر.
96) کنز العمّال: ج 7 ص 324 ح 19085 نقلاً عن البیهقی و ابن عساکر عن جابر.
97) تهذیب الأحکام: ج 2 ص 237 ح 937 عن عیسى بن عبداللّه الهاشمی عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیه السلام.
98) سنن النسائی: ج 2 ص 56 عن سهل الساعدی.
99) مسند ابن حنبل: ج 6 ص 150 ح 17466 عن عقبة بن عامر.
100) الأمالی للصدوق: ص 264 ح 10، بحارالأنوار: ج 80 ص 301 ح 2؛ سنن النسائی: ج 1 ص 89 عن أبی هریرة.
101) الکافی: ج 2 ص 357 ح 1 عن السکونی، بحارالأنوار: ج 75 ص 220 ح 1؛ صحیح البخاری: ج 1 ص 76 ح 174 عن أبی هریرة عنه صلى الله علیه و آله و فیه «لا یَزالُ العَبدُ فی صَلاةٍ ما کانَ فی المَسجِدِ یَنتَظِرُ الصَّلاةَ ما لم یُحدِث».
102) در سنن النسائى در پایان حدیث، این عبارت را آورده‌اند: «این، ارتباط داشتن است. این، ارتباط داشتن است. این، ارتباط داشتن است».
103) در صحیح البخارى چنین آمده است: «بنده‌اى که در مسجد، انتظار نماز را مى‌کشد، تا آن گاه که حدَثى از او سر نزند، پیوسته در نماز است».
104) الأمالی للصدوق: ص 264 ح 10 عن أبی سعیدالخدری، بحار الأنوار: ج 80 ص 301 ح 2؛ مسند ابن حنبل: ج 4 ص 7 ح 10994 عن أبی سعید.
105) جمع سَبْرة – بسکون الباء-: و هی شِدّةُ البرد (النهایة: ج 2 ص 333 «سبر»).
106) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 360 ح 5762 عن أنس بن محمّد عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 70 ص 6 ح 3؛ المعجم الأوسط: ج 6 ص 47 ح 5754 عن ابن عمر و فیه «الکفّارات» مکان «الدرجات».
107) تهذیب الأحکام: ج 4 ص 190 ح 541، بحار الأنوار: ج 83 ص 381.
108) سنن أبی داوود: ج 2 ص 27 ح 1288 عن أبی اُمامة.
109) جامع الأخبار: ص 183 ح 446.
110) در مشکاة الأنوار چنین آمده است که عثمان بن مظعون گفت: من قصد سیاحت (درویشى) دارم. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «درنگ کن – اى عثمان – که سیاحت امّت من، پیوسته در مسجد بودن و انتظار کشیدن براى نماز پس از نماز است» (مشکاة الأنوار: ص 458).
111) الخصال: ص 522 ح 11 عن ضمرة بن حبیب، بحارالأنوار: ج 82 ص 231 ح 56.
112) الأمالی للطوسی: ص 505 ح 1106 عن جابر، بحارالأنوار: ج 21 ص 153 ح 3.
113) صحیح مسلم: ج 1 ص 296 ح 38 عن أبی هریرة؛ التبیان فی تفسیر القرآن: ج 1 ص 46 عن جابر بن عبداللّه و فیه «. . . مَجَّدَنی عَبدی، ثُمَّ قالَ: هذا لی و لَهُ ما بَقیَ».
114) در نقل تفسیر التبیان، چنین آمده است: «بنده‌ام مرا بزرگ داشت». سپس فرمود: «این براى من، و بقیه براى اوست».
