8 / 1
مُخالَفَةُ الفِعلِ لِلقَولِ
أ التَحْذِیرُ مِنْ مُخالَفَةِ الفِعْلِ لِلْقَولِ
الکتاب
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ».(1)
«أَ تَأْمُرُونَ اَلنّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ اَلْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ».(2)
الحدیث
5130. رسول الله صلى الله علیه و آله: أوحَى اللهُ عز و جل إلى عیسَى بنِ مَریَمَ: یا عیسى، عِظ نَفسَکَ بِحِکمَتی، فَإِنِ انتَفَعتَ فَعِظِ النّاسَ، وإلّا فَاستَحِ مِنّی.(3)
5131. عنه صلى الله علیه و آله لِابنِ مَسعودٍ : یَا بنَ مَسعودٍ، لا تَکونَنَّ مِمَّن یَهدِی النّاسَ إلَى الخَیرِ ویَأمُرُهُم بِالخَیرِ وهُوَ غافِلٌ عَنهُ؛ یَقولُ اللهُ تَعالى: «أَ تَأْمُرُونَ اَلنّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ»(2)
یَا بنَ مَسعودٍ، لا تَکُن مِمَّن یُشَدِّدُ عَلَى النّاسِ ویُخَفِّفُ عَن نَفسِهِ؛ یَقولُ اللهُ تَعالى: «لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ»(4) (5)
8 / 1
ناهمگونى رفتار با گفتار
الف بر حذر داشتن از ناهمگونى رفتار با گفتار
قرآن
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! چرا چیزى مى‌گویید که انجام نمى‌دهید؟ نزد خدا سخت ناپسند است که چیزى را بگویید و انجام ندهید».
«آیا مردم را به نیکى فرمان مى‌دهید و خود را فراموش مى‌کنید، با این که شما، کتاب [خدا] را مى‌خوانید؟ آیا [هیچ] نمى‌اندیشید؟».
حدیث
5130. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل به عیسى بن مریم علیهماالسلام وحى کرد: «اى عیسى! به حکمت من، خود را اندرز ده پس اگر از آن سود بُردى، مردم را موعظه کن، و گرنه، از من شرم نما».
5131. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به ابن مسعود : اى پسر مسعود! از کسانى نباش که مردم را به نیکى هدایت مى‌کنند و آنان را به نیکى فرمان مى‌دهند، امّا خود، از آن غافل‌اند.
خداوند متعال مى‌فرماید: «آیا مردم را به نیکى فرمان مى‌دهید و خود را فراموش مى‌کنید؟». اى پسر مسعود! از کسانى نباش که بر مردم سخت، امّا بر خود آسان مى‌گیرند. خداوند متعال مى‌فرماید: «چرا آنچه را انجام نمى‌دهید، مى‌گویید؟».
5132. عنه صلى الله علیه و آله لأبی ذَرِّ الغَفارِی : یا أبا ذَرٍّ، مَن وافَقَ قَولَهُ فِعلُهُ فَذاکَ الَّذی أصابَ حَظَّهُ، ومَن خالَفَ قَولَهُ فِعلُهُ فَذلِکَ المَرءُ إنَّما یُوَبِّخُ نَفسَهُ.(6)
5133. عنه صلى الله علیه و آله: مَن دَعَا النّاسَ إلى قَولٍ أو عَمَلٍ ولَم یَعمَل هُوَ بِهِ، لَم یَزَل فی سَخَطِ اللهِ حَتّى یَکُفَّ، أو یَعمَلَ بِما قالَ أو دَعا إلَیهِ.(7)
5134. عنه صلى الله علیه و آله: سَیَکونُ بَعدی أئِمَّةٌ یُعطَونَ الحِکمَةَ عَلى مَنابِرِهِم، فَإِذا نَزَلوا نُزِعَت مِنهُم، قُلوبُهُم وأجسادُهُم شَرٌّ مِنَ الجِیَفِ.(8)
ب خَطَرُ المُبَلِّغِ الَّذی یَقولُ ما لا یَفعَلُ
5135. رسول الله صلى الله علیه و آله: إنّی لا أخافُ عَلى اُمَّتی مُؤمِنا ولا مُشرِکا؛ أمَّا المُؤمِنُ فَیَمنَعُهُ اللهُ بِإِیمانِهِ، وأمَّا المُشرِکُ فَیَقمَعُهُ اللهُ بِشِرکِهِ ولکِنّی أخافُ عَلَیکُم کُلَّ مُنافِقِ الجَنانِ، عالِمِ اللِّسانِ، یَقولُ ما تَعرِفونَ، ویَفعَلُ ما تُنکِرونَ.(9)
5132. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به ابو ذر غفارى : اى ابو ذر! آن که گفتارش با کردارش هماهنگ باشد، کسى است که به بهره‌اش رسیده است؛ امّا آن که سخنش با کردارش ناهمگون است، کسى است که خویشتن را توبیخ مى‌کند.
5133. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس مردم را به گفتار یا کردارى فرا خوانَد، امّا خود بدان عمل نکند، پیوسته، مشمول خشم خدا خواهد بود تا آن که از آن باز ایستد، یا آن که بدانچه مى‌گوید یا به سوى آن فرا مى‌خواند، عمل نماید.
