23 / 1 فضلُ الصبرِ
الکتاب
«وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اَللّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اِسْتَکانُوا وَ اَللّهُ یُحِبُّ اَلصّابِرِینَ» (1)
«وَ أَطِیعُوا اَللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اِصْبِرُوا إِنَّ اَللّهَ مَعَ اَلصّابِرِینَ» .(2)
الحدیث
5926 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: فی الصَّبرِ على ما یُکرَهُ خَیرٌ کثیرٌ(3)
5927 . عنه صلى الله علیه و آله: الصَّبرُ خَیرُ مَرکَبٍ، ما رَزَقَ اللّهُ عَبدا خَیرا لَهُ ولا أوسَعَ مِن الصَّبرِ(4)
23 / 1
فضیلت شکیبایى
قرآن
«و چه بسا پیامبرى که همراه او توده‌هاى انبوه، کارزار کردند و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید، سستى نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم [دشمن] نگردیدند. و خداوند، شکیبایان را دوست دارد» .
«و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید، که سُست مى‌شوید و مهابت شما از بین مى‌رود، و شکیبایى کنید که خدا با شکیبایان است» .
حدیث
5926 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در شکیبایى بر ناملایمات، خیر بسیارى نهفته است
5927 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شکیبایى، بهترین مرکب است خداوند به هیچ بنده‌اى، روزى‌اى بهتر و فراخ‌تر از شکیبایى نداده است
5928 . عنه صلى الله علیه و آله: الصَّبرُ سِترٌ مِن الکُرُوبِ، وعَونٌ على الخُطُوبِ(5)
5929 . عنه صلى الله علیه و آله فی وصیَّتِهِ لأبی ذَرٍّ : فإنِ استَطَعتَ أن تَعمَلَ للّهِ‌ِ عز و جلبالرِّضا فی الیَقینِ فَافعَلْ، وإن لَم تَستَطِعْ فإنَّ فی الصَّبرِ على ماتَکرَهُ خَیرا کثیرا.(6)
5930 . عنه صلى الله علیه و آله: مِن أقَلِّ ما اُوتِیتُمُ الیَقینُ، وعَزیمَةُ الصَّبرِ، ومَن اُعطِیَ حَظَّهُ مِنهُما لَم یُبالِ ما فاتَهُ مِن قِیامِ اللیلِ وصِیامِ النهارِ، ولأَن تَصبِروا على مِثلِ ما أنتُم علَیهِ أحَبُّ إلَیَّ مِن أن یُوافِیَنی کُلُّ امرِئٍ مِنکُم بمِثلِ عَمَلِ جَمِیعِکُم(7)
23 / 2 الصَّبرُ والإیمانُ
5931 . مسکّن الفؤاد: رَوى جابِرٌ أنَّهُ صلى الله علیه و آله سُئِلَ. . . ماالإیمانُ؟ فَقالَ: الصَّبرُ(8)
5932 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ الصَّبرَ نِصفُ الإیمانِ(9)
23 / 3 الصَّبرُ والنَّصرُ
الکتاب
«یا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ حَرِّضِ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَى اَلْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ» (10)
5928 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شکیبایى، سرپناهى در برابر گرفتارى‌هاست و یاورى در برابر مشکلات
5929 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به ابو ذر : اگر مى‌توانى که با خرسندى و یقین براى خدا کار کنى، بکن و اگر نتوانستى، بدان که در شکیب بر آنچه ناخوش مى‌دارى، خیر فراوانى نهفته است
5930 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از چیزهایى که کمتر به شما داده شده، یقین و شکیبایى است به هر کس بهره‌اش از این دو داده شود، دیگر برایش اهمّیتى نخواهد داشت که عبادتِ شب و روزه [مستحبّىِ] روز را از دست بدهد اگر بر وضعیتى که دارید، شکیب ورزید، براى من خوش‌تر از این است که یکى از شما، با اعمالى به اندازه اعمال همه شما نزد من آید
23 / 2
شکیبایى و ایمان
5931 . مسکّن الفؤاد: جابر روایت کرد که از پیامبر خدا سؤال شد: ایمان چیست؟
فرمود: «شکیبایى» .
5932 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شکیبایى، نصف ایمان است.
