موفّقیت یا شکست مبلّغان و برنامه‌سازان تبلیغاتى در رسیدن به اهداف خود، به پنج عامل بازمى‌گردد:
1) انگیزه مبلّغ،
2) محتواى تبلیغ،
3) ویژگى‌هاى مبلّغ،
4) ابزارهاى تبلیغ،
5) شیوه تبلیغ.
در اسلام، همه این عواملْ مورد توجّه قرار دارد و ما در این باب، با الهام گرفتن از قرآن و حدیث، تلاش داریم تا ضمن تقویت انگیزه تبلیغ، مبلّغان را با اصلى‌ترین پیام‌هایى که باید به مردم منتقل کنند، ویژگى‌هایى که براى مبلّغْ ضرورى است و ضامن موفّقیت وى در تبلیغ است، ابزار تبلیغ، و شیوه‌هایى که در موفقیت مبلّغْ مؤثّر است، آشنا سازد اینک اشاره‌اى داریم کوتاه به جمع‌بندى متون اسلامى درباره عوامل موفّقیت مبلّغ.
انگیزه مبلّغ
بدون تردید، انگیزه، قبل از هر چیز دیگر، ضامن موفّقیت مبلّغ و برنامه‌هاى تبلیغى
اوست هرچه انگیزه قوى‌تر باشد، امید موفّقیتْ بیشتر است تأمّل در متون دینى‌اى که درباره جایگاه تبلیغ و مبلّغ در اسلام سخن مى‌گویند، مى‌تواند زمینه‌ساز تقویت انگیزه مبلّغان و برنامه سازان تبلیغى باشد.
در این متون، ضرورت تبلیغ به عنوان یک تکلیف الهى و وظیفه دینى، اهمّیت و آثار و برکات آن براى مبلّغ از یک سو و براى مردم از سوى دیگر، مورد تأکید قرار گرفته و تبلیغ، به عنوان پایگاه اِحیاى معنوى مردم و یارى رساندن به خدا معرّفى شده است.(1)
همچنین مبلّغ، نماینده خدا، نماینده رسول خدا، نماینده کتاب خدا، و حجّت خدا بر مردمْ معرّفى شده است.(2)
مبلّغ، ترجمان حق، سفیر خالق و فرا خواننده مردم به سوى خداست.(3)
مبلّغ، مجاهدى است که با سلاح سخن و قلم، به یارى خدا (یعنى دفاع از همه ارزش‌هاى انسانى و مبارزه و جهاد با همه زشتى‌ها و ناهنجارى‌ها) برمى‌خیزد و جامعه را به مقصد اعلاى انسانیت دعوت مى‌کند.(4)
و بدین سان، یک مبلّغ، ارزشمندتر از هزاران عابد است؛ چرا که همّت عابد، در جهت نجات خویش است و همّت مبلّغ در جهت نجات مردم و خدمت به خلق، و از این رو، در قیامت به عابد گفته مى‌شود:
إنطلق إلى الجنّة!(5)
برو به سوى بهشت!
اما به مبلّغ گفته مى‌شود:
قف! تشفع الناس بحسن تأدیبک لهم.(6)
درنگ کن و به پاداش آن که مردم را نیکو تربیت کردى، آنها را شفاعت کن!
این فضایل، براى همه مبلّغانِ واجد شرایط است؛ اما کسانى که در هدایت مردمْ تلاش و ابتکار بیشترى دارند، از کمالات برترى برخوردارند و مبلّغى که براى تبلیغ، به بلاد شرک و کفر سفر کند و در این راه، جان بدهد، به سان ابراهیم خلیل، در قیامت به صورت امّت واحدى محشور مى‌گردد.(7)
افزون بر این، آنچه در باره حقوق مبلّغ و ثواب تبلیغ در روایات اسلامى آمده است، در جهت تقویت انگیزه مبلّغان و برنامه سازان تبلیغى است.(8)
البته جایگاه رفیع مبلّغ، مسئولیت بسیار سنگینى را بر دوش او مى‌گذارد و آیات و روایاتى که در این باره و در مورد مبلّغان نمونه وارد شده است، براى مبلّغان، سختْ هشدار دهنده است.(9)
رسالت مبلّغ
محتواى تبلیغ، یکى دیگر از ارکان موفّقیت آن است هر چه محتواى تبلیغ با موازین عقلى سازگارتر و پیام مبلّغ از غناى فرهنگى بیشترى برخوردار باشد، میزان موفّقیت و تأثیرگذارى تبلیغ در مردم، افزایش خواهد یافت.
آنچه در فصل سوم این کتاب تحت عنوان «رسالت مبلّغ» آمده است، علاوه بر این که مبلّغ را با مهم‌ترین وظایف تبلیغى و جهت‌گیرى‌هاى صحیح در پیام رسانى آشنا مى‌کند، نشان دهنده غناى فرهنگى پیام اسلام و انطباق آن با موازین فطرى و عقلى است.
ویژگى‌هاى مبلّغ
سومین رکن موفّقیت مبلّغ، ویژگى‌هاى شخصى اوست. مبلّغ، در صورتى مى‌تواند در جایگاه واقعى خود، تداوم‌بخش راه انبیاى الهى باشد و از ارزش‌هاى دینى دفاع کند که از نظر علمى، اخلاقى و عملى، واجد ویژگى‌هایى باشد که اسلام براى دعوت کنندگان مردم به خدا و ارزش‌هاى انسانى و اسلامى ضرورى مى‌داند. مشروح این ویژگى‌ها در فصل چهارم این باب آمده است.
