10 / 1
واجِباتُ الصَّبِیِّ الفردیّةُ
أ النَّظافَةُ
5366. رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ طَیِّبٌ یُحِبُّ الطَّیِّبَ، نَظیفٌ یُحِبُّ النَّظافَةَ.(1)
5367. عنه صلى الله علیه و آله: تَنَظَّفوا بِکُلِّ مَا استَطَعتُم؛ فَإِنَّ اللهَ تَعالى بَنَى الإِسلامَ عَلَى النَّظافَةِ.(2)
5368. عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ الإِسلامَ نَظیفٌ فَتَنَظَّفوا؛ فَإِنَّهُ لا یَدخُلُ الجَنَّةَ إلّا نَظیفٌ.(3)
5369. عنه صلى الله علیه و آله: حَقٌّ عَلى کُلِّ مُسلِمٍ أن یَغتَسِلَ فی کُلِّ سَبعَةِ أیّامٍ یَوما، یَغسِلُ فیهِ رَأسَهُ وجَسَدَهُ.(4)
5370. عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُبغِضُ الوَسِخَ وَالشَّعِثَ(5) (6)
10 / 1
وظایف شخصى کودک
الف پاکیزگى
5366. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بى‌تردید، خداوند، پاک است و پاکان را دوست دارد؛ پاکیزه است و پاکیزگى را دوست دارد
5367. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: با هر چه توانستید، خود را پاکیزه کنید؛ چرا که خداوند متعال، اسلام را بر پاکیزگى بنا نهاده است
5368. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اسلام، پاکیزه است پس پاکیزه باشید؛ چرا که جز شخص پاکیزه، وارد بهشت نمى‌شود
5369. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر هر مسلمانى لازم است که [حدّ اقل] هفته‌اى یک بار، خود را بشوید و سر و بدنش را شستشو دهد
5370. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بى‌تردید، خداوند عز و جل از چرکى و ژولیدگى، نفرت دارد
5371. کنزالفوائد عن رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُبغِضُ الرَّجُلَ القاذورَةَ. قیلَ: ومَا القاذورَةُ یا رَسولَ اللهِ؟ قالَ: الَّذی یَتأفَّفُ(7) بِهِ جَلیسُهُ.(8)
5372. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَنِ اتَّخَذَ ثَوبا فَلیُنَظِّفهُ.(9)
5373. عنه صلى الله علیه و آله: لا یَبیتَنَّ أحَدُکُم ویَدُهُ غَمِرَةٌ(10)، فَإِن فَعَلَ فَأَصابَهُ لَمَمُ(11) الشَّیطانِ فَلا یَلومَنَّ إلّا نَفسَهُ.(12)
5374. عنه صلى الله علیه و آله: اغسِلُوا ثِیابَکُم… وتَزَیَّنوا وتَنَظَّفوا.(13)
ب السِّواکَ
5375. رسول الله صلى الله علیه و آله: اِستاکوا وتَنَظَّفوا.(14)
5376. عنه صلى الله علیه و آله: عَلَیکُم بِالسِّواکِ، فَنِعمَ الشَّیءُ السِّواکُ.(15)
5377. عنه صلى الله علیه و آله: مِنَ الفِطرَةِ المَضمَضَةُ وَالاستِنشاقُ وَالسِّواکُ.(16)
5371. کنز الفوائد: پیامبر خدا فرمود: «بى‌تردید، خداوند از انسانِ قاذوره نفرت دارد».
پرسیده شد: قاذوره چیست، اى پیامبر خدا؟
فرمود: «کسى که [از ناپاکیزگى و بدبویى،] همنشین خود را ناراحت مى‌کند».
5372. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که لباسى تهیّه مى‌کند، باید آن را پاکیزه نماید
5373. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ یک از شما شب را در حالى به سر نکند که دستش آلوده به چربى و بقایاى غذاست حال اگر چنین کرد و سپس روان‌پریشىِ شیطانى دامنش را گرفت، تنها خودش را سرزنش کند.
5374. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: لباستان را بشویید. و خودتان را آراسته و پاکیزه گردانید
ب مسواک زدن
5375. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مسواک بزنید و خود را پاکیزه کنید
5376. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر شما باد به مسواک زدن، که کار خوبى است!
