4 / 1
الخَصائِصُ العِلمِیَّةُ
أ التَّفَقُّهُ فِی الدّین
الکتاب
«وَ ما کانَ اَلْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ».(1)
«قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اَللهِ عَلى بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اِتَّبَعَنِی وَ سُبْحانَ اَللهِ وَ ما أَنَا مِنَ اَلْمُشْرِکِینَ».(2)
الحدیث
4987. رسول الله صلى الله علیه و آله: لا تَأمُر بِالمَعروفِ ولا تَنهَ عَنِ المُنکَرِ حَتّى تَکونَ عالِما، وتَعلَمَ ما تَأمُرُ.(3)
4 / 1
ویژگى‌هاى علمى
الف دین‌شناسى
قرآن
«و شایسته نیست مؤمنان، همگى [براى جهاد] کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه‌اى از آنان، دسته‌اى کوچ نمى‌کنند تا [دسته‌اى بمانند و] در دین، آگاهى پیدا کنند و قوم خود را وقتى به سوى آنان باز گشتند بیم دهنده باشند که آنان [از کیفر الهى] بترسند؟».
«بگو: این است راه من، که من و هر کس مرا پیروى کرد، با بینایى به سوى خدا دعوت مى‌کنیم و منزّه است خدا، و من از مشرکان نیستم».
حدیث
4987. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: امر به معروف و نهى از منکر مکن، مگر آن که عالم باشى و بدانى که به چه، امر مى‌کنى.
ب الإِحاطَةُ بِالدّینِ مِن جَمیعِ جَوانِبِهِ
4988. رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ دینَ اللهِ تَعالى لَن یَنصُرَهُ إلّا مَن حاطَهُ مِن جَمیعِ جَوانِبِهِ.(4)
4989. عنه صلى الله علیه و آله: لا یَقومُ بِدینِ اللهِ إلّا مَن حاطَهُ مِن جَمیعِ جَوانِبِهِ.(5)
ج مَعرِفَةُ النّاسِ
الکتاب
«ذلِکَ اَلْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ».(6)
«قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اَللهِ وَ کَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ عَلى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اِسْتَکْبَرْتُمْ إِنَّ اَللهَ لا یَهْدِی اَلْقَوْمَ اَلظّالِمِینَ».(7)
«سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اَللهُ لَهُمْ إِنَّ اَللهَ لا یَهْدِی اَلْقَوْمَ اَلْفاسِقِینَ».(8)
«أَلا لِلّهِ اَلدِّینُ اَلْخالِصُ وَ اَلَّذِینَ اِتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاّ لِیُقَرِّبُونا إِلَى اَللهِ زُلْفى إِنَّ اَللهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ اَللهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفّارٌ».(9)
الحدیث
4990. رسول الله صلى الله علیه و آله: تَجِدونَ النّاسَ مَعادِنَ؛ فَخِیارُهُم فِی الجاهِلِیَّةِ خِیارُهُم فی الإِسلامِ إذا فَقِهوا، وتَجِدونَ مِن خَیرِ النّاسِ فی هذَا الأَمرِ أکرَهَهُم لَهُ قَبلَ أن یَقَعَ فیهِ، وتَجِدونَ مِن شِرارِ النّاسِ ذا الوَجهَینِ.(10)
ب آگاهى فراگیر نسبت به دین
4988. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دین خداوند متعال را تنها کسى یارى مى‌رسانَد که به تمام جوانب آن، احاطه داشته باشد.
4989. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دین خداوند را تنها کسى به پا مى‌دارد که به تمام جوانب آن، احاطه داشته باشد.
ج شناخت مردم
قرآن
«این است کتابى که در [حقّانیت] آن، هیچ تردیدى نیست، [و] مایه هدایت تقواپیشگان است».
«بگو: به من خبر دهید اگر این [قرآن] از نزد خدا باشد و شما بِدان کافر شده باشید و شاهدى از فرزندان اسرائیل به مشابهت آن [با تورات] گواهى داده و ایمان آورده باشد و شما تکبّر نموده باشید [، آیا باز هم شما ستمکار نیستید؟] البتّه خدا، قوم ستمگر را هدایت نمى‌کند».