5134. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پس از من، پیشوایانى خواهند بود که روى منبرهایشان به حکمتْ موعظه مى‌کنند؛ امّا چون از منبر فرود آیند، حکمت از آنان برکَنده مى‌شود دل‌ها و تن‌هاى آنان، از مُردار، بدتر است
ب خطر مبلّغى که بدانچه مى‌گوید، عمل نمى‌کند
5135. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من بر امّتم از مؤمن یا مشرک نمى‌ترسم؛ زیرا خداوند، به خاطر ایمان، مؤمن را باز مى‌دارد و به خاطر شرک، مشرک را ریشه‌کن مى‌کند؛ امّا بر شما از کسى بیم دارم که منافقْ‌دل و زبان‌آور است آنچه را معروف مى‌دانید، مى‌گوید؛ امّا بدانچه منکر مى‌شمارید، عمل مى‌کند
ج جَزاءُ المُبَلِّغِ الَّذی یَقولُ ما لا یَفعَلُ
5136. رسول الله صلى الله علیه و آله: أتَیتُ لَیلَةَ اُسرِیَ بی عَلى قَومٍ تُقرَضُ شِفاهُهُم بِمَقاریضَ مِن نارٍ، کُلَّما قُرِضَت وَفَت، فَقُلتُ: یا جِبریلُ، مَن هؤُلاءِ؟ قالَ: خُطَباءُ اُمَّتِکَ الَّذینَ یَقولونَ ما لا یَفعَلونَ، ویَقرَؤونَ کِتابَ اللهِ ولا یَعمَلونَ.(10)
5137. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَرَرتُ لَیلَةَ اُسرِیَ بی عَلى قَومٍ تُقرَضُ شِفاهُهُم بِمَقاریضَ مِن نارٍ، قُلتُ: مَن هؤُلاءِ؟ قالوا: خُطَباءُ مِن أهلِ الدُّنیا، کانوا یَأمُرونَ النّاسَ بِالبِرِّ ویَنسَونَ أنفُسَهُم، وهُم یَتلونَ الکِتابَ، أفَلا یَعقِلونَ؟ !(11)
5138. رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ فی جَهَنَّمَ أرحِیَةً تَدورُ بِالعُلَماء، فَیُشرِفُ عَلَیهِم مَن کانَ عَرَفَهُم فِی الدُّنیا، فَیَقولونَ: مَن صَیَّرَکُم إلى هذا وإنَّما کُنّا نَتَعَلَّمُ مِنکُم؟ ! قالوا: کُنّا نَأمُرُکُم بِأَمرٍ ونُخالِفُکُم إلى غَیرِهِ.(12)
5139. عنه صلى الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِأَبی ذَرٍّ : یا أبا ذَرٍّ، یَطَّلِعُ قَومٌ مِن أهلِ الجَنَّةِ إلى قَومٍ مِن أهلِ النّارِ، فَیَقولونَ: ما أدخَلَکُمُ النّارَ، وإنَّما دَخَلنَا الجَنَّةَ بِفَضلِ تَأدیبِکُم وتَعلیمِکُم؟ ! فَیَقولونَ: إنّا کُنّا نَأمُرُکُم بِالخَیرِ ولا نَفعَلُهُ.(13)
5140. عنه صلى الله علیه و آله: یُجاءُ بِالرَّجُلِ یَومَ القِیامَةِ فَیُلقى فِی النّارِ، فَتَندَلِقُ أقتابُهُ فِی النّارِ، فَیَدورُ کَما یَدورُ الحِمارُ بِرَحاهُ، فَیَجتَمِعُ أهلُ النّارِ عَلَیهِ فَیَقولونَ: أی فُلانُ! ما شَأنُکَ؟ ألَیسَ کُنتَ تَأمُرُنا بِالمَعروفِ وتَنهانا عَنِ المُنکَرِ؟ ! قالَ: کُنتُ آمُرُکُم بِالمَعروفِ ولا آتیهِ، وأنهاکُم عَنِ المُنکَرِ وآتیهِ.(14)
ج کیفر مبلّغ بى‌عمل
5136. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در شب معراج به مردمى برخوردم که لب‌هاى آنان را با قیچى‌هایى از آتش مى‌بُریدند و هرچه بُریده مى‌شد، جایش پُر مى‌شد گفتم: «اى جبرئیل! اینها چه کسانى‌اند؟».
گفت: سخنوران امّت تو اند که بدانچه مى‌گویند، عمل نمى‌کنند و کتاب خدا را مى‌خوانند؛ امّا آن را به کار نمى‌بندند
5137. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شب معراج به مردمى برخوردم که لب‌هاى آنان را با قیچى‌هایى از آتش مى‌بُریدند من گفتم: اینان، چه کسانى‌اند؟
گفتند: سخنورانى از مردم دنیا هستند که مردم را به نیکوکارى فرمان مى‌دهند؛ امّا خود را فراموش مى‌کنند، در حالى که قرآن مى‌خوانند آیا نمى‌اندیشند؟
5138. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در جهنّم، آسیاب‌هایى است که با عالمان مى‌چرخند آنان که در دنیا ایشان را مى‌شناخته‌اند، چون آنان را مى‌بینند، مى‌گویند: چه کسى شما را بدین جا کشانده، در حالى که ما از شما دانش آموخته‌ایم؟
مى‌گویند: ما شما را به کارى فرمان مى‌دادیم و خود، با انجام دادن کارى دیگر با شما مخالفت مى‌کردیم.
5139. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به ابو ذر : اى ابو ذر! گروهى از بهشتیان، گروهى از جهنّمیان را مى‌بینند. به آنان مى‌گویند: چه چیزى شما را در آتش افکنده است، در حالى که ما به یُمن ادب و علم‌آموزى از شما به بهشت وارد شده‌ایم؟
در پاسخ مى‌گویند: ما شما را به نیکى فرمان مى‌دادیم؛ امّا خود به آن، عمل نمى‌کردیم.
5140. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شخصى را روز قیامت مى‌آورند و در آتش، افکنده مى‌شود و روده‌هاى او در آتش، فرو مى‌افتند و چنان که الاغ به دور آسیابش مى‌چرخد، دورِ خود مى‌چرخد.