5377. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آب در دهان چرخانیدن و به بینى کشیدن و مسواک زدن، فطرى (سازگار با سرشت انسان) است
5378. عنه صلى الله علیه و آله: نَظِّفوا لَثَّاتِکُم مِنَ الطَّعامِ وَاستاکوا، ولا تَدخُلوا عَلَیَّ فُخرا(17) بُخرا(18) (19)
ج غَسلُ الیَدَینِ قَبلَ النَّومِ
5379. رسول الله صلى الله علیه و آله: ألا لا یَلومَنَّ امرُؤٌ إلّا نَفسَهُ، یَبیتُ وفی یَدِهِ ریحُ غَمَرٍ.(20)
5380. عنه صلى الله علیه و آله: مَن باتَ وفی یَدِهِ غَمَرٌ فَأَصابَهُ شَیءٌ، فَلا یَلومَنَّ إلّا نفسَهُ.(21)
5381. عنه صلى الله علیه و آله: اِذا نامَ أحَدُکُم وفی یَدِهِ ریحُ غَمَرٍ فَلَم یَغسِل یَدَهُ فَأَصابَهُ شَیءٌ، فَلا یَلومَنَّ إلّا نَفسَهُ.(22)
د قَصُّ الأَظافیرِ
5382. رسول الله صلى الله علیه و آله: تَقلیمُ الأَظفارِ یَمنَعُ الدّاءَ الأَعظَمَ، ویُدِرُّ الرِّزقَ.(23)
5383. عنه صلى الله علیه و آله: قُصّوا أظافیرَکُم؛ فَإِنَّ الشَّیطانَ یَجری ما بَینَ اللَّحمِ وَالظُّفرِ.(24)
5384. عنه صلى الله علیه و آله: قُصَوا أظافیرَکُم، وَادفُنوا قُلاماتِکُم، ونَقّوا بَراجِمَکُم(25) (26)
5378. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: لثه‌هایتان را از غذا پاک کنید و مسواک بزنید و با دندان‌هاى زرد و دهان بدبو، بر من وارد نشوید
ج شستن دست‌ها پیش از خواب
5379. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آگاه باشید، آن که با دستانى آلوده به بوى چربىِ غذا مى‌خوابد، نباید کسى را جز خود، سرزنش کند
5380. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که بخوابد و دستش چرب باشد و آسیبى به او برسد، کسى را جز خود، نباید سرزنش کند
5381. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه یکى از شما بخوابد و در دست او بوى چربى باشد، ولى آن را نشوید و آسیبى به او برسد، کسى را جز خود، نباید سرزنش کند
د کوتاه کردن ناخن‌ها
5382. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کوتاه کردن ناخن‌ها، از بیمارى بزرگ، جلوگیرى مى‌کند و روزى را [به سوى انسان،] روان مى‌سازد
5383. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ناخن‌هاى خود را کوتاه کنید؛ چرا که شیطان، میان گوشت و ناخن به حرکت در مى‌آید
5384. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ناخن‌هاى خود را کوتاه کنید و چیده آن را خاک کنید و انگشتانتان را پاکیزه سازید
10 / 2
واجِباتُ الصَّبِیِ تِجاهَ والِدَیهِ
الکتاب
«وَ وَصَّیْنَا اَلْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداکَ لِتُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ».(27)
«وَ وَصَّیْنَا اَلْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ اَلَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلى والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِی فِی ذُرِّیَّتِی إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ اَلْمُسْلِمِینَ».(28)
«وَ وَصَّیْنَا اَلْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ أَنِ اُشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ اَلْمَصِیرُ».(29)
الحدیث
5385. رسول الله صلى الله علیه و آله لَمّا سُئِلَ عَن حَقِّ الوالِدَینِ عَلى وَلَدِهِما : هُما جَنَّتُکَ ونارُکَ.(30)
5386. صحیح البخاری عن عبد الله: سَأَلتُ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله: أیُّ العَمَلِ أحَبُّ إلَى اللهِ؟
قالَ: الصَّلاةُ عَلى وَقتِها.
قالَ: ثُمَّ أیُّ؟
قالَ: ثُمَّ بِرُّ الوالِدَینِ.(31)
5387. رسول الله صلى الله علیه و آله: رِضَا الرَّبِّ فی رِضَا الوالِدِ، وسَخَطُ الرَّبِّ فی سَخَطِ الوالِدِ.(32)
10 / 2
وظایف کودک در برابر پدر و مادر
قرآن
«و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادر خود، نیکى کند، و [لى] اگر آنها با تو در کوشند تا چیزى را که بدان علم ندارى، با من شریک گردانى، از ایشان اطاعت مکن. سرانجامتان به سوى من است، و شما را از [حقیقتِ] آنچه انجام مى‌دادید، باخبر خواهم کرد».