«براى آنان یکسان است؛ چه برایشان آمرزش بخواهى یا برایشان آمرزش نخواهى، خداوند هرگز بر ایشان نخواهد بخشود. خدا، فاسقان را راهنمایى نمى‌کند».
«آگاه باشید! آیینِ پاک، از آنِ خداست، و کسانى که به جاى او دوستانى براى خود گرفته‌اند [و بهانه‌شان، این است که مى‌گویند:] «ما آنها را جز براى این که ما را بیشتر به خدا نزدیک گردانند، نمى‌پرستیم»، البتّه خدا میان آنان، درباره آنچه بر سرِ آن اختلاف دارند، داورى خواهد کرد. در حقیقت، خدا آن کسى را که دروغ‌پردازِ ناسپاس است، هدایت نمى‌کند».
حدیث
4990. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردم را معادنى مى‌یابید پس نیکان آنان در دوران جاهلیت، در صورت دین‌شناس شدن، نیکانِ در دوران اسلام هستند و در میان بهترینِ مردم در اسلام، کسانى را مى‌یابید که پیش از پذیرش اسلام، ناخشنودترینِ مردم نسبت به اسلام بودند؛ و در میان بدْنهادان، دو چهره‌ها را مى‌بینید.
4 / 2
الخَصائِصُ الأَخلاقِیَّةُ
أ الإِخلاص
4991. رسول الله صلى الله علیه و آله: ما ِمن عَبدٍ یَخطُبُ خُطبَةً إلَا اللهُ سائِلُهُ عَنها ما أرادَ بِها.(11)
4992. عنه صلى الله علیه و آله لأبی ذَرٍّ : یا أبا ذَرٍّ، ما مِن خَطیبٍ إلّا عُرِضَت عَلَیهِ خُطبَتُهُ یَومَ القِیامَةِ، وما أرادَ بِها.(12)
4993. عنه صلى الله علیه و آله: مَن قامَ بِخُطبَةٍ لا یَلتَمِسُ بِها إلّا رِیاءً، أوقَفَهُ اللهُ عز و جل یَومَ القِیامَةِ مَوقِفَ رِیاءٍ وسُمعَةٍ.(13)
ب الشَّجاعَة
الکتاب
«اَلَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اَللهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اَللهَ وَ کَفى بِاللهِ حَسِیباً».(14)
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اَللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى اَلْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اَللهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اَللهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اَللهُ واسِعٌ عَلِیمٌ».(15)
4 / 2
ویژگى‌هاى اخلاقى
الف اخلاص
4991. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر بنده‌اى خطابه‌اى ایراد کند، خداوند از او مى‌پرسد که هدف او از آن خطابه، چه بوده است.
4992. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به ابو ذر : اى ابو ذر! هیچ سخنرانى نیست، مگر آن که روز قیامت، سخنرانى‌اش و هدف او از آن خطابه، به او عرضه مى‌شود
4993. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس خطابه‌اى ایراد کند و تنها مقصودش ریا [و خودنمایى] باشد، خداوند عز و جل روز قیامت، او را در جایگاه ریا و سُمعه نگاه مى‌دارد.
ب شجاعت
قرآن
«همان کسانى که پیام‌هاى خدا را ابلاغ مى‌کنند و از او مى‌ترسند و از هیچ کس جز خدا بیم ندارند. و خدا براى حسابرسى، کفایت مى‌کند».
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! هر کس از شما از دین خود برگردد، به زودى خدا گروهى [دیگر] را مى‌آورد که آنان را دوست مى‌دارد و آنان [نیز] او را دوست دارند. [اینان] با مؤمنان، فروتن، [و] بر کافران، سرفرازند. در راه خدا جهاد مى‌کنند و از سرزنش هیچ
ملامتگرى نمى‌ترسند. این، فضل خداست. آن را به هر که بخواهد، مى‌دهد، و خدا، گشایشگر داناست».