23 / 3
شکیبایى و پیروزى
قرآن
«اى پیامبر! مؤمنان را به جهاد برانگیز. اگر از [میان] شما، بیست تن شکیبا باشند، بر دویست تن چیره مى‌شوند، و اگر از شما یکصد تن باشند، بر هزار تن از کافرانْ پیروز مى‌گردند؛ چرا که آنان قومى‌اند که نمى‌فهمند» .
«فَلَمّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اَللّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلاّ مَنِ اِغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاّ قَلِیلاً مِنْهُمْ فَلَمّا جاوَزَهُ هُوَ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا اَلْیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالَ اَلَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اَللّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اَللّهِ وَ اَللّهُ مَعَ اَلصّابِرِینَ» (11)
«إِنْ تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْکُمْ سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِها وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اَللّهَ بِما یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ» .(12)
«بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ اَلْمَلائِکَةِ مُسَوِّمِینَ» (13)
الحدیث
5933 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ النَّصرَ مَع الصَّبرِ، والفَرَجَ مع الکَربِ، وإنّ مَع العُسرِ یُسرا(14)
23 / 4 الصَّبرُ والفَرَجُ
5934 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: بِالصَّبرِ یُتَوَقَّعُ الفَرَجُ، ومَن یُدمِنْ قَرعَ البابِ یَلِجْ(15)
23 / 5 ثَوابُ الصابرِ
الکتاب
«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ
اَلصّابِرِینَ- اَلَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ- أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ اَلْمُهْتَدُونَ» (16)
«و چون طالوت با لشکریان [خود] بیرون شد، گفت: خداوند، شما را به وسیله رودخانه‌اى خواهد آزمود. پس هر کس از آن بنوشد، از [پیروان] من نیست، و هر کس از آن ننوشد، قطعاً او از [پیروان] من است، مگر کسى که با دستش جرعه‌اى بر گیرد. پس [همگى] جز اندکى از آنها، از آن نوشیدند. و هنگامى که [طالوت] با کسانى که همراه وى ایمان آورده بودند، از آن [نهر] گذشتند، گفتند: امروز، ما را یاراى [مقابله با] جالوت و سپاهیانش نیست. کسانى که به دیدار خداوند یقین داشتند، گفتند: بسا گروهى اندک که بر گروهى بسیار، به اذن خدا پیروز شدند، و خداوند با شکیبایان است» .
«اگر به شما خوشى‌اى رسد، آنان را بد حال مى‌کند و اگر به شما گزندى رسد، بِدان شاد مى‌شوند و اگر شکیبایى کنید و پرهیزگارى نمایید، نیرنگشان هیچ زیانى به شما نمى‌رساند. یقیناً خداوند به آنچه مى‌کنند، احاطه دارد» .
«آرى، اگر شکیبایى کنید و پرهیزگارى نمایید و با همین جوش [و خروش] بر شما بتازند، [همان گاه] پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشاندار، یارى خواهد کرد» .
حدیث
5933 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا پیروزى، با شکیبایى همراه است و گشایش، با گرفتارى و بى‌گمان، با هر دشوارى، آسانى‌اى هست
23 / 4
شکیبایى و گشایش
5934 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: با شکیبایى، انتظار گشایش مى‌رود و کسى که پیوسته درى را بکوبد، [عاقبت] آن در به رویش باز مى‌شود
23 / 5
پاداش شکیبا
قرآن
«و قطعاً شما را به چیزى از [قبیلِ] ترس و گرسنگى و کاهشى در اموال و جان‌ها و
محصولات، مى‌آزماییم. و مژده ده شکیبایان را؛ [همان] کسانى که چون مصیبتى به آنان برسد، مى‌گویند: ما از آنِ خدا هستیم و به سوى او باز مى‌گردیم. بر ایشان درودها و رحمتى از پروردگارشان [باد] و همانان ره‌یافتگان‌اند» .