«و انسان را [نسبت] به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم. مادرش با تحمّل رنج، به او باردار شد و با تحمّل رنج، او را به دنیا آورد. و بار برداشتن و از شیر گرفتنِ او سى ماه است. تا آن گاه که به رشد کامل خود برسد و به چهل سال برسد، مى‌گوید: پروردگارا! بر دلم بیفکن تا نعمتى را که به من و به پدر و مادرم ارزانى داشته‌اى، سپاس بگویم و کار شایسته‌اى انجام دهم که آن را خوش دارى، و فرزندانم را برایم شایسته گردان. در حقیقت، من به درگاه تو توبه آوردم و من از فرمان‌پذیرانم».
«و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش [به نیکوکارى] کردیم؛ مادرش به او باردار شد؛ سستى‌اى بر روى سستى. و از شیر باز گرفتنش، در دو سال است. [آرى، به او سفارش کردیم که] شکرگزارِ من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه]، به سوى من است».
حدیث
5385. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله هنگامى که از ایشان درباره حقّ پدر و مادر بر فرزندشان پرسیده شد : آنان بهشت و دوزخِ تو هستند
5386. صحیح البخارى به نقل از عبد الله بن مسعود : از پیامبر صلى الله علیه و آله پرسیدم که: دوست داشتنى‌ترین عمل در نزد خداوند متعال چیست؟
فرمود: «نماز در وقت آن».
گفتم: و سپس؟
فرمود: «نیکى به پدر و مادر».
5387. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: رضایت خدا، در رضایت پدر است و نارضایتى خدا، در نارضایتى پدر
5388. عنه صلى الله علیه و آله: مِن حَقِّ الوالِدِ على وَلَدِهِ أن یَخضَعَ لَهُ فی الغَضَبِ وَالتَّعَبِ.(33)
5389. عنه صلى الله علیه و آله: یُقالُ لِلعاقِّ: اِعمَل ما شِئتَ مِنَ الطّاعَةِ فَإنّی لا أغفِرُ لَکَ.(34)
5390. عنه صلى الله علیه و آله: مَن أحزَنَ والِدَیهِ فَقَد عَقَّهُما.(35)
5391. صحیح مسلم عن عبد الله بن عمرو بن العاص: أنَّ رَسولَ اللهِ صلى الله علیه و آله قالَ: مِن الکَبائِرِ شَتمُ الرَّجُلِ والِدَیهِ.
قالوا: یا رَسولَ اللهِ وهَل یَشتِمُ الرَّجُلُ والِدَیهِ؟
قالَ: نَعَم، یَسُبُّ أبَا الرَّجُلِ فَیَسُبُّ أباهُ، ویَسُبُّ اُمَّهُ فَیَسُبُّ اُمَّهُ.(36)
5392. رسول الله صلى الله علیه و آله لَمّا سُئلَ عَن حَقِّ الوالِدِ عَلى وَلدِهِ : لا یُسَمِّیهِ بِاسمِهِ، ولا یَمشِی بَینَ یَدَیهِ، ولا یَجلِسُ قَبلَهُ، ولا یَستَسِبُّ لَهُ.(37)
راجع: جواهر الحکمة للطفل: القسم الثالث / الفصل الثانى / حقوق والدیه / الإحسان
10 / 3
واجِباتُ الصَّبِیِ تِجاهَ مُعَلِّمِهِ
أ الإطاعَةُ
5393. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمتَ مِنهُ حَرفا، صِرتَ لَهُ عَبدا.(38)
5388. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از جمله حقوق پدر بر فرزندش، این است که هنگام خشم و ناراحتى، در برابر او فروتن [و آرام] باشد
5389. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به نافرمانِ پدر و مادر گفته مى‌شود: هر اندازه مى‌خواهى، طاعت به جاى آور که من، تو را نمى‌آمرزم
5390. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که پدر و مادرش را ناراحت سازد، بى‌تردید، نسبت به آنان، سرکشى کرده است
5391. صحیح مسلم به نقل از عبد الله بن عمرو بن عاص : پیامبر خدا فرمود: «از جمله گناهان بزرگ، ناسزاگویىِ انسان به پدر و مادرش است».