الحدیث
4994. رسول الله صلى الله علیه و آله: لا أعرِفَنَّ رَجُلاً مِنکُم عَلِمَ عِلما فَکَتَمَهُ فَرَقا مِنَ النّاسِ.(16)
4995. سنن ابن ماجة عن أبی سعید: قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: لا یُحَقِّر أحَدُکُم نَفسَهُ قالوا: یا رَسول اللهِ، کَیفَ یُحَقِّرُ أحَدُنا نَفسَهُ؟ ! قالَ: یَرى أمرا للهِ‌ِ عَلَیهِ فیهِ مَقالٌ ثُمَّ لا یَقولُ فیهِ، فَیَقولُ اللهُ عز و جل لَهُ یَومَ القِیامَةِ: ما مَنَعَکَ أن تَقولَ فِیَّ کَذا وکَذا؟ فَیَقولُ: خَشیَةُ النّاسِ فَیَقولُ: فَإِیّایَ کُنتَ أحَقَّ أن تَخشى!(17)
4996. رسول الله صلى الله علیه و آله: لا یَمنَعَنَّ أحَدَکُم رَهبَةُ النّاسِ أن یَقولَ بِحَقٍّ إذا رَآهُ أو شَهِدَهُ؛ فَإِنَّهُ لا یُقَرِّبُ مِن أجَلٍ، ولا یُباعِدُ مِن رِزقٍ أن یَقولَ بِحَقٍّ، أو یُذَکِّرَ بِعَظیمٍ.(18)
4997. عنه صلى الله علیه و آله: لا یَمنَعَنَّ أحَدَکُم مَخافَةُ النّاسِ أن یَتَکَلَّمَ بِحَقٍّ إذا عَلِمَهُ.(19)
4998. عنه صلى الله علیه و آله: تَعاهَدُوا النّاسَ بِالتَّذکِرَةِ، وَاتَّبِعُوا المَوعِظَةَ؛ فَإِنَّهُ أقوى لِلعامِلینَ عَلَى العَمَلِ بِما یُحِبُّ اللهُ، ولا تَخافوا فِی اللهِ لَومَةَ لائِمٍ، وَاتَّقُوا اللهَ الَّذی إلَیهِ تُحشَرونَ.(20)
4999. عنه صلى الله علیه و آله: قُلِ الحَقَّ، ولا تَأخُذکَ فِی اللهِ لَومَةُ لائِمٍ.(21)
5000. الخصال عن أبی ذرّ رحمه‌الله: أوصانی رَسولُ اللهِ بِسَبعٍ: أوصانی أن أنظُرَ إلى مَن هُوَ دونی، ولا أنظُرَ إلى مَن هُوَ فَوقی، وأوصانی بِحُبِّ المَساکینِ وَالدُّنُوِّ مِنهُم، وأوصانی أن أقولَ الحَقَّ وإن کانَ مُرّا، وأوصانی أن أصِلَ رَحِمی وإن أدبَرَت، وأوصانی ألّا أخافَ فِی اللهِ لَومَةَ لائِمٍ، وأوصانی أن أستَکثِرَ مِن قَولِ: «لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ العَلِیِّ العَظیمِ»؛ فَإِنَّها مِن کُنوزِ الجَنَّةِ.(22)
حدیث
4994. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از میان شما کسى را نمى‌شناسم که دانشى را بداند؛ امّا از ترس مردم، کتمانش کند.
4995. سنن ابن ماجة به نقل از ابو سعید : پیامبر خدا فرمود: «هیچ یک از شما خود را کوچک نشمارد».
گفتند: اى پیامبر خدا! ما چگونه خود را کوچک مى‌شماریم؟ !
فرمود: «کسى در کارى در مى‌یابد که از ناحیه خداوند، عهده‌دار سخن گفتن است؛ امّا خاموش مى‌مانَد. خداوند عز و جل در روز قیامت به او مى‌فرماید: “چه مانع شد که درباره‌ام چنین و چنان بگویى؟ “. مى‌گوید: از ترس مردم [خاموش ماندم] خداوند مى‌فرماید: “سزاوارتر بود که از من مى‌ترسیدى”».