الحدیث
5935 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: قالَ اللّهُ جَلَّ جلالُهُ: إنّی أعطَیتُ الدُّنیا بینَ عِبادِی قَیضا (17) . . . مَن لَم یُقرِضْنی مِنها قَرضا فَأخَذْتُ مِنهُ قَسرا، أعطَیتُهُ ثلاثَ خِصالٍ لَو أعطَیتُ واحِدَةً مِنهُنَّ مَلائکَتی لَرَضُوا: الصلاةُ والهِدایَةُ والرَّحمَةُ، إنّ اللّهَ عز و جل یقولُ: «اَلَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ- أُولئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِکَ هُمُ اَلْمُهْتَدُونَ» .(18)
5936 . عنه صلى الله علیه و آله: عَجِبتُ لِلمؤمِنِ وجَزَعِهِ مِنَ السُّقمِ، ولَو عَلِمَ ما لَهُ فی السُّقمِ لأَحَبَّ أن لا یَزالَ سَقیما حتّى یَلقَى رَبَّهُ عز و جل(19)
23 / 6 تفسیرُ الصَّبرِ
5937 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله فیما سأل جبرئیل : یا جَبرَئیلُ! فما تَفسیرُ الصَّبرِ؟ قالَ: تَصبِرُ فی الضَّرّاءِ کما تَصبِرُ فی السَّرّاءِ، وفی الفاقَةِ کما تَصبِرُ فی الغَناءِ، وفی البَلاءِ کما تَصبِرُ فی العافیَةِ، فلا یَشکُو حالَهُ عندَ المَخلوقِ بما یُصِیبُهُ مِن البَلاءِ(20)
5938 . عنه صلى الله علیه و آله حینَ قیلَ لَهُ: مَنِ الصابِرونَ؟ : الذین یَصبِرُونَ على طاعةِ اللّهِ وعن مَعصیَتِهِ، الذینَ کَسَبُوا طَیِّبا، وأنفَقُوا قَصدا، وقَدَّمُوا فَضلاً، فَأفلَحُوا وأنجَحُوا(21)
حدیث
5935 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند که عظمتش پُرشکوه است فرمود: «من دنیا را براى معاوضه، به بندگان خود داده‌ام. . . هر که چیزى از آن را به من قرض ندهد و من به زور از او بستانم [و او شکیبایى کند] ، سه نعمت به او عطا مى‌کنم، که اگر یکى از آنها را به فرشتگانم بدهم، خرسند مى‌شوند: درود و هدایت و رحمت [خود] را» .
خداوند عز و جل مى‌فرماید: «همانان که چون مصیبتى به آنها رسد، مى‌گویند: «ما از آنِ خداییم و به سوى او باز مى‌گردیم» . درودها و رحمتى از پروردگارشان، بر آنها باد و همانان ره‌یافتگان‌اند» .
5936 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از مؤمن و ناشکیبىِ او در برابر بیمارى‌ها، تعجّب مى‌کنم اگر مى‌دانست که بیمارىِ او برایش چه ثوابى دارد، هر آینه دوست داشت که تا آن گاه که پروردگارش را ملاقات مى‌کند، پیوسته بیمار باشد
23 / 6
معناى شکیبایى
5937 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: [از جبرئیل علیه السلام پرسیدم] : اى جبرئیل! معناى شکیبایى چیست؟
جبرئیل علیه السلام گفت: «این که در سختى، همان گونه شکیب ورزى که در [روزگار] آسایش، شکیبایى مى‌کنى، و در تهى‌دستى، چنان شکیبایى کنى که در توانگرى، شکیبایى مى‌کنى، و در بیمارى و گرفتارى نیز همان گونه شکیبایى کنى که در زمان عافیت، شکیبایى مى‌کنى [آدم شکیبا] از بلایى که به او مى‌رسد، نزد مخلوق، شِکوه نمى‌کند» .