گفتند: اى پیامبر خدا! مگر انسان به پدر و مادرش ناسزا مى‌گوید؟ !
فرمود: «آرى؛ [به این صورت که] کسى به پدرِ کسى دشنام مى‌دهد و او نیز [در پاسخ،] به پدر این، دشنام مى‌دهد. این، به مادر او دشنام مى‌دهد و او نیز به مادر این، دشنام مى‌دهد».
5392. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله هنگامى که از ایشان، درباره حقّ پدر بر فرزند، پرسیده شد : او را به نام، صدا نزند، جلوى او راه نرود، پیش از او ننشیند و براى او دشنام‌خواهى نکند.(39)
ر ک: حکمت نامه کودک: بخش سوم / فصل دوم / حقوق پدر و مادر / نیکى کردن
10 / 3
وظایف کودک در برابر آموزگار
الف فرمان‌بُردارى
5393. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که حرفى از او بیاموزى، بنده‌اش شده‌اى
5394. عوالی اللآلی: رُوِیَ عَنِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله أنَّهُ قالَ: مَن عَلَّمَ شَخصا مَسأَلَةً، فَقَد مَلَکَ رَقَبَتَهُ فَقیلَ لَهُ یا رَسولَ اللهِ: أیَبیعُهُ؟ فَقالَ صلى الله علیه و آله: لا، ولکِن یَأمُرُهُ ویَنهاهُ.(40)
ب الإکرامُ
5395. رسول الله صلى الله علیه و آله: أکرِمُوا العُلَماءَ ووَقِّروهُم.(41)
ج التَّواضُعُ
5396. رسول الله صلى الله علیه و آله: تَواضَعوا لِلعالِمِ وَارفَعوهُ؛ فَإِنَّ المَلائِکَةَ تَرفَعُ العالِمَ وتَخفِضُ أجنَحتَها وتَستَغفِرُ لَهُ.(42)
د غَضُّ الصَّوتِ
الکتاب
«إِنَّ اَلَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اَللهِ أُولئِکَ اَلَّذِینَ اِمْتَحَنَ اَللهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ».(43)
الحدیث
5397. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَن غَضَّ صَوتَهُ عِندَ العُلَماءِ جاءَ یَومَ القِیامَةِ مَعَ الَّذینَ امتَحَنَ اللهُ قُلوبَهُم لِلتَّقوى مِن أصحابی، ولا خَیرَ فِی التَّمَلُّقِ وَالتَّواضُعِ إلّا ما کانَ فِی اللهِ عز و جلفی طَلَبِ العِلمِ.(44)
5394. عوالى اللآلى: روایت شده که پیامبر خدا فرمود: «کسى که به فردى مسئله‌اى بیاموزد، اختیاردار او شده است».
گفته شد: اى پیامبر خدا! آیا مى‌تواند او را بفروشد؟
فرمود: «نه؛ ولى مى‌تواند به او، امر و نهى کند».
ب بزرگ داشتن
5395. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان را اکرام کنید و آنان را گرامى بدارید
ج تواضع
5396. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در برابر دانشمند، فروتنى کنید و او را ارج بنهید؛ چرا که فرشتگان، دانشمند را بر مى‌کشند و بال‌هاى خود را پایین مى‌آورند (فروتنى مى‌کنند) و برایش آمرزش مى‌طلبند
د پایین آوردن صدا
قرآن
«کسانى که پیش پیامبر خدا صدایشان را فرو مى‌کشند، همان کسان‌اند که خدا دل‌هایشان را براى پرهیزگارى امتحان کرده است آنان آمرزش و پاداشى بزرگ دارند».