4996. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مبادا بیم از مردم، فردى از شما را با دیدن و مشاهده حق، از گفتن آن، باز دارد؛ زیرا گفتن حق یا یادآورى امر بزرگ (آخرت)، نه مرگ را نزدیک مى‌کند و نه روزى را دور مى‌سازد.
4997. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ترس از مردم، مانعتان نشود که با دانستن حق، از گفتن آن امتناع کنید.
4998. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عهده‌دار تذکّر به مردم باشید و مدام، اندرزشان دهید که این کار، براى کسانى‌که طبق دوستى خدا عمل مى‌کنند، مایه تقویت بیشتر است و در راه‌خدا، از سرزنش ملامتگر نترسید و از خدایى که به سوى او محشور مى‌شوید، پروا کنید.
4999. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حق را بگو و در راه خدا، از سرزنشِ ملامتگر، ترسى به خود راه مده.
5000. الخصال به نقل از ابو ذر : پیامبر خدا، مرا به هفت کار سفارش کرد به من سفارش کرد که به پایین‌تر از خود بنگرم؛ و به بالاتر از خود، نظر نکنم؛ و به دوست داشتن مستمندان و نزدیک شدن به آنان سفارش کرد؛ و سفارش کرد که حق را، هرچند
تلخ باشد، بگویم؛ و سفارش نمود که با خویشاوندانم بپیوندم، هرچند آنان به من پشت کنند؛ و سفارش نمود که در راه خدا از سرزنشِ هیچ سرزنش کننده‌اى نترسم؛ و فراوان بگویم: «لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ العَلىِّ العَظیمِ» که از گنج‌هاى بهشت است.
ج شَرحُ الصَّدرِ
الکتاب
«قالَ رَبِّ اِشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی وَ اُحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی یَفْقَهُوا قَوْلِی».(23)
«أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ».(24)
الحدیث
5001. رسول الله صلى الله علیه و آله: أکثَرُ دُعائی ودُعاءِ الأَنبِیاءِ قَبلی بِعَرَفَةَ. اللهُمَّ اجعَل فی قَلبی نورا، وفی سَمعی نورا، وفی بَصَری نورا اللهُمَّ اشرَح لی صَدری، ویَسِّر لی أمری.(25)
د الصَّبر
الکتاب
«فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تَکُنْ کَصاحِبِ اَلْحُوتِ إِذْ نادى وَ هُوَ مَکْظُومٌ».(26)
«فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا اَلْعَزْمِ مِنَ اَلرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلاّ ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ فَهَلْ یُهْلَکُ إِلاَّ اَلْقَوْمُ اَلْفاسِقُونَ».(27)
ج سعه صدر
قرآن
«گفت: پروردگارا! سینه‌ام را گشاده گردان و کارم را براى من، آسان ساز و از زبانم گِرِه بگشاى [تا] سخنم را بفهمند».
«آیا براى تو سینه‌ات را نگشاده‌ایم؟».
حدیث
5001. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بیشترین دعاى من و دعاى پیامبران پیش از من در عرفه، این دعاست: «… بار خدایا! در دلم و گوشم و چشمم، نور قرار بده بار خدایا! به من، شرحِ صدر بده و کارم را آسان کن».
د بردبارى
قرآن
«پس در [امتثال] حکم پروردگارت شکیبایى ورز و مانند همدم ماهى (یونس) مباش، آن گاه که اندوه‌زده، ندا در داد».
«پس همان گونه که پیامبرانِ نستوه، شکیبایى کردند، شکیبایى کن و براى آنان، شتاب‌زدگى به خرج مده. روزى که بدانچه وعده داده مى‌شوند، بنگرند، گویى که آنان، جز ساعتى از روز را [در دنیا] نمانده‌اند [این] ابلاغى است. پس آیا جز مردم نافرمان، هلاکت خواهند یافت؟».
«وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ».(28)
«یا بُنَیَّ أَقِمِ اَلصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اِنْهَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ وَ اِصْبِرْ عَلى ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ اَلْأُمُورِ».(29)
«فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اَللهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ اَلَّذِینَ لا یُوقِنُونَ».(30)
«وَ اِصْبِرْ وَ ما صَبْرُکَ إِلاّ بِاللهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ لا تَکُ فِی ضَیْقٍ مِمّا یَمْکُرُونَ».(31)
«وَ لَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلى ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتّى أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِ اَللهِ وَ لَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبَإِ اَلْمُرْسَلِینَ».(32)
الحدیث
5002. رسول الله صلى الله علیه و آله: رَحِمَ اللهُ موسى! قَد اُوذِیَ بِأَکثَرَ مِن هذا فَصَبَرَ.(33)
5003. بحارالأنوار عن ابن أَبی سَلمة عن عائِشَة عن رَسولِ اللهِ صلى الله علیه و آله: یا عائِشَهُ، إخوانی مِن اُولِی العَزمِ مِنَ الرُّسُلِ قَد صَبَروا عَلى ما هُوَ أشَدُّ مِن هذا، فَمَضَوا عَلى حالِهِم، فَقَدِموا عَلى رَبِّهِم، فَأَکرَمَ مَآبَهُم، وأجزَلَ ثَوابَهُم فَأَجِدُنی أستَحیی إن تَرَفَّهتُ فی مَعیشَتی أن یَقصُرَ بی دونَهُم؛ فَأَصبِرُ أیّاما یَسیرَةً أحَبُّ إلَیَّ مِن أن یَنقُصَ حَظّی غَدا فِی الآخِرَةِ وما مِن شَیءٍ أحَبُّ إلَیَّ مِنَ اللُّحوقِ بِإِخوانی وأخِلّائی.
فَقالَت عائِشَةُ: فَوَاللهِ مَا استَکمَلَ بَعدَ ذلِکَ جُمعَةً حَتّى قَبَضَهُ اللهُ تَعالى.(34)
«و چون شکیبایى کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخى از آنان را پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت مى‌کردند».
«اى پسرک من! نماز را بر پا دار و به کار پسندیده، وا دار و از کار ناپسند، باز دار و بر آسیبى که بر تو وارد آمده است، شکیبا باش. این [حاکى] از عزم [و اراده تو در] امور است».
«پس شکیبایى کن که وعده خدا حق است، و زنهار تا کسانى که یقین ندارند، تو را به سبُک‌سرى وا ندارند».
«و شکیبایى کن و شکیبایىِ تو، جز به [توفیق] خدا نیست و بر آنان، اندوه مخور و از آنچه نیرنگ مى‌کنند، دل تنگ مدار».
«و پیش از تو نیز پیامبرانى تکذیب شدند؛ ولى بر آنچه تکذیب شدند و آزار دیدند، شکیبایى کردند تا یارى ما به آنان رسید، و براى کلمات خدا هیچ تغییردهنده‌اى نیست؛ و مسلّماً اخبار پیامبران به تو رسیده است».
حدیث
5002. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، رحمت کند موسى را که بیشتر از این، آزار دید؛ امّا بردبارى پیشه کرد!
5003. بحار الأنوار به نقل از ابن ابى سلمه، از عایشه : پیامبر خدا فرمود: «اى عایشه! برادرانم از پیامبران اولو العزم، بر دشوارى‌هایى سخت‌تر از این، بردبارى کردند و بر همین حال، زندگى‌شان را به پایان بُردند و به بارگاه پروردگارشان وارد شدند و خداوند، بازگشتشان را گرامى داشت و پاداششان را کامل پرداخت من، شرم دارم که در اثر رفاه‌طلبى در زندگى‌ام، مقامى فروتر از آنان بیابم پس بردبارى کردن در روزگارى کوتاه، در نظرم از کاسته شدن بهره‌ام در فرداى قیامت، محبوب‌تر است و هیچ چیز در نظرم از ملحق شدن به برادران و دوستانم محبوب‌تر نیست».