جهنّمیان به دور او گِرد آمده، مى‌گویند: فلانى! تو را چه شده است؟ آیا تو ما را به معروف، فرمان نمى‌دادى و از منکر، بازمان نمى‌داشتى؟
مى‌گوید: شما را به معروف، فرمان مى‌دادم؛ امّا خود، بدان عمل نمى‌کردم و از منکرْ نهى‌تان مى‌کردم؛ امّا خود از آن اجتناب نمى‌نمودم.
5141. عنه صلى الله علیه و آله: یُؤتى بِعُلَماءِ السَّوءِ یَومَ القِیامَةِ فَیُقذَفونَ فی نارِ جَهَنَّمَ، فَیَدورُ أحَدُهُم فی جَهَنَّمَ بِقُصبِهِ کَما یَدورُ الحِمارُ بِالرَّحى، فَیُقالُ لَهُ: یا وَیلَکَ! بِکَ اهتَدَینا، فَما بالُکَ؟ ! قالَ: إنّی کُنتُ اُخالِفُ ما کُنتُ أنهاکُم.(15)
5142. عنه صلى الله علیه و آله: یُحشَرُ عَشَرَةُ أصنافٍ مِن اُمَّتی أشتاتا. بَعضُهُم صُمٌّ بُکمٌ لا یَعقِلونَ، وبَعضُهُم یَمضَغونَ ألسِنَتَهُم فَیَسیلُ القَیحُ مِن أفواهِهِم… وَالَّذینَ یَمضَغونَ بِأَلسِنَتِهِم فَالعُلَماءُ وَالقُضاةُ الذَّینَ خالَفَ أعمالُهُم أقوالَهُم.(16)
5143. عنه صلى الله علیه و آله: مَن دَعَا النّاسَ إلى قَولٍ أو عَمَلٍ ولَم یَعمَل هُوَ بِهِ، لَم یَزَل فی سَخَطِ اللهِ حَتّى یَکُفَّ، أو یَعمَلَ بِما قالَ أو دَعا إلَیهِ.(17)
8 / 2
الکَذِب
الکتاب
«وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ اَلْکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اَللهِ اَلْکَذِبَ إِنَّ اَلَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اَللهِ اَلْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ».(18)
5141. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روز قیامت، عالمان بد را مى‌آورند و در آتش جهنّم مى‌افکنند برخى از ایشان به روده، به سانِ چرخیدن الاغ به دور آسیاب، چرخانده مى‌شوند به او گفته مى‌شود: واى بر تو! ما به دست تو هدایت شده‌ایم تو را چه شده است؟
مى‌گوید: آنچه شما را از آن نهى مى‌کردم، خودم بر خلاف آن، رفتار مى‌کردم
5142. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ده دسته از امّت مرا به صورت پراکنده محشور مى‌کنند:… برخى از آنان، کَر و لال و فاقد عقل‌اند، و برخى زبانشان را مى‌جَوَند و چرک از دهانشان خارج مى‌شود… آنان که زبان‌هاى خود را مى‌جَوَند، عالمان و قاضیانى‌اند که کردارشان با گفتارشان هماهنگ نبوده است.
5143. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس مردم را به گفتار یا کردارى دعوت کند و خود بدان عمل نکند، هماره، مشمول خشم خداست تا آن که از این کار بِایستد، یا بدانچه مى‌گوید یا بدانچه فرا مى‌خوانَد، عمل کند
8 / 2
دروغگویى
قرآن
«و براى آنچه زبان شما به دروغ مى‌پردازد، مگویید: «این، حلال است و آن، حرام» تا بر خدا دروغ بندید؛ زیرا کسانى که بر خدا دروغ مى‌بندند، رستگار نمى‌شوند».
«قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اَللهُ لَکُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالاً قُلْ آللهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَى اَللهِ تَفْتَرُونَ».(19)
«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ اِفْتَرى عَلَى اَللهِ کَذِباً أُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلى رَبِّهِمْ وَ یَقُولُ اَلْأَشْهادُ هؤُلاءِ اَلَّذِینَ کَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ أَلا لَعْنَةُ اَللهِ عَلَى اَلظّالِمِینَ».(20)
الحدیث
5144. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَن فَسَّرَ القُرآنَ بِرَأیِهِ فَقَدِ افتَرى عَلَى اللهِ الکَذِبَ.(21)
5145. المعجم الکبیر عن مالک بن عبد الله الغافقیّ: قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: عَلَیکُم بِالقُرآنِ؛ فَإِنَّکُم سَتَرجِعونَ إلى قَومٍ یَشتَهونَ الحَدیثَ عَنّی، فَمَن عَقَلَ شَیئا فَلیُحَدِّث بِهِ، ومَنِ افتَرى عَلَیَّ فَلیَتَبَوَّأ مَقعَدا، أو شَیئا، مِن جَهَنَّمَ لا أدری أیُّهُما قالَ.(22)
5146. رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ کَذِبا عَلَیَّ لَیسَ کَکَذِبٍ عَلى أحَدٍ؛ مَن کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّدا فَلیَتَبَوَّأ مَقعَدَهُ مِنَ النّارِ.(23)
8 / 3
القَولُ بِغَیرِ عِلمٍ
الکتاب
«إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اَللهِ عَظِیمٌ».(24)
«بگو: به من خبر دهید، آنچه از روزى که خدا براى شما فرود آورده، [چرا] بخشى از آن را حرام و [بخشى را] حلال گردانیده‌اید؟ بگو: آیا خدا به شما اجازه داده یا بر خدا دروغ مى‌بندید؟».
«و چه کسى ستمکارتر از آن کس است که بر خدا دروغ بندد؟ آنان، بر پروردگارشان عرضه مى‌شوند و گواهان خواهند گفت: اینان بودند که بر پروردگارشان دروغ بستند. هان! لعنت خدا بر ستمگران باد!».