حدیث
5397. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که نزد دانشمندان، صدایش را فرو آورد، روز قیامت با کسانى از یاران من خواهد آمد که خداوند، قلب‌هاى آنان را به پرهیزگارى آزموده است خیرى در چاپلوسى و فروتنى نیست، مگر آنچه در راه خداوند عز و جل براى دانش‌آموزى باشد
ه التَّجَنُّبُ عَنِ الاِستِخفافِ
5398. رسول الله صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ لا یَستَخِفُّ بِهِم إلّا مُنافِقٌ بَیِّنٌ نِفاقُهُ: ذو شَیبَةٍ فِی الإِسلامِ، ومُعَلِّمُ الخَیرِ، وإمامٌ عادِلٌ.(45)
5399. عنه صلى الله علیه و آله: مَنِ احتَقَرَ صاحِبَ العِلمِ فَقَدِ احتَقَرَنی، ومَنِ احتَقَرَنی فَهُوَ کافِرٌ.(46)
10 / 4
واجِباتُ الصَّبِیِّ تِجاهَ الکَبیرِ وَتِجاهَ الصَّدیقِ
أ البَدءُ بِالسَّلامِ
5400. رسول الله صلى الله علیه و آله: یُسَلِّمُ الصَّغیرُ عَلَى الکَبیرِ، والمَارُّ عَلَى القاعِدِ، وَالقَلیلُ عَلَى الکَثیرِ.(47)
5401. عنه صلى الله علیه و آله: أولَى النّاسِ بِاللهِ وبِرَسولِهِ مَن بَدَأ بِالسَّلامِ.(48)
5402. عنه صلى الله علیه و آله: أطوَعُکُم للهِ‌ِ الذی یَبدَأُ صاحِبَهُ بالسَّلامِ.(49)
ب قَضاءُ الحاجَةِ
5403. رسول الله صلى الله علیه و آله: المُؤمِنونَ إخوَةٌ، یَقضی بَعضُهُم حَوائِجَ بَعضٍ، فَبِقَضاءِ بَعضِهِم حَوائِجَ بَعضٍ یَقضِی اللهُ حَوائِجَهُم یَومَ القِیامَةِ.(50)
ه پرهیز از کوچک شمردن
5398. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سه گروه‌اند که جز منافقى که نفاقش آشکار است، آنان را خوار نمى‌شمُرَد: صاحب موى سفید در اسلام، آموزگار خوبى، و پیشواى عادل
5399. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که صاحب دانش را کوچک شمارد، بى‌شک، مرا کوچک شمرده است و کسى که مرا کوچک شمارد، کافر است
10 / 4
وظایف کودک در برابر بزرگ‌تر و دوست(51)
الف آغاز کردن به سلام
5400. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: [لازم است] کوچک به بزرگْ سلام کند و عبور کننده به نشسته، و [جمعیتِ] کم به [جمعیتِ] بسیار
5401. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نزدیک‌ترینِ مردم به خدا و پیامبرش، کسى است که با سلام کردنْ آغاز کند
5402. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: فرمانبرترینِ شما نسبت به خدا، کسى است که سلام کردن به دوستش را آغاز مى‌کند
ب برآوردن نیاز
5403. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اهل ایمان، برادرند و نیازهاى یکدیگر را برآورده مى‌سازند به جهت برآوردن نیازهاى یکدیگر، خداوند نیازهاى همه آنان را در روز قیامت، برآورده مى‌سازد
5404. عنه صلى الله علیه و آله: مَن کانَ فی حاجَةِ أخیهِ فَإِنَّ اللهَ فی حاجَتِهِ.(52)
ج الإِکرامُ
5405. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَن أکرَمَ أخاهُ فَإِنَّما یُکرِمُ اللهَ، فَما ظَنُّکُم بِمَن یُکرِمُ اللهَ بِأَن یُفعَلَ بِهِ؟ !(53)
5406. عنه صلى الله علیه و آله: أکرِم مَن وَدَّکَ، وَاصفَح عَن عَدُوِّکَ؛ یَتِمَّ لَکَ الفَضلُ.(54)
د النُّصرَةُ
5407. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَن نَصَرَ أخاهُ المُسلِمَ وهُوَ یَستَطیعُ ذلِکَ، نَصَرَهُ اللهُ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ.(55)
5408. عنه صلى الله علیه و آله: اللهُ فی عَونِ العَبدِ ما کانَ العَبدُ فی عَونِ أخیهِ.(56)
ه حُسنُ المُواجَهَةِ
5409. رسول الله صلى الله علیه و آله: اِلقَ أخاکَ بِوَجهٍ مُنبَسِطٍ.(57)
و حُسنُ الذِّکرِ
5410. رسول الله صلى الله علیه و آله: المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ؛ حَیثُ یَغیبُ یَحفَظُهُ مِن وَرائِهِ، ویَکُفُّ عَنهُ ضَیعَتَهُ، وَالمُؤمِنُ مِرآةُ المُؤمِنِ.(58)
5404. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس در کارِ [برآوردن] نیاز برادرش باشد، به تحقیق، خداوند در کارِ [برآوردن] نیاز او خواهد بود