سوگند به خدا، [پیامبر صلى الله علیه و آله] پس از آن، جمعه‌اى دیگر را به پایان نرساند که خداوند متعال، روحش را قبض کرد
5004. الإمام علیّ علیه السلام: نَشهَدُ أنَّ مُحَمَّدا عَبدُهُ ورَسولُهُ… فَبَلَّغَ رِسالاتِ رَبِّهِ کَما أمَرَهُ… ونَصَحَ لَهُ فی عِبادِهِ صابِراً مُحتَسِبا.(35)
5005. الإمام الصادق علیه السلام فی خُطبَةٍ لَهُ : فَبَلَّغَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله ما اُرسِلَ بِهِ، وصَدَعَ بِما اُمِرَ، وأدّى ما حُمِّلَ مِن أثقالِ النُّبُوَّةِ، وصَبَرَ لِرَبِّهِ.(36)
ه الاِستِقامَة
الکتاب
«فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اِسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اَللهُ مِنْ کِتابٍ وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ اَللهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ اَللهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا وَ إِلَیْهِ اَلْمَصِیرُ».(37)
«فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَکَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ».(38)
الحدیث
5006. السّیرة النّبویّة لابن هشام عن ابن إسحاق فی ذِکرِ مُواجَهَةِ مُشرِکی قُرَیشٍ لِلنَّبِیِّ صلى الله علیه و آله فی بِدایَةِ الدَّعوَةِ : قالوا: یا أبا طالِبٍ، إنَّ ابنَ أخیکَ قَد سَبَّ آلِهَتَنا، وعابَ دینَنا، وسَفَّهَ أحلامَنا، وضَلَّلَ آباءَنا؛ فَإِمّا أن تَکُفَّهُ عَنّا، وإمّا أن تُخَلِّیَ بَینَنا وبَینَهُ؛ فَإِنَّکَ عَلى مِثلِ ما نَحنُ عَلَیهِ مِن خِلافِهِ فَنَکفیکَهُ فَقالَ لَهُم أبو طالِبٍ قَولاً رَفیقاً، ورَدَّهُم رَدّا جَمیلاً، فَانصَرَفوا عَنهُ ومَضى رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله عَلى ما هُوَ عَلَیهِ؛ یُظهِرُ دینَ اللهِ ویَدعو إلَیهِ، ثُمَّ جَرَى الأَمرُ بَینَهُ وبَینَهُم حَتّى تَباعَدَ الرِّجالُ وَتَضاغَنوا، وأکثَرَت قُرَیشٌ ذِکرَ رَسول اللهِ صلى الله علیه و آله بَینَها، فَتَذامَروا فیهِ، وحَضَّ بَعضُهُم بَعضاً عَلَیهِ ثُمَّ إنَّهُم مَشَوا إلى أبی طالِبٍ مَرَّةً اُخرى، فَقالوا لَهُ: یا أبا طالِبٍ، إنَّ لَکَ سِنّا وشَرَفا ومَنزِلَةً فینا، وإنّا قَدِ استَنهَیناکَ مِنِ ابنِ أخیکَ فَلَم تَنهَهُ عَنّا، وإنّا وَاللهِ لا نَصبِرُ عَلى هذا مِن شَتمِ آبائِنا، وتَسفیهِ أحلامِنا، وعَیبِ آلِهَتِنا، حَتّى تَکُفَّهُ عَنّا، أو نُنازِلَهُ وإیّاکَ فی ذلِکَ حَتّى یَهلِکَ أحَدُ الفَریقَینِ. إنَّ قُرَیشا حینَ قالوا لِأَبی طالِبٍ هذِهِ المَقالَةَ، بَعَثَ إلى رَسولِ اللهِ صلى الله علیه و آله فَقالَ لَهُ: یَا بنَ أخی، إنَّ قَومَکَ قَد جاؤونی، فَقالوا لی کَذا وکَذا… فَقالَ لَهُ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: یا عَمِّ، وَاللهِ لَو وَضَعُوا الشَّمسَ فی یَمینی وَالقَمَرَ فی یَساری عَلى أن أترُکَ هذَا الأَمرَ حَتّى یُظهِرَهُ اللهُ أو أهلِکَ فیهِ، ما تَرَکتُهُ قالَ: ثُمَّ استَعبَرَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله فَبَکى، ثُمَّ قامَ، فَلَمّا وَلّى ناداهُ أبو طالِبٍ، فَقالَ: أقبِل یَا بنَ أخی قالَ: فَأَقبَلَ عَلَیهِ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله، فَقالَ: اِذهَب یَا بنَ أخی فَقُل ما أحبَبتَ، فَوَاللهِ لا اُسلِمُکَ لِشَیءٍ أبَدا.(39)