حدیث
5144. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس قرآن را طبق رأى خود تفسیر کند، بر خداوند، دروغ بسته است
5145. المعجم الکبیر به نقل از مالک بن عبد الله غافقى : پیامبر خدا فرمود: «بر شما باد قرآن که به زودى به سوى قومى باز مى‌گردید که شیداىِ حدیث کردن از من‌اند پس هر کس که چیزى را به عقل دریافته، بازگو کند و هر کس بر من افترا بزند، باید جایگاهى را از جهنّم، فراهم سازد» یا «چیزى را از جهنّم» که نمى‌دانم کدام یک از این دو را فرمود
5146. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دروغ بستن بر من، به سان دروغ بستن بر کس دیگر نیست هر کس بر من از روى عمد دروغ بندد، باید جایگاهش را از آتش، فراهم سازد
8 / 3
سخن گفتن بدون علم
قرآن
«آن گاه که آن [بهتان] را از زبان یکدیگر مى‌گرفتید و با زبان‌هاى خود، چیزى را که بدان علم نداشتید، مى‌گفتید و مى‌پنداشتید که کارى سهل است، با این که آن [امر] نزد خدا بس بزرگ بود».
الحدیث
5147. رسول الله صلى الله علیه و آله لِابنِ مَسعودٍ : یَا بنَ مَسعودٍ، لا تَتَکَلَّم بِالعِلمِ إلّا بِشَیءٍ سَمِعتَهُ ورَأَیتَهُ؛ فَإِنَّ اللهَ تَعالى یَقولُ: «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ اَلسَّمْعَ وَ اَلْبَصَرَ وَ اَلْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً»(25) (26)
5148. عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ لا یَقبِضُ العِلمَ انتِزاعا یَنتَزِعُهُ مِنَ النّاسِ، ولکِن یَقبِضُ العِلمَ بِقَبضِ العُلَماءِ، وإذا لَم یَبقَ عالِمٌ اِتَّخَذَ النّاسُ رُؤَساءَ جُهّالاً، فَسَأَلوهُم فَقالوا بِغَیرِ عِلمٍ، فَضَلّوا وأضَلّوا.(27)
8 / 4
کِتمانُ العِلمِ
الکتاب
«إِنَّ اَلَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اَللهُ مِنَ اَلْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ اَلنّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اَللهُ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ».(28)
«وَ إِذْ أَخَذَ اَللهُ مِیثاقَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اِشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ».(29)
الحدیث
5149. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَن کَتَمَ عِلما مِمّا یَنفَعُ اللهُ بِهِ فی أمرِ النّاسِ؛ أمرِ الدّینِ(30)، ألجَمَهُ اللهُ یَومَ القِیامَةِ بِلِجامٍ مِنَ النّارِ.(31)
حدیث
5147. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به ابن مسعود : اى ابن مسعود! درباره چیزى، با علم [و یقین] سخن نگو، مگر آن را شنیده و دیده باشى؛ زیرا خداوند متعال مى‌فرماید: «چیزى را که بدان علم ندارى، دنبال مکن، [زیرا] که گوش و چشم و قلب، همه، مورد پرسش واقع خواهند شد».
5148. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، علم را با کشیدن از مردم نمى‌گیرد؛ بلکه با گرفتن عالمان، علم را مى‌گیرد، و هر زمان عالمى باقى نمانَد، مردمْ نادانان را بزرگان خود بر مى‌گزینند و از آنان مى‌پرسند و آنان نیز از روى جهل، پاسخ مى‌دهند بدین طریق، خود، گم‌راه مى‌شوند و دیگران را نیز گم‌راه مى‌سازند.
8 / 4
کتمان علم
قرآن
«کسانى که آنچه را خداوند از کتاب نازل کرده، پنهان مى‌دارند و بدان، بهاى ناچیزى به دست مى‌آورند، آنان، جز آتش در شکم‌هاى خویش فرو نمى‌برَند، و خدا روز قیامت، با ایشان سخن نخواهد گفت و پاکشان نخواهد کرد و عذابى دردناک خواهند داشت».
«و [یاد کن] هنگامى را که خداوند، از کسانى که به آنان کتاب داده شده، پیمان گرفت که: حتماً باید آن را [به وضوح] براى مردم بیان نمایید و کتمانش مکنید. پس، آن [عهد] را پشت سرِ خود انداختند و در برابر آن، بهایى ناچیز به دست آوردند، و چه بد معامله‌اى کردند!».
حدیث
5149. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانشى را که خداوند، بِدان در کار مردم یا کار دین، سود
مى‌رسانَد، کتمان کند، خداوند در روز قیامت، دهان او را با لگامى از آتش، لگام مى‌زند.
8 / 5
التَّکَلُّف
5150. رسول الله صلى الله علیه و آله: لَعَنَ اللهُ الَّذینَ یُشَقِّقونَ الکَلامَ(32) تَشقیقَ الشَّعرِ.(33)
5151. عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عز و جل لَم یَبعَث نَبِیّا إلّا مُبَلِّغا، وإنَّ تَشقیقَ الکَلامِ وَالخُطَبِ مِنَ الشَّیطانِ.(34)
5152. عنه صلى الله علیه و آله: عَلَیکُم بِقِلَّةِ الکَلامِ، ولا یَستَهوِیَنَّکُمُ الشَّیطانُ؛ فَإِنَّ تَشقیقَ الکَلامِ مِن شَقاشِقِ الشَّیطانِ.(35)
5153. عنه صلى الله علیه و آله لِعَبدِ اللهِ بنِ رَواحَةَ : کُفَّ عَنِ السَّجعِ؛ فَما اُعطِیَ عَبدٌ شَیئا شَرّا مِن طَلاقَةٍ فی لِسانِهِ.(36)
8 / 5
ظاهرسازى
5150. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، لعنت کند کسانى را که در کلام، موشکافى کنند!(37)
5151. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل هیچ پیامبرى را جز به عنوان مبلّغ برنینگیخت و موشکافى در گفتارها و خطابه‌ها، از شیطان است
5152. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر شما باد کم سخن گفتن! شیطان، شما را به هواخواهى نکشانَد، که موشکافى گفتار، از رخنه‌هاى شیطان است.