ج گرامیداشت
5405. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که برادرش را گرامى بدارد، همانا خداوند را گرامى داشته است، و چه مى‌گویید در این باره که خداوند، با کسى که او را گرامى داشته، چه مى‌کند؟
5406. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى را که تو را دوست دارد، گرامى بدار و با گذشت، از دشمنت روى بگردان تا فضیلت تو کامل گردد
د یارى کردن
5407. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که برادر مسلمانش را در حالى که خود توانایى دارد، یارى دهد، خداوند، در دنیا و آخرت، او را یارى مى‌دهد
5408. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، در کار کمک به بنده است تا وقتى که بنده، در کار کمک به برادرش باشد
ه خوش‌برخوردى
5409. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برادرت را با روى گشاده ملاقات کن
و به نیکى یاد کردن
5410. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مؤمن، برادر مؤمن است؛ وقتى حاضر نباشد، در نبودنش او را پاسدارى مى‌کند و تباهى را از او باز مى‌دارد و مؤمن، آینه مؤمن است
5411. رسول الله صلى الله علیه و آله: المُؤمِنُ مِرآةٌ لِأَخیهِ المُؤمِنِ؛ یَنصَحُهُ إذا غابَ عَنهُ، ویُمیطُ(59) عَنهُ ما یَکرَهُ إذا شَهِدَ، ویُوَسِّعُ لَهُ فِی المَجلِسِ.(60)
ز النَّصیحَةُ
5412. رسول الله صلى الله علیه و آله: لِیَنصَحِ الرَّجُلُ مِنکُم أخاهُ کَنَصیحَتِهِ لِنَفسِهِ.(61)
5413. عنه صلى الله علیه و آله: المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ؛ لا یَدَعُ نَصیحَتَهُ عَلى کُلِّ حالٍ.(62)
ح إهداءُ العَیبِ
5414. رسول الله صلى الله علیه و آله: خَیرُ إخوانِکُم مَن أهدى إلَیکُم عُیوبَکُم.(63)
ط التَّجَنُّبُ عَنِ الإیذاءِ
5415. رسول الله صلى الله علیه و آله: أذَلُّ النّاسِ مَن أهانَ النّاسَ.(64)
5416. عنه صلى الله علیه و آله: مَن آذى مُؤمِنا فَقَد آذانی، ومَن آذانی فَقَد آذَى اللهَ عز و جل، ومَن آذَى اللهَ فَهُوَ مَلعونٌ فِی التَّوراةِ وَالإنجیلِ وَالزَّبورِ وَالفُرقانِ.(65)
5417. عنه صلى الله علیه و آله فی بَیانِ حُقوقِ الجارِ : إِذَا اشتَریتَ فاکِهَةً فَاهدِ لَهُ، فَإِن لَم تَفعَل فَأَدخِلها سِرّا، ولا یَخرُج بِها وَلَدُکَ لِیَغیظَ بِها وَلَدَهُ.(66)
5411. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مؤمن، آینه برادر مؤمن خود است؛ وقتى حاضر نباشد، خیرخواه اوست و آن گاه که هست، آنچه را ناخوشایند است، از او مى‌زداید و در مجلس براى او جا باز مى‌کند
ز خیرخواهى
5412. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر یک از شما باید همان گونه براى برادرش خیرخواهى کند که براى خودش خیرخواهى مى‌کند
5413. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مؤمن، برادر مؤمن است و در هر حالى، از خیرخواهى براى او فروگذار نمى‌کند
ح هدیه کردن عیب
5414. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترینِ برادرانِ شما، کسى است که عیب‌هایتان را به شما هدیه دهد
ط پرهیز از آزار
5415. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خوارترینِ مردم، کسى است که مردم را ناچیز بشمارد
5416. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس مؤمنى را بیازارد، مرا آزرده است و هر کس مرا بیازارد، بى‌شک، خداوند عز و جل را آزرده است و هر کس خدا را بیازارد، در تورات و انجیل و زبور و قرآن، نفرین شده است
5417. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در بیان حقوق همسایه : هر گاه میوه‌اى خریدى، به او (همسایه) هدیه کن و اگر چنین نکردى، پنهانى وارد [خانه] کن، و مبادا فرزندت با آن بیرون بیاید و موجب ناراحتىِ فرزند او گردد
1) سنن الترمذی: ج 5 ص 112 ح 2799 عن سعد بن أبی وقّاص.