5004. امام على علیه السلام: گواهى مى‌دهیم که محمّد، بنده و فرستاده خداوند است… پیام‌هاى پروردگارش را همان گونه که به او فرمان داده بود، ابلاغ کرد… و بردبار و شکیبا براى خداوند، درباره بندگانش خیرخواهى نمود
5005. امام صادق علیه السلام در خطبه‌اى : پس پیامبر صلى الله علیه و آله، آنچه را بدان فرستاده شده بود، ابلاغ کرد و آنچه را فرمان داشت، آشکار ساخت و بارهاى رسالت را که به دوش داشت، به سرمنزل رسانْد و براى پروردگارش بردبارى کرد
ه پایدارى
قرآن
«بنا بر این، به دعوت بپرداز و همان گونه که مأمورى، ایستادگى کن و از هوس‌هاى آنان، پیروى مکن و بگو: به هر کتابى که خدا نازل کرده است، ایمان آوردم و مأمور شدم که میان شما عدالت برقرار کنم خداوند، پروردگار ما و پروردگار شماست اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست میان ما و شما خصومتى نیست خداوند، میان ما را جمع مى‌کند، و فرجام به سوى اوست».
«پس، همان گونه که دستور یافته‌اى، ایستادگى کن و هر که با تو توبه کرده [نیز چنین کند]، و طغیان مکنید که او به آنچه انجام مى‌دهید، بیناست».
حدیث
5006. السیرة النبویّة، ابن هشام به نقل از ابن اسحاق، در بیان روبه‌رو شدن مشرکان قریش با پیامبر صلى الله علیه و آله در آغاز دعوت : گفتند: اى ابو طالب! برادرزاده‌ات، به خدایان ما دشنام مى‌دهد و دین ما را نکوهش مى‌کند و ما را در خِرَد، سفیه مى‌شمارد و پدران ما را گم‌راه مى‌داند یا او را از این کارها باز دار، یا سدّ راه ما و او نشو که تو نیز همچون ما با او مخالفى پس بگذار ما شرّ او را از سرِ تو کوتاه کنیم.
ابو طالب، با ملایمت با آنان سخن گفت و با نرمى و خوشى به آنها پاسخ داد.
آنان، باز گشتند. پیامبر خدا، همچنان کار خود را پى گرفت او آشکارا از دین خدا دَم مى‌زد و مردم را به آن، فرا مى‌خوانْد کار میان او و قریش بالا گرفت، تا بدان جا که مردم از هم فاصله گرفتند و نسبت به هم، کینه‌توز شدند؛ و قریش، فراوان از پیامبر خدا صحبت مى‌کردند [و او
را عامل این حوادث مى‌دانستند] و خشم خود را نسبت به او ابراز کرده، یکدیگر را علیه ایشان، تشویق مى‌کردند، تا آن که آنان، براى بار دوم نزد ابو طالب آمدند و به او گفتند: اى ابو طالب! تو نزد ما از نظر سن، شرافت و مقام، محترمى و ما پیش از این، از تو خواستیم که مانع برادرزاده‌ات شوى؛ امّا تو مانع او نشدى و سوگند به خدا، ما دیگر دشنام دادن به پدرانمان، سفیه دانستن عقل‌هایمان و نکوهش خدایانمان را تحمّل نمى‌کنیم، مگر آن که او را باز دارى، یا آن که او و تو را به کارزار مى‌کشانیم تا در نهایت، یک گروه نابود شود….
هنگامى که قریشْ این سخنان را به ابوطالب گفتند، ابو طالب، در پىِ پیامبر خدا فرستاد و به او گفت: اى برادرزاده! قومت به نزد من آمدند و به من، چنین و چنان گفتند….