5153. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به عبد الله بن رواحه : از آهنگین‌گویى اجتناب کن، که بدتر از روان‌گویى، به بنده‌اى داده نشده است.(38)
8 / 6
التَّعَنُّت
5154. رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّما بَعَثَنِی اللهُ مُبَلِّغا، ولَم یَبعَثنی مُعَنِّتا.(39)
5155. عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ لَم یَبعَثنی مُعَنِّتا ولا مُتَعَنِّتا، ولکِن بَعَثَنی مُعَلِّما مُیَسِّرا.(40)
5156. عنه صلى الله علیه و آله: عَلِّموا ولا تُعَنِّفوا؛ فَإِنَّ المُعَلِّمَ خَیرٌ مِنَ المُعَنِّفِ.(41)
8 / 7
الإِطالَة
5157. رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ موسى علیه السلام لَقِیَ الخِضْرَ علیه السلام، فَقالَ: أوصِنی فَقالَ الخِضْرُ: یا طالِبَ العِلمِ، إنَّ القائِلَ أقَلُّ مَلالَةً مِنَ المُستَمِعِ، فَلا تُمِلَّ جُلَساءَکَ إذا حَدَّثتَهُم.(42)
5158. عنه صلى الله علیه و آله: لَیسَ البَیانُ کَثرَةَ الکَلامِ، ولکِن فَصلٌ فی ما یُحِبُّ اللهُ عز و جل.(43)
5159. أعلام الدّین: رَأَى [النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله] أعرابِیّا یَتَکَلَّمُ فَطَوَّلَ، فَقالَ لَهُ: کَم دونَ لِسانِکَ مِن حِجابٍ؟ فَقالَ: شَفَتایَ وأسنانی فَقالَ علیه السلام: فَتَثَبَّت وَاقتَصِر؛ فَإِنَّ اللهَ تَعالى یَکرَهُ الاِنبِعاقَ فِی الکَلامِ، فَنَضَّرَ اللهُ وَجهَ امرِئٍ أوجَزَ فی کَلامِهِ، وَاقتَصَرَ عَلى حاجَتِهِ!(44)
5160. رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ أبغَضَکُم إلَیَّ وأبعَدَکُم مِنّی مَجلِسا یَومَ القِیامَةِ الثَّرثارونَ، وَالمُتَشَدِّقونَ، وَالمُتَفَیهِقونَ.(45)
8 / 6
سختگیرى
5154. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، مرا تنها به عنوان مبلّغ برانگیخته است، نه به عنوان زحمت دهنده.
5155. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، مرا براى رنج دادن دیگران یا رنج دهنده (تحمیلگر) به خود برنینگیخت؛ بلکه مرا به عنوان آموزنده و آسان گیرنده مبعوث کرده است.
5156. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بیاموزید و سرزنش نکنید، که آموزنده بهتر از سرزنش کننده است
8 / 7
درازگویى
5157. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: موسى علیه السلام، خضر علیه السلام را ملاقات کرد و به او گفت: مرا اندرز ده.
خضر علیه السلام گفت: «اى خواهانِ علم! خستگىِ گوینده، کمتر از شنونده است پس هنگام سخن گفتن، همنشینانت را خسته مکن».
5158. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بیان، فزونىِ گفتار نیست؛ بلکه گفتارى است فیصله‌دهنده، در موردى که خداوند عز و جل دوست دارد
5159. أعلام الدین: [پیامبر خدا] مرد بادیه‌نشینى را دید که سخن مى‌گوید و آن را طولانى کرده است به او فرمود: «زبانت چند حجاب دارد؟».
گفت: دو لب و دندان‌هایم.
فرمود: «پس استوار و کوتاه سخن بگو؛ زیرا خداوند متعال، فزونى در گفتار را ناپسند مى‌شمُرَد. خداوند، چهره کسى را که گفتارش را کوتاه کند و به نیازش بسنده کند، شاداب سازد!».
5160. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مبغوض‌ترینِ شما نزد من و دورترینِ شما از جایگاه من در روز
قیامت، کسانى‌اند که از روى تکلّف، پُرگویى مى‌کنند، بیهوده مى‌گویند، و دهانشان را به زیاده‌گویى باز مى‌گذارند.
5161. عنه صلى الله علیه و آله: ألا اُنَبِّئُکُم بِشِرارِکُم؟ هُمُ الثَّرثارونَ المُتَشَدِّقونَ ألا اُنَبِّئُکُم بِخِیارِکُم؟ أحاسِنُکُم أخلاقا.(46)
8 / 8
سُؤالُ الأَجرِ
الکتاب
«کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ اَلْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَ لا تَتَّقُونَ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ فَاتَّقُوا اَللهَ وَ أَطِیعُونِ وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلى رَبِّ اَلْعالَمِینَ».(47)
«کَذَّبَتْ عادٌ اَلْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَ لا تَتَّقُونَ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ فَاتَّقُوا اَللهَ وَ أَطِیعُونِ وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلى رَبِّ اَلْعالَمِینَ».(48)
«کَذَّبَتْ ثَمُودُ اَلْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صالِحٌ أَ لا تَتَّقُونَ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ فَاتَّقُوا اَللهَ وَ أَطِیعُونِ وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلى رَبِّ اَلْعالَمِینَ».(49)
«کَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ اَلْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ أَ لا تَتَّقُونَ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ فَاتَّقُوا اَللهَ وَ أَطِیعُونِ وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلى رَبِّ اَلْعالَمِینَ».(50)
«کَذَّبَ أَصْحابُ اَلْأَیْکَةِ اَلْمُرْسَلِینَ إِذْ قالَ لَهُمْ شُعَیْبٌ أَ لا تَتَّقُونَ إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ فَاتَّقُوا اَللهَ وَ أَطِیعُونِ وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلى رَبِّ اَلْعالَمِینَ».(51)
5161. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آیا بدترینتان را به شما معرّفى کنم؟ آنان، پُرگویان و پُرحرف‌ها هستند.