5938 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ این سؤال که شکیبایان کیان‌اند؟ : شکیبایان، کسانى هستند که بر طاعت خدا و ترک معصیت او شکیبایى مى‌کنند؛ کسانى که مال حلال و پاکیزه به دست مى‌آورند و به اعتدال خرج مى‌کنند و اضافه آن را در راه خدا مى‌بخشند و بدین سبب، رستگار و کامیاب مى‌شوند
23 / 7 أقسامُ الصَّبرِ
5939 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الصَّبرُ ثَلاثةٌ: صَبرٌ عندَ المُصیبَةِ، وصَبرٌ على الطاعَةِ، وصَبرٌ عنِ المَعصیَةِ(22)
23 / 8 علامةُ الصابرِ
الکتاب
«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ اَلصّابِرِینَ- اَلَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» .(23)
الحدیث
5940 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: عَلامةُ الصابِرِ فی ثلاثٍ: أوَّلُها أن لا یَکسَلَ، والثانیةُ أن لا یَضجَرَ، والثالثةُ أن لا یَشکُوَ مِن رَبِّهِ تعالى؛ لأ نّهُ إذا کَسِلَ فَقد ضَیَّعَ الحَقَّ، وإذا ضَجِرَ لَم یُؤَدِّ الشُّکرَ، وإذا شَکا مِن رَبِّهِ عز و جل فقد عَصاهُ(24)
23 / 9
آثارُ الجزعِ
5941 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله فیما کَتَبَ إلى بَعضِ أصحابِهِ یُعَزِّیهِ بابنِهِ : أمّا بعدُ، فَعَظَّمَ اللّهُ جَلَّ اسمُهُ لکَ الأجرَ وألهَمَکَ الصَّبرَ. . . فلا تَجمَعَنَّ أن یُحبِطَ جَزَعُکَ أجرَکَ، وأن تَندَمَ غَدا على ثَوابِ مُصِیبَتِکَ؛ وإنّکَ لو قَدِمتَ على ثَوابِها عَلِمتَ أنّ المُصیبَةَ قد قَصُرَتْ
عَنها، واعلَمْ أنَّ الجَزَعَ لا یَرُدُّ فائتا، ولا یَدفَعُ حُزنٌ قَضاءً، فَلْیُذهِب أسَفَکَ ما هُو نازِلٌ بکَ مَکانَ ابنِکَ، والسلامُ(25)
23 / 7
اقسام شکیبایى
5939 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شکیبایى سه نوع است: شکیبایى در مصیبت، شکیبایى در انجام دادن طاعت، و شکیبایى در ترک معصیت
23 / 8
نشانه‌هاى شکیبا
قرآن
«و قطعاً شما را به چیزى از [قبیلِ] ترس و گرسنگى و کاهشى در اموال و جان‌ها و محصولات مى‌آزماییم. و مژده ده شکیبایان را؛ [همان] کسانى که چون مصیبتى به آنان رسد، مى‌گویند: ما از آنِ خدا هستیم و به سوى او باز مى‌گردیم» .
حدیث
5940 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نشانه شکیبا، سه چیز است: اوّل، آن که تنبلى نمى‌ورزد دوم، آن که [افسرده و] دل‌تنگ نمى‌شود و سوم، آن که از پروردگار خود، شِکوه نمى‌کند؛ زیرا اگر تنبل باشد، حق را فرو مى‌گذارد و اگر [افسرده و] دل‌تنگ باشد، شکر نمى‌گزارد و اگر از پروردگارش شِکوه کند، معصیت او کرده است
23 / 9
پیامدهاى ناشکیبى
5941 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در نامه‌اى به یکى از اصحاب خود، براى تسلیت مرگ فرزندش : امّا بعد، خداوند که نامش پُرشکوه است اجر تو را زیاد گرداند و شکیبایى عطایت فرماید! . مبادا ناشکیبى تو، اَجرت را از بین ببرد و فردا [ى قیامت] براى از دست
دادن ثوابِ مصیبتت، پشیمان شوى! اگر ثواب آن را مى‌دیدى، در مى‌یافتى که آن مصیبت، در برابرش ناچیز است بدان که بى‌تابى کردن، آنچه را از دست رفته، باز نمى‌گردانَد و هیچ اندوهى قضاى الهى را دفع نمى‌کند پس آنچه به جاى فرزندت به تو داده مى‌شود، سزاست که اندوه تو را بِبَرد، والسلام
23 / 10 ما یُورِثُ الصَّبرَ
5942 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن یَتَصَبَّرْ یُصَبِّرْهُ اللّهُ، ومَن یَستَعفِفْ یُعِفَّهُ اللّهُ، ومَن یَستَغنِ یُغنِهِ اللّهُ، وما اُعطِیَ عَبدٌ عَطاءً هُو خَیرٌ وأوسَعُ مِن الصَّبرِ(26)
