40 / 1 الحَثُّ عَلَى التَّواضُعِ
الکتاب
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اَللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى اَلْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اَللّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اَللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اَللّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ» (1)
الحدیث
6193 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا حَسَبَ إلّا بِتَواضُعٍ(2)
6194 . تنبیه الخواطر: قال النبیّ: ما لی لا أرى علَیکُم حَلاوَةَ العِبادَةِ؟ ! قالوا: وما حَلاوَةُ العِبادَةِ؟ قالَ: التَّواضُعُ(3)
6195 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ أفضَلَ النّاسِ عَبدا مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ(4)
40 / 1
تشویق به فروتنى
قرآن
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! هر کس از شما از دین خود برگردد، به زودى، خدا گروهى [دیگر] را مى‌آورد که آنان را دوست مى‌دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند. [اینان] با مؤمنان، فروتن، [و] بر کافران، سرفرازند. در راه خدا جهاد مى‌کنند و از سرزنش هیچ ملامتگرى نمى‌ترسند. این، فضل خداست. آن را به هر که بخواهد، مى‌دهد، و خدا گشایشگر داناست» .
حدیث
6193 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شرافت خانوادگى، جز به فروتنى نیست.
6194 . تنبیه الخواطر: پیامبر خدا فرمود: «چه شده است که شیرینىِ عبادت را در شما نمى‌بینم؟ !» .
گفتند: شیرینىِ عبادت چیست؟
فرمود: «فروتنى» .
6195 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترینِ مردم در بندگى [خدا] ، کسى است که در عین بزرگى، فروتنى کند.
6196 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَرَکَ لُبسَ ثَوبِ جَمالٍ وهُو یَقدِرُ علَیهِ تَواضُعا کَساهُ اللّهُ حُلَّةَ الکَرامَةِ(5)
6197 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَرَکَ زِینَةً للّهِ، ووَضَعَ ثِیابا حَسَنَةً تَواضُعا للّهِ وابتِغاءَ وَجهِهِ، کانَ حَقّا علَى اللّهِ أن یَکسُوَهُ مِن عَبقَرِیِّ الجَنَّةِ فی تِخاتِ الیاقُوتِ(6)
6198 . عنه صلى الله علیه و آله: تَواضَعوا حتّى لا یَبغیَ أحَدٌ على أحَدٍ(7)
6199 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ اللّهَ تعالى أوحى إلَیَّ أن تَواضَعوا حتّى لا یَفخَرَ أحَدٌ على أحَدٍ، ولا یَبغیَ أحَدٌ على أحَدٍ(8)
40 / 2 أدَبُ التَّواضُعِ
6200 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: طُوبى لِمَن تَواضَعَ للّهِ فی غَیرِ مَنقَصَةٍ، وأذَلَّ نَفسَهُ فی غَیرِ مَسکَنَةٍ(9)
40 / 3 مَن تَواضَعَ لِغَنیٍّ لِغِناهُ
6201 . الإمام الصادق علیه السلام للمفضّل بن عمر : قال رسول اللّهِ صلى الله علیه و آله: مَن أتى ذا مَیسَرَةٍ فیخَشَّعَ لَهُ طَلَبَ ما فی یَدِهِ ذَهبَ ثُلُثا دِینِهِ ثُمّ قالَ: ولا تَعجَلْ، ولَیسَ یَکونُ الرّجُلُ یسأَلُ مِن الرّجُلِ الرفِقِ فیُجِلُّهُ ویُوَقِّرُهُ فَقَد یَجِبُ ذلکَ لَهُ علَیهِ، ولکنْ یَراهُ أنّهُ یُریدُ بِتَخَشُّعِهِ ما عِندَ اللّهِ، و یُریدُ أن یَحیلَهُ عَمّا فی یَدَهِ(10)
6196 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که بتواند لباس زیبا بپوشد، امّا از سرِ فروتنى این کار را نکند، خداوند جامه کرامت بر او مى‌پوشاند.
6197 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که به خاطر خدا، از زیورى استفاده نکند و براى فروتنى در برابر خداوند و طلب رضاى او، از پوشیدن جامه‌اى زیبا خوددارى ورزد، بر خداست که از جامه‌هاى فاخر بهشتى که در جامه‌دان‌هاى یاقوتى نگهدارى مى‌شوند، بر او بپوشاند.
6198 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: فروتن باشید تا هیچ کس به دیگرى زورگویى و تجاوز نکند.
6199 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال به من وحى فرمود که: «فروتن باشید تا هیچ کس بر دیگرى فخر نفروشد و هیچ کس به دیگرى زورگویى و تجاوز نکند» .
40 / 2
آداب فروتنى
6200 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خوشا به حال کسى که براى خداوند متعال فروتنى کند، بى آن که نقص و کاستى‌اى داشته باشد، و خود را ذلیل گردانَد، بى آن که در حال خوارى و مسکنت باشد!