آیا بهترینتان را به شما معرّفى کنم؟ خوشْ اخلاق‌ترین‌هایتان
8 / 8
درخواست مزد
قرآن
«قوم نوح، پیامبران را تکذیب کردند، هنگامى که برادرشان نوح، به آنان گفت: آیا پروا ندارید؟ ! من براى شما فرستاده‌اى در خورِ اعتمادم پس، از خدا پروا کنید و فرمانم ببرید، و در برابرِ این [رسالت]، اجرى از شما طلب نمى‌کنم. اجر من، جز بر عهده پروردگار جهانیان نیست».
«[قوم] عاد، پیامبران [ِ خدا] را تکذیب کردند، آن گاه که برادرشان هود، به آنان گفت: آیا پروا ندارید؟ ! من براى شما فرستاده‌اى در خورِ اعتمادم. پس، از خدا پروا کنید و فرمانم ببرید، و در برابرِ این [رسالت]، اجرى از شما طلب نمى‌کنم. اجر من، جز بر عهده پروردگار جهانیان نیست».
«ثمودیان، پیامبران [خدا] را تکذیب کردند، آن گاه که برادرشان صالح، به آنان گفت: آیا پروا ندارید؟ ! من براى شما فرستاده‌اى در خورِ اعتمادم. از خدا پروا کنید و فرمانم ببرید، و در برابرِ این [رسالت]، اجرى از شما طلب نمى‌کنم. اجر من، جز بر عهده پروردگار جهانیان نیست».
«قوم لوط، فرستادگان را تکذیب کردند، آن گاه که برادرشان لوط، به آنان گفت: آیا پروا ندارید؟ ! من براى شما فرستاده‌اى در خورِ اعتمادم. از خدا پروا دارید و فرمانم ببرید، و در برابرِ این [رسالت]، اجرى از شما طلب نمى‌کنم. اجر من، جز بر عهده پروردگار جهانیان نیست».
«اصحاب اَیکه، فرستادگان را تکذیب کردند، آن گاه که شعیب به آنان گفت: آیا پروا
ندارید؟ ! من براى شما فرستاده‌اى درخورِ اعتمادم. از خدا پروا دارید و فرمانم ببرید، و در برابرِ این [رسالت]، اجرى از شما طلب نمى‌کنم. اجر من، جز بر عهده پروردگار جهانیان نیست».
«أُولئِکَ اَلَّذِینَ هَدَى اَللهُ فَبِهُداهُمُ اِقْتَدِهْ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرى لِلْعالَمِینَ».(52)
«قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُتَکَلِّفِینَ».(53)
«ذلِکَ اَلَّذِی یُبَشِّرُ اَللهُ عِبادَهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِی اَلْقُرْبى وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اَللهَ غَفُورٌ شَکُورٌ».(54)
«قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاّ مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلى رَبِّهِ سَبِیلاً».(55)
«قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلَى اَللهِ وَ هُوَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ».(56)
الحدیث
5162. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَکتوبٌ فِی الکِتابِ الأَوَّلِ: یَا بنَ آدَمَ، عَلِّم مَجّانا کَما عُلِّمتَ مَجّانا.(57)
5163. عنه صلى الله علیه و آله: عُلَماءُ هذِهِ الاُمَّةِ رَجُلانِ: رَجُلٌ آتاهُ اللهُ عِلما فَبَذَلَهُ لِلنّاسِ، ولَم یَأخُذ عَلَیهِ طُعما، ولَم یَشرِ بِهِ ثَمَنا، فَذلِکَ یَستَغفِرُ لَهُ حیتانُ البَحرِ، ودَوابُّ البَرِّ، وَالطَّیرُ فی جَوِّ السَّماءِ، ویَقدَمُ عَلَى اللهِ سَیِّدا شَریفا حَتّى یُرافِقَ المُرسَلینَ.
ورَجُلٌ آتاهُ اللهُ عِلما فَبَخِلَ بِهِ عَن عِبادِ اللهِ، وأخَذَ عَلَیهِ طُعما، وشَرى بِهِ ثَمَنا، فَذلِکَ یُلجَمُ یَومَ القِیامَةِ بِلِجامٍ مِن نارٍ، ویُنادی مُنادٍ: هذَا الَّذی آتاهُ اللهُ عِلما فَبَخِلَ بِهِ عَن عِبادِ اللهِ، وأخَذَ عَلَیهِ طُعما، وَاشتَرى بِهِ ثَمَنا وکَذلِکَ حَتّى یَفرُغَ مِنَ الحِسابِ.(58)
«اینان کسانى هستند که خدا هدایتشان کرده است پس به هدایت آنان اقتدا کن. بگو: من از شما هیچ مزدى در برابرِ این [رسالت] نمى‌طلبم. این [قرآن]، جز تذکّرى براى جهانیان نیست».
«بگو: در برابرِ این [رسالت]، مزدى از شما طلب نمى‌کنم و من از کسانى نیستم که چیزى از خود بسازم [و به خدا نسبت دهم]».