23 / 11 شُعَبُ الصَّبرِ
5943 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الصَّبرُ أربَعُ شُعَبٍ: الشَّوقُ، والشَّفَقَةُ، والزَّهادَةُ، والتَّرَقُّبُ، فَمَنِ اشتاقَ إلى الجَنَّةِ سَلا عنِ الشَّهَواتِ، ومَن أشفَقَ عنِ النارِ رَجَعَ عنِ المُحَرَّماتِ، ومَن زَهِدَ فی الدُّنیا تَهاوَنَ بِالمُصِیباتِ، ومَنِ ارتَقَبَ المَوتَ سارَعَ فی الخَیراتِ.(27)
23 / 12 طلبُ الصَّبرِ مِن اللّهِ
5944 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ المَعُونَةَ تَأتِی مِنَ اللّهِ على قَدرِ المَؤونَةِ، وإنّ الصَّبرَ یَأتِی مِنَ اللّهِ على قَدرِ البَلاءِ(28)
23 / 10
خاستگاه شکیبایى
5942 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که خود را به شکیبایى وا دارد، خداوند، او را شکیبا مى‌گردانَد و هر که طالب عفّت باشد، خداوند، او را عفیف مى‌کند و هر که بى‌نیازى جوید، خداوند، بى‌نیازش مى‌سازد به هیچ بنده‌اى، عطایى بهتر و گسترده‌تر از شکیبایى داده نشده است
23 / 11
شعبه‌هاى شکیبایى
5943 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شکیبایى، چهار شعبه دارد: شوق و ترس و زهد و انتظار هر که شوق بهشت داشته باشد، از شهوات دست مى‌کشد و هر که از آتش بترسد، خویشتن را از حرام‌ها نگه مى‌دارد و هر که در دنیا زهد ورزد، گرفتارى‌ها را ناچیز مى‌انگارد، و هر که منتظر مرگ باشد، در کارهاى خیر مى‌کوشد
23 / 12
شکیب خواستن از خدا
5944 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کمک از جانب خداوند، به اندازه هزینه مى‌رسد، و شکیبایى از جانب خداوند، به اندازه بلا مى‌آید
1) آل عمران:146.
2) الأنفال:46.
3) مسکّن الفؤاد: ص 48، بحارالأنوار: ج 82 ص 137 ح 22.
4) مسکّن الفؤاد: ص 50، بحارالأنوار: ج 82 ص 139 ح 22.
5) کنز الفوائد: ج 1 ص 139، بحارالأنوار: ج 82 ص 136 ح 21.
6) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 377 ح 2661 عن أبی ذرّ، بحارالأنوار: ج 77 ص 88 ح 3.
7) مسکّن الفؤاد: ص 47، بحارالأنوار: ج 82 ص 137 ح 22.
8) مسکّن الفؤاد: ص 47 عن جابر، بحارالأنوار: ج 82 ص 137 ح 22.
9) شرح نهج البلاغة: ج 1 ص 319 عن عبداللّه بن مسعود.
10) الأنفال:65.
11) البقرة:249.
12) آل عمران:120.
13) آل عمران:125.
14) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 377 ح 2661 عن أبی ذرّ، بحار الأنوار: ج 77 ص 88 ح 3.
15) کنزالفوائد: ج 1 ص 139، بحار الأنوار: ج 71 ص 96 ح 61.
16) البقرة:157155.
17) قیضا: قایضه مقایضة أی أبدلک به واعوضک عنه (النهایة: ج 4 ص 132 «قیض»).
18) الخصال: ص 130 ح 135 عن عبداللّه بن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 71 ص 85 ح 32.
19) الدعوات: ص 166 ح 458، بحار الأنوار: ج 81 ص 210 ح 25.
20) معانی الأخبار: ص 261 ح 1، بحارالأنوار: ج 69 ص 373 ح 19.
21) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 339 ح 2660 عن عبداللّه بن مسعود، بحار الأنوار: ج 77 ص 93 ح 1.
22) الکافی: ج 2 ص 91 ح 15 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 71 ص 77 ح 12.
23) البقرة:155 و 156.
24) علل الشرائع: ص 498 ح 1 عن عمر بن علی بن أبی طالب علیه السلام، بحارالأنوار: ج 71 ص 86 ح 35.
25) أعلام الدین: ص 295، بحارالأنوار: ج 77 ص 173 ح 8.
26) کنز العمّال: ج 3 ص 275 ح 6522 نقلاً عن الحکیم عن أبی سعید.
27) کنز العمّال: ج 1 ص 286 ح 1389 عن خلاس بن عمرو.
28) کنزالعمّال: ج 6 ص 376 ح 16129 عن أنس.