40 / 3
فروتنى در برابر توانگر، براى توانگرى‌اش
6201 . امام صادق علیه السلام به مفضّل بن عمر : پیامبر خدا فرمود: «هر که نزد توانگرى برود و از سرِ چشمداشت به آنچه او دارد، در برابرش کرنش کند، دو سوم دینش از بین رفته است» .
سراسیمه نشو! چنین نیست که هر کس، از شخص ثروتمندى به چیزى برسد و بدین سبب، او را احترام و تجلیل کند، لزوما دو سوم دینش از بین برود؛ بلکه ببین که آیا قصدش از این احترام، پاداش الهى است، یا مى‌خواهد او را فریب دهد و آنچه را دارد، از دستش در آوَرَد
40 / 4 علاماتُ التَّواضعِ
6202 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ مِن التَّواضُعِ للّهِ الرِّضا بالدُّونِ مِن شَرَفِ المَجالِسِ(11)
6203 . الإمام الصادق علیه السلام: أفطَرَ رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله عَشِیَّةَ خَمیسٍ فی مَسجِدِ قُبا، فقالَ: هَل مِن شَرابٍ؟ فأتاهُ أوسُ بنُ خَولِیّ الأنصاریُّ بِعُسٍّ مَخیضٍ بعَسَلٍ، فلَمّا وَضَعَهُ على فیهِ نَحّاهُ، ثُمّ قالَ: شَرابانِ یُکتَفى بأحَدِهِما مِن صاحِبِهِ، لا أشرَبُهُ ولا اُحَرِّمُهُ ولکنْ أتَواضَعُ للّهِ(12)
40 / 5 التَّواضُعُ والرِّفعَةُ
6204 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ التَّواضُعَ یَزیدُ صاحِبَهُ رِفعَةً، فتَواضَعُوا یَرفَعْکُمُ اللّهُ(13)
6205 . عنه صلى الله علیه و آله: التَّواضُعُ لا یَزیدُ العَبدَ إلّا رِفعَةً، فتَواضَعُوا یَرفَعْکُمُ اللّهُ(14)
6206 . عنه صلى الله علیه و آله: ما تَواضَعَ أحَدٌ إلّا رَفَعَهُ اللّهُ(15)
6207 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَواضَعَ للّهِ رَفَعَهُ اللّهُ(16)
6208 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن یَتَواضَعْ للّهِ دَرَجَةً یَرفَعْهُ اللّهُ دَرَجَةً؛ حتّى یَجعَلَهُ فی عِلِّیِّینَ(17)
40 / 4
نشانه‌هاى فروتنى
6202 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از نشانه‌هاى فروتنى براى خدا، رضایت دادن به [نشستن] در پایین مجالس، به جاى بالاى آنهاست.
6203 . امام صادق علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله پنجشنبه‌شبى براى افطار، در مسجد قُبا بود. فرمود: «آیا نوشیدنى‌اى هست؟» .
اوس بن خولى انصارى، قدحى نوشیدنىِ آمیخته به عسل براى ایشان آورد. چون پیامبر صلى الله علیه و آله آن را به دهان گذاشت [و چشید] ، از نوشیدن آن خوددارى کرد و فرمود: «اینها دو نوشیدنى هستند که با یکى از آنها، از دیگرى بى‌نیازى حاصل مى‌شود. من این را نمى‌آشامم؛ ولى تحریم هم نمى‌کنم؛ بلکه براى خدا فروتنى مى‌کنم» .
40 / 5
فروتنى و بلندمرتبگى
6204 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا فروتنى، بر بلندمرتبگى (رفعتِ) صاحب خود مى‌افزاید. پس فروتن باشید تا خداوند، شما را مرتبه بلند بخشد
6205 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: فروتنى، جز بر رفعت آدمى نمى‌افزاید. پس فروتنى کنید تا خداوند، شما را رفعت بخشد
6206 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ کس فروتنى نکرد، مگر این که خداوند، او را بالا برد.
6207 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که براى خدا فروتنى کند، خداوند، او را بالا مى‌برد.
6208 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که براى خدا یک درجه پایین بیاید، خداوند، او را یک درجه بالا مى‌برد، تا جایى‌که او را در «عِلّیّین» جاى دهد
6209 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا تَواضَعَ العَبدُ رَفَعَهُ اللّهُ إلَى السَّماءِ السّابِعَةِ(18)
6210 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ لا یَزیدُ اللّهُ بهِنَّ إلّا خَیرا: التَّواضُعُ لا یَزیدُ اللّهُ بهِ إلّا ارتِفاعا، وذِلُّ النَّفسِ لا یَزیدُ اللّهُ بهِ إلّا عِزّا، والتَّعَفُّفُ لا یَزیدُ اللّهُ بهِ إلّا غِنىً(19)
6211 . عنه صلى الله علیه و آله لِعَلیٍّ علیه السلام : یا علیُّ، واللّهِ لَو أنّ المُتَواضِعَ فی قَعرِ بِئرٍ لَبَعَثَ اللّهُ عز و جلإلَیهِ رِیحا یَرفَعُهُ فَوقَ الأخیارِ فی دَولَةِ الأشرارِ(20)
6212 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن آدَمیٍّ إلّا وفی رَأسِهِ حَکَمَةٌ(21) بِیَدِ مَلَکٍ، فإذا تَواضَعَ قِیلَ للمَلَکِ: ارفَعْ حَکَمَتَهُ، وإذا تَکبَّرَ قِیلَ للمَلَکِ: ضَعْ حَکَمَتَهُ(22)
6213 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَواضَعَ للّهِ رَفَعَهُ اللّهُ، فهُو فی نَفسِهِ ضَعیفٌ وفی أعیُنِ النّاسِ عَظیمٌ، ومَن تَکبَّرَ وَضَعَهُ اللّهُ، فهُو فی أعیُنِ النّاسِ صَغیرٌ وفی نَفسِهِ کَبیرٌ؛ حتّى لَهُو أهوَنُ علَیهِم مِن کَلبٍ أو خِنْزیرٍ(23)
6209 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه بنده فروتنى کند، خداوند، او را به آسمان هفتم بالا مى‌برد.