«این، همان [پاداشى] است که خدا بندگان خود را که ایمان آورده‌اند و کارهاى شایسته کرده‌اند، [بِدان] مژده داده است. بگو: در برابر آن [رسالت]، پاداشى از شما خواستار نیستم، مگر دوستى درباره خویشاوندان و هر کس نیکى به جاى آورد [و طاعتى اندوزد]، براى او در ثواب آن خواهیم افزود. قطعاً خدا آمرزنده و قدرشناس است».
«بگو: در برابرِ این [رسالت]، اجرى از شما طلب نمى‌کنم، جز این که هر کس بخواهد، راهى به سوى پروردگارش [در پیش] گیرد».
«بگو: هر مزدى که از شما خواستم، به سود شماست مزد من، جز بر عهده خدا نیست، و او بر هر چیزى گواه است».
حدیث
5162. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در کتاب نخستین، نوشته شده است: «اى پسر آدم! همان گونه که رایگانْ علم آموختى، [به دیگران نیز] رایگانْ علم بیاموز».
5163. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عالمان این امّت، دو تن‌اند: یکى آن که خداوند به او دانشى ارزانى داشته و او آن را به مردم بذل مى‌کند و براى آن، مزدى نمى‌گیرد و آن را به بهایى نمى‌فروشد این، کسى است که ماهیان دریا و چارپایان خشکى و پرنده در آسمان، براى او طلب بخشش مى‌کنند و با سَرورى و شرافت، نزد خداوند مى‌آید تا آن که همنشین پیامبران مى‌شود.
دیگرى، کسى است که خداوند به او دانشى داده؛ امّا او در بذل آن به بندگان خدا بخل مى‌ورزد و براى آن، مزد مى‌گیرد و آن را به بهایى مى‌فروشد بر دهان چنین کسى در روز قیامت، از آتشْ لگام مى‌زنند و شخصى آواز مى‌دهد: «این، کسى است که خداوند به او
دانش داده؛ امّا او در بذل آن به بندگان خدا بخل کرده و براى آن، مزد گرفته و آن را به بهایى فروخته است!». این‌چنین خواهد بود تا از حسابْ فارغ شود.
5164. عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُحِبُّ العَبدَ یَتَّخِذُ المِهنَةَ لِیَستَغنِیَ بِها عَنِ النّاسِ، ویُبغِضُ العَبدَ یَتَعَلَّمُ العِلمَ یَتَّخِذُهُ مِهنَةً.(59)
5165. عنه صلى الله علیه و آله: عَلَّمَ اللهُ عز و جل آدَمَ ألفَ حِرفَةٍ مِنَ الحِرَفِ، فَقالَ لَهُ: قُل لِوُلدِکَ وذُرِّیَّتِکَ: إن لَم تَصبِروا فَاطلُبُوا الدُّنیا بِهذِهِ الحِرَفِ، ولا تَطلُبوها بِدینٍ؛ فَإِنَّ الدّینَ لی وَحدی خالِصا، وَیلٌ لِمَن طَلَبَ بِالدّینِ الدُّنیا! وَیلٌ لَهُ! !(60)
5164. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند دوست دارد که بنده‌اى کارى را پیشه خود سازد تا با آن، از مردم، بى‌نیاز شود؛ امّا بنده‌اى را که دانش را براى پیشه قرار دادن مى‌آموزد، دشمن مى‌دارد.
5165. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل به آدم علیه السلام، هزار حرفه از میان حرفه‌ها آموخت و به او فرمود که به فرزندان و نسلت بگو: «اگر صبر نمى‌کنید، از ره‌گذر این حرفه‌ها دنیا را طلب کنید و از راه دین، در جستجوى دنیا نباشید؛ زیرا دین، تنها براى من است واى بر کسى که از راه دین، دنیا را طلب کند! واى بر او!».
1) الصفّ: 2 و 3.
2) البقرة: 44.
3) الفردوس: ج 1 ص 144 ح 513 عن أبی موسى.
4) الصفّ: 2.
5) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 360 ح 2660 عن عبد الله بن مسعود، بحار الأنوار: ج 77 ص 109 ح 1.
6) الأمالی للطوسی: ص 528 ح 1162 عن أبی ذَرٍّ، بحار الأنوار: ج 77 ص 77 ح 3؛ کنز العمّال: ج 10 ص 307 ح 29540 نقلاً عن ابن عساکر عن ابن مسعود.
7) حلیة الأولیاء: ج 2 ص 7 عن عبد الله بن عمر.
8) المعجم الأوسط: ج 7 ص 80 ح 6910 عن أبی هریرة.
9) نهج البلاغة: الکتاب 27، بحار الأنوار: ج 33 ص 582 ح 726؛ المعجم الأوسط: ج 7 ص 128 ح 7065 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله نحوه.
10) شعب الإیمان: ج 2 ص 283 ح 1773 عن أنس بن مالک؛ المجازات النبویّة: ص 245 نحوه، بحار الأنوار: ج 72 ص 223.
11) مسند ابن حنبل: ج 4 ص 242 ح 12212 و ص 478 ح 13515؛ تفسیر مجمع البیان: ج 1 ص 215 نحوه، بحار الأنوار: ج 72 ص 223.
12) الفردوس: ج 1 ص 220 ح 845 عن أبی هریرة.
13) الأمالی للطوسی: ص 527 ح 1162 عن أبی ذَرٍّ، بحار الأنوار: ج 77 ص 76 ح 3؛ المعجم الکبیر: ج 22 ص 150 ح 405 عن الولید بن عقبة نحوه.
14) صحیح البخاری: ج 3 ص 1191 ح 3094 عن اُسامة.