مبلّغ، اگر از حداقلّ ضرورى این ویژگى‌ها برخوردار نباشد، نه تنها تلاش‌هاى تبلیغى او سودمند نیست، بلکه براى جامعه و حتّى براى شخص او زیانبار و خطرناک خواهد بود.
ابزارهاى تبلیغ
مبلّغ، علاوه بر داشتن انگیزه قوى و پیام فرهنگى غنى و ویژگى‌هاى شخصى لازم، براى موفّقیت، نیاز به ابزار دارد سخن، مهم‌ترین ابزار تبلیغ و به مفهوم عام آن، تنها ابزار تبلیغ در طول تاریخ است که در قالب‌هاى: موعظه، خطابه، مناظره، و نثر و نظم، پیام مبلّغ را به اندیشه و دل مردم منتقل مى‌کند.
جالب توجه است که در روایات اسلامى، نوشتار نیز از مصادیق «سخن» شمرده شده و خط را «زبانِ دست» خوانده‌اند بر این اساس، وسایل اطّلاع رسانى جدید، مانند: سینما و تئاتر نیز از اَشکال گوناگون سخن محسوب مى‌شوند.
در فصل پنجم این باب، قدرت فوق‌العاده و سِحرآمیز سخن و اطّلاع رسانى و شیوه‌هاى سخن گفتن با مردم، مورد توجّه قرار گرفته است.
مهم‌ترین نکته در این فصل، این است که از نظر روایات اسلامى، سخن، از بالاترین قدرت در تحقّق اهداف فرهنگى، سیاسى، اجتماعى، اقتصادى و نظامى برخوردار است.
ابزارهاى انتقال سخن و اطّلاع رسانى به مردم، مؤثّرتر از ابزارهاى نظامى و اقتصادى‌اند و قدرت آنها از قدرت نظامى و اقتصادى افزون‌تر است این، رهنمودى است بس مهم و ارزنده براى مبلّغان و برنامه‌سازان تبلیغى مسلمان که متأسّفانه، آن گونه که شایسته است تا کنون مورد توجّه قرار نگرفته است و امروز، دشمنان اسلام، بیش از دوستان، از این سلاح استفاده مى‌کنند.
امام خمینى رحمه‌الله در این باره مى‌فرماید:
تبلیغات، مسئله‌اى است پر اهمیّت و حسّاس؛ یعنى دنیا با تبلیغاتْ حرکت مى‌کند. آن قدرى که دشمنان ما از حربه تبلیغات استفاده مى‌کنند، از طریق دیگرى نمى‌کنند و ما باید به مسئله تبلیغات، بسیار اهمّیت دهیم و از همه چیزهایى که هست، بیشتر به آن توجه کنیم.(10)
آنچه امروز براى مبلّغان و حوزه‌هاى علمیه و سازمان‌هاى تبلیغاتى اسلامى اهمیّت دارد، این است که علاوه بر بهره‌گیرى از شکل‌هاى سنّتى تبلیغ، همگام با زمان، از قالب‌هاى جدید سخن گفتن و اطّلاع رسانى به مردمْ غفلت نورزند و خود را به ابزارهاى جدید اطّلاع رسانى مجهز سازند.(11)
شیوه تبلیغ
پنجمین رکن موفّقیت مبلّغ، شیوه تبلیغ است. تبلیغ یک هنر بزرگ است و مبلّغ کامل، یک هنرمند بزرگ. مبلّغ باید علاوه بر توجه به عوامل چهارگانه‌اى که شرح آنها گذشت، از هنر تبلیغ نیز برخوردار باشد، وگرنه شایسته این عنوان نیست.
هنر تبلیغ، به کار گرفتن شیوه‌هاى مؤثّر و اجتناب از شیوه‌هاى نادرست در انتقال پیام‌هاى تبلیغى است که در فصل ششم و هفتم این باب، مورد توجه قرار گرفته است.
مهم‌ترین نکته تبلیغى
در پایان باید گفت: مهم‌ترین نکته‌اى که مبلّغان باید مورد توجه قرار دهند، این است که کارآیى «سخن» در انتقال پیام‌هاى الهى، در مقابل کارآیى «عمل»، ناچیز است. سخن، قدرت سحرآمیز دارد؛ اما عملْ اعجاز مى‌کند و از این رو، پیشوایان دینى ما بیش از تبلیغ با سخن، تأکید بر تبلیغ با عمل دارند.(12) در فصل هشتم این باب، نمونه‌هایى از آثار اعجاز آمیز عمل، در گرایش مردم به اسلام و ارزش‌هاى اسلامى ارائه شده است.
1) ر ک: تبلیغ در قرآن و حدیث: فصل اول / زنده کردن مردم و یارى کردن خداوند.
2) ر ک: ص19 (فضیلت مبلّغ).
3) ر ک: تبلیغ در قرآن و حدیث: ص 45 ح 21 و ص 47 ح 24.
4) ر ک: ص99 (فصل پنجم: ابزارهاى تبلیغ).
5) ر ک تبلیغ در قرآن و حدیث: ص 67 ح 65.
6) ر ک: تبلیغ در قرآن و حدیث: فصل دوم / مبلّغى که به صورت یک امّت محشور مى‌شود.
7) ر ک: ص23 (حقوق مبلّغ)، ص25 (پاداش مبلّغ).
8) ر ک: ص21 (مسئولیت مبلّغ).
9) ر ک: ص31 (مبلّغ نمونه).
10) صحیفه نور، ج 17، ص 157.
11) ر ک تبلیغ در قرآن و حدیث: فصل چهارم / نقش زمان و مکان در تبلیغ.
12) ر ک تبلیغ در قرآن و حدیث: فصل هشتم: آثار تبلیغ عملى.