6210 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سه چیز است که خداوند به واسطه آنها جز خوبى نمى‌افزاید: فروتنى، که خداوند به واسطه آن، جز بر رفعت نمى‌افزاید؛ و ذلّت و خوارى نفْس، که خداوند به سبب آن، جز بر عزّت نمى‌افزاید؛ و مناعت طبع، که خداوند به سبب آن، جز بر بى‌نیازى نمى‌افزاید.
6211 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به على علیه السلام : اى على! به خدا سوگند که اگر شخص فروتن، در قعر چاهى باشد، خداوند عز و جل بادى را مى‌فرستد تا او را در دولت بدکاران، در رأس نیکان قرار دهد.
6212 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ انسانى نیست، مگر این که در سرِ او لگامى است که در دست فرشته‌اى قرار دارد. هر گاه فروتنى کند، به آن فرشته گفته مى‌شود: «لگامش را بالا ببَر» و هر گاه بزرگى بفروشد، به فرشته گفته مى‌شود: «لگامش را پایین بکش» .
6213 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که براى خدا فروتنى کند، خداوند او را بالا مى‌برد. پس او در نظر خودش، ناچیز است؛ ولى در چشم مردم، بزرگ و هر که بزرگى بفروشد، خداوند او را پست مى‌گرداند. پس او در چشم مردم، کوچک است؛ ولى در نظر خودش بزرگ، و در نظر مردم، حتّى از سگ و خوک هم پست‌تر است
1) المائدة:54.
2) کنزالفوائد: ص 55، بحار الأنوار: ج 77 ص 168 ح 6.
3) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 201.
4) اعلام الدین: ص 337 ح 15 عن ابن عمر، بحار الأنوار: ج 77 ص 179 ح 15.
5) جامع الأخبار: ص 320 ح 899، بحار الأنوار: ج 71 ص 425 ح 68.
6) کنز العمال: ج 3 ص 117 ح 5749 عن ابن عبّاس.
7) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 120.
8) کنز العمال: ج 3 ص 110 ح 5722 عن عیاض بن حمار.
9) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 66.
10) تفسیر القمی: ج 1 ص 381، بحار الأنوار: ج 73 ص 169 ح 5.
11) کنز العمال: ج 3 ص 111 ح 5724 عن طلحة.
12) الکافی: ج 2 ص 122 ح 3 عن عبدالرحمن بن الحجاج عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 66 ص 324 ح 11.
13) الکافی: ج 2 ص 121 ح 1 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 75 ص 119 ح 6.
14) کنز العمال: ج 3 ص 110 ح 5719 نقلاً عن ابن أبی الدنیا فی ذمّ الغضب عن محمّد بن عمیر العبدی.
15) الأمالی للطوسی: ص 56 ح 80 عن أبی هریرة، بحار الأنوار: ج 75 ص 120 ح 7.
16) کنز العمال: ج 3 ص 112 ح 5730 نقلاً عن حلیة الأولیاء عن أبی هریرة.
17) کنز العمال: ج 3 ص 110 ح 5721 عن أبی سعید.
18) کنز العمال: ج 3 ص 110 ح 5720 نقلاً عن الخرائطی فی مکارم الأخلاق عن ابن عبّاس.
19) عدة الداعی: ص 166، بحار الأنوار: ج 75 ص 123 ح 22.
20) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 326 ح 2656 عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 77 ص 53 ح 3.
21) الحَکَمَة: حدیدة فی اللجام تکون على أنف الفرس وحَنَکه تمنعه عن مخالفة راکبِه [ومعنى الحدیث:] أی تمنع من هی فی رأسه کما تمنع الحَکَمَة الدابّة (لسان العرب: ج 12 ص 144).
22) کنز العمال: ج 3 ص 112 ح 5729 نقلاً عن المعجم الکبیر عن ابن عبّاس.
23) کنز العمال: ج 3 ص 113 ح 5737 نقلاً عن أبی نعیم عن عمر.