15) کنز العمّال: ج 10 ص 207 ح 29097 نقلاً عن ابن النجّار عن أبی هریرة.
16) مجمع البیان: ج 10 ص 642 عن البراء بن عازب، بحار الأنوار: ج 7 ص 89.
17) حلیة الأولیاء: ج 2 ص 7 عن ابن عمر.
18) النحل: 116.
19) یونس: 59.
20) هود: 18.
21) کمال الدین: ص 257 ح 1 عن عبد الرحمن بن سمرة، بحار الأنوار: ج 36 ص 227 ح 3.
22) المعجم‌الکبیر: ج 19 ص 296 ح 658.
23) صحیح البخاری: ج 1 ص 434 ح 1229 عن المغیرة.
24) النور: 15.
25) الإسراء: 36.
26) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 355 ح 2660 عن عبدالله بن مسعود، بحار الأنوار: ج 77 ص 105 ح 1.
27) الأمالی للمفید: ص 20 ح 1 عن عبد الله بن عمر، بحار الأنوار: ج 2 ص 121 ح 37؛ صحیح البخاری: ج 1 ص 50 ح 100 عن عبد الله بن عمرو بن العاص.
28) البقرة: 174.
29) آل عمران: 187.
30) قوله صلى الله علیه و آله: «أمرِ الدینِ» مجرور على البدلیّة من قوله: «فی أمرِ الناسِ».
31) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 97 ح 265 عن أبی سعید الخدری؛ منیة المرید: ص 36 نحوه، بحار الأنوار: ج 2 ص 78 ح 66.
32) قال الرضی رضوان الله تعالى علیه: «وهذا القول مجاز، والمراد: الذین یتصرّفون فی الکلام فیدقّقون فیه ویتعمّقون فی معانیه وشبّه علیه الصلاة والسلام فعلهم ذلک بتشقیق الشَّعر؛ لأنّ طاقات الشعر مستدقة فی نفوسها، وإذا تعاطى الإنسان تشقیقها، انتهت من الدقّة إلى غایة لا زیادة وراءها». وهذا اللعن فی الخبر إنّما یتناول من بلغ فی تدقیق الکلام إلى ذلک الحدّ لِیشتبهَ الباطل بالحق ویجوزَ الغیّ بالرشد (المجازات النبویّة: ص 418 ح 336).
33) المجازات النبویّة: ص 415 ح 336.
34) نثر الدرّ: ج 1 ص 258 وراجع: مسند ابن حنبل: ج 2 ص 408 ح 5691.
35) کنز العمّال: ج 3 ص 552 ح 7863 وص 879 ح 9013 کلاهما عن الشیرازی فی الألقاب عن جابر، وص 837 ح 8898 نقلاً عن ابن عبد البرّ فی جامع بیان العلم وابن أبی الدنیا وأبی عبید فی الغریب عن عمر بن الخطّاب.
36) تفسیر القرطبی: ج 12 ص 281.
37) سیّد رضى مى‌گوید: در این سخن، مَجاز به کار رفته است و مقصود، آن کسانى هستند که در کلام پیجویى مى‌کنند و در معانىِ آن، به موشکافى و ژرف‌اندیشى مى‌پردازند و پیامبر صلى الله علیه و آله، این کارشان را به شکافتن مو تشبیه کرده است؛ زیرا تارهاى مو، چنان نازک‌اند که وقتى انسان به شکافتن آنها مى‌پردازد، به خاطر نازکىِ مو، به جایى مى‌رسد که دیگر امکان شکافتن فراتر از آن وجود ندارد نفرین این روایت، هر کسى را که در موشکافىِ گفتار، به چنین حدّى برسد تا باطل را به حق مشتبه سازد و با گم‌راهى، از مرز هدایت در گذرد، در بر مى‌گیرد (المجازات النبویّة: ص 419 ح 336).
38) چنین هنرى، هر چند نعمت است، ولى اگر مهار نشود، مى‌تواند شخص را به زیاده‌گویى و عواقب ناگوار آن بکشاند.
39) سنن الترمذی: ج 5 ص 423 ح 3318 عن عائشة.
40) صحیح مسلم: ج 2 ص 1105 ح 29 عن جابر بن عبد الله.
41) شعب الإیمان: ج 2 ص 276 ح 1749 عن أبی هریرة؛ منیة المرید: ص 193، بحار الأنوار: ج 77 ص 175 ح 9.
42) منیة المرید: ص 140، بحار الأنوار: ج 1 ص 226 ح 18؛ المعجم الأوسط: ج 7 ص 78 ح 6908 عن عمر بن الخطّاب.
43) الفردوس: ج 3 ص 399 ح 5215 عن أبی هریرة.
44) أعلام الدین: ص 275.
45) سنن الترمذی: ج 4 ص 370 ح 2018 عن جابر؛ عوالی اللآلی: ج 1 ص 72 ح 135 نحوه، بحارالأنوار: ج 1 ص 127.
46) مسند ابن حنبل: ج 3 ص 301 ح 8830 عن أبی هریرة.
47) الشعراء: 105 109.
48) الشعراء: 123 127.
49) الشعراء: 141 145.
50) الشعراء: 160 164.
51) الشعراء: 176 180.
52) الأنعام: 90.
53) ص: 86.
54) الشورى: 23.
55) الفرقان: 57.
56) سبأ: 47.
57) الفردوس: ج 4 ص 125 ح 6387 عن ابن مسعود.
58) منیة المرید: ص 136، بحار الأنوار: ج 2 ص 54 ح 25؛ المعجم الأوسط: ج 7 ص 171 ح 7187 عن ابن عبّاس.
59) ربیع الأبرار: ج 2 ص 543.
60) الفردوس: ج 3 ص 42 ح 4105 عن عطیّة بن بسر.