2) کنز العمّال: ج 9 ص 277 ح 26002 نقلاً عن أبی الصعالیک الطرسوسی فی جزئه عن أبی هریرة.
3) تاریخ بغداد: ج 5 ص 143 الرقم 2576 عن عائشة.
4) صحیح البخاری: ج 1 ص 305 ح 856 عن أبی هریرة.
5) رجُلٌ شَعِثٌ: وسِخُ الجَسَدِ، شَعِثُ الرأس أیضا وهو أشعث: أغبَر (المصباح المنیر: ص 314 «شعث»).
6) شعب الإیمان: ج 5 ص 168 ح 6226 عن عائشة.
7) الأفّ: کَلِمَةُ تَضَجُّر، یقال ذلک عند استقذار الشیء (لسان العرب: ج 9 ص 6 «أفف»).
8) کنز الفوائد: ج 2 ص 185، بحار الأنوار: ج 80 ص 106.
9) الکافی: ج 6 ص 441 ح 3 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 79 ص 297 ح 1.
10) الغَمَرُ: الدَّسَمُ والزُّهْوِمَةُ من اللحم (النهایة: ج 3 ص 385 «غمر»).
11) اللَّمَمُ: طَرَفٌ من الجنون یَلمُّ بالإنسان، أی یقرب منه ویعتریه (النهایة: ج 4 ص 272 «لمم»).
12) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 6 ح 4968 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 76 ص 187 ح 9.
13) تاریخ دمشق: ج 36 ص 124 عن عبدالله بن میمون القدّاح عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام.
14) المصنّف لابن أبی شیبة: ج 1 ص 197 ح 25 عن سلیمان بن سعید.
15) کنز العمّال: ج 9 ص 314 ح 26183 نقلاً عن عبد الجبّار الخولانی فی تاریخ داریّا عن أنس.
16) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 107 ح 294 عن عمّار بن یاسر.
17) کذا فی کنز العمّال، وفی الجامع الصغیر: ج 2 ص 256 ح 6129 «قُحرا»، والظاهر أنّ الصواب «قُلحا». قال القرطبی فی تفسیره بعد أن ذکر حدیثا قریبا من هذا الحدیث ما نصّه: «المحفوظ عندی قُحلاً وقُلحا. قال رسول الله صلى الله علیه و آله: استاکوا مالکم تدخلون علیّ قُلحا» (تفسیر القرطبی: ج 2 ص 104) والقُلح: صُفرة فی الأسنان ووسَخ یرکبها من طول ترک السواک (لسان العرب: ج 2 ص 565 «قلح»).
18) البُخْرُ: تَغَیُّرُ ریح الفَم (النهایة: ج 1 ص 101 «بخر»).
19) کنز العمّال: ج 6 ص 655 ح 17239 نقلاً عن الحکیم عن عبدالله بن کثیر.
20) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1096 ح 3296 عن الإمام الحسین عن اُمّه فاطمة علیهماالسلام.
21) سنن الترمذی: ج 4 ص 289 ح 1859 عن أبی هریرة.
22) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1096 ح 3297 عن أبی هریرة.
23) الکافی: ج 6 ص 490 ح 1 عن الحسن بن راشد، بحار الأنوار: ج 76 ص 119 ح 2.
24) تاریخ دمشق: ج 53 ص 247 ح 11237 عن جابر بن عبدالله الأنصاری.
25) البَراجِمُ: هی العُقَدُ التی فی ظهور الأصابع یجتمعُ فیها الوَسَخُ (النهایة: ج 1 ص 113 «برجم»).
26) تفسیر القرطبی: ج 2 ص 102 عن عبدالله بن بشر المازنی.
27) العنکبوت: 8.
28) الأحقاف: 15.
29) لقمان: 14.
30) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1208 ح 3662 عن أبی اُمامة.
31) صحیح البخاری: ج 1 ص 197 ح 504.
32) سنن الترمذی: ج 4 ص 311 ح 1899 عن عبدالله بن عمرو.
33) تاریخ المدینة المنوّرة: ج 2 ص 568 عن ابن عبّاس.
34) حلیة الأولیاء: ج 10 ص 216 عن عائشة؛ روضة الواعظین: ص 403 نحوه، بحارالأنوار: ج 74 ص 80 ح 82.
35) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 372 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو و أنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 77 ص 58 ح 3.
36) صحیح مسلم: ج 1 ص 92 ح 146.
37) الکافی: ج 2 ص 158 ح 5 عن درست بن أبی منصور عن الإمام الکاظم علیه السلام، بحارالأنوار: ج 74 ص 45 ح 6.
38) عوالی اللآلی: ج 1 ص 292 ح 163، بحار الأنوار: ج 77 ص 165 ح 2.
39) دشنام‌خواهى نکند، یعنى: فرزند، کارى نکند که پدر و مادرش میان مردم، بدنام شوند و موجب نفرین و بدگویى از آنان گردد.
40) عوالی اللآلی: ج 4 ص 71 ح 43، بحارالأنوار: ج 2 ص 44 ح 14.
41) فردوس الأخبار: ج 1 ص 109 ح 233 عن أبی الدرداء.
42) الفردوس: ج 2 ص 45 ح 2263 عن أنس.
43) الحجرات: 3.
44) فردوس الأخبار: ج 4 ص 181 ح 6076 عن سعید الشامی.
45) تاریخ بغداد: ج 8 ص 27 الرقم 4074 عن عمارة القرشی عن أبیه عن جدّه.
46) إرشاد القلوب: ص 165.
47) صحیح البخاری: ج 5 ص 2301 ح 5877 عن أبی هریرة؛ الکافی: ج 2 ص 646 ح 1 عن جرّاح المدائنیّ عن الإمام الصادق علیه السلام.
48) الکافی: ج 2 ص 644 ح 3 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 76 ص 12 ح 50.
49) کنز العمّال: ج 9 ص 116 ح 25253 نقلاً عن الطبرانی عن أبی الدرداء.
50) الأمالی للمفید: ص 150 ح 8 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام نحوه، بحارالأنوار: ج 74 ص 311 ح 64.
51) گفتنى است که این وظایف، غالبا اختصاص به کودک ندارند؛ لیکن مربّى باید به تدریج، کودک را با این وظایف آشنا کند.
52) سنن أبی داوود: ج 4 ص 273 ح 4893 عن عبدالله بن عمر؛ الأمالی للطوسی: ص 97 ح 147 عن محمّد بن یحیى المدنی عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه «أخیه المؤمن المسلم» بدل «أخیه» مع زیادة «ما کان فی حاجة أخیه» فی آخره، بحارالأنوار: ج 74 ص 286 ح 11.
53) ثواب الأعمال: ص 339 عن أبی هریرة وعبدالله بن عبّاس، بحارالأنوار: ج 76 ص 367 ح 30.
54) غرر الحکم: ح 2368.
55) حلیة الأولیاء: ج 3 ص 25 عن عمران بن حصین.
56) صحیح مسلم: ج 4 ص 2074 ح 38 عن أبی هریرة؛ الکافی: ج 2 ص 200 ح 5 عن ذریح المحاربی عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه «المؤمن» بدل «العبد» فی الموضعین، بحارالأنوار: ج 75 ص 20 ح 16.
57) الکافی: ج 2 ص 103 ح 3 عن أبی بصیر عن أبی جعفر علیه السلام، بحار الأنوار: ج 74 ص 171 ح 38.
58) شعب الإیمان: ج 6 ص 113 ح 7644 عن المطّلب بن عبد الله بن حنطب.
59) إماطَةُ الأذى: أی تَنحِیَتُه (النهایة: ج 4 ص 380 «میط»).
60) النوادر للراوندی: ص 99 ح 56 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 74 ص 233 ح 29.
61) الکافی: ج 2 ص 208 ح 4 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام، بحار الأنوار: ج 74 ص 358 ح 7.
62) الجامع الصغیر: ج 2 ص 662 ح 9156 نقلاً عن ابن النجّار عن جابر.
63) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 123.
64) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 396 ح 5840 عن یونس بن ظبیان عن الإمام الصادق عن أبیه عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 75 ص 142 ح 2.
65) مشکاة الأنوار: ص 149 ح 358، بحار الأنوار: ج 67 ص 72 ح 40.
66) الترغیب والترهیب: ج 3 ص 357 ح 20؛ مسکّن الفؤاد: ص 105 کلاهما عن عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه، بحار الأنوار: ج 82 ص 94 ح 46.