پیامبر خدا به ایشان فرمود: «اى عمو! به خدا سوگند، اگر خورشید را در دست راستم و ماه را در دست چپم بگذارند تا این کار را رها کنم، تا بدان‌جا که یا خداوند، این دین را پیروز کند و یا من در این راه کشته شوم، رهایش نخواهم کرد».
آن گاه، اشک‌هاى پیامبر خدا جارى شد و گریست سپس از جا برخاست. هنگامى که خواست برود، ابو طالب صدایش کرد و گفت: اى برادرزاده! پیش آى.
پیامبر خدا به طرف او آمد. آن گاه گفت: برادرزاده‌ام! برو و هرچه دوست دارى، بگو که به خدا سوگند، هرگز تو را به هیچ چیز، تسلیم نخواهم کرد
5007. رسول الله صلى الله علیه و آله: ما اُوذِیَ أحَدٌ مِثلَ ما اُوذیتُ فِی اللهِ.(40)
5008. عنه صلى الله علیه و آله: لَقَد اُخِفتُ فِی اللهِ وما یُخافُ أحَدٌ ولَقَد اُوذیتُ فِی اللهِ وما یُؤذى أحَدٌ ولَقَد أتَت عَلَیَّ ثَلاثونَ مِن یَومٍ ولَیلَةٍ وما لی ولِبِلالٍ طَعامٌ یَأکُلُهُ ذو کَبِدٍ إلّا شَیءٌ یُواریهِ إبطُ بِلالٍ!(41)
5009. الطّبقات الکبرى عن إسماعیل بن عیّاش: کانَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله أصبَرَ النّاسِ عَلى أوزارِ النّاسِ.(42)
5007. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ کس بدان گونه که من در راه خدا آزار شده‌ام، آزار ندیده است.
5008. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من، به قدرى در راه خدا ترسانده شدم که هیچ کس، چنان ترسانده نشده بود و در راه خدا آزارى دیدم که هیچ کس ندیده بود و گاهى بر من، سى شب و روز مى‌گذشت، در حالى که من و بلال، خوراکى که یک نفر بخورد، جز آن مقدار اندک که بلال زیر بغل خود پنهان مى‌ساخت [و مى‌آورد]، نداشتیم
5009. الطبقات الکبرى به نقل از اسماعیل بن عیّاش : پیامبر خدا، بر مشکلات مردم، از همه بردبارتر بود.
5010. صحیح ابن خزیمة عن طارق المحاربیّ: رَأَیتُ رَسول اللهِ صلى الله علیه و آله مَرَّ فی سُوقِ ذِی المَجازِ وعَلَیهِ حُلَّةٌ حَمراءُ، وهُوَ یَقولُ: «یا أیُّهَا النّاسُ، قولوا: لا إلهَ إلَا اللهُ تُفلِحوا»، ورَجُلٌ یَرمیهِ بِالحِجارَةِ وقَد أدمى کَعبَیهِ وعُرقُوبَیهِ، وهُوَ یَقولُ: یا أیُّها النّاسُ، لا تُطیعوهُ فَإِنَّهُ کَذّابٌ!
فَقُلتُ: مَن هذا؟ قالوا: غُلامُ بَنی عَبدِ المُطَّلِبِ فَقُلتُ: مَن هذَا الَّذی یَتبَعُهُ یَرمیهِ بِالحِجارَةِ؟ قالوا: هذا عَبدُ العُزّى أبو لَهَبٍ.(43)
5011. المعجم الکبیر عن منیب: رَأَیتُ رَسول اللهِ صلى الله علیه و آله فِی الجاهِلِیَّةِ وهُوَ یَقولُ لِلنّاسِ: قُولوا: «لا إلهَ إلَا اللهُ» تُفلِحوا، فَمِنهُم مَن تَفَلَ فی وَجهِهِ، ومِنهُم مَن حَثا عَلَیهِ التُّرابَ، ومِنهُم مَن سَبَّهُ، حَتَّى انتَصَفَ النَّهارُ، فَأَقبَلَت جارِیَةٌ بِعُسٍّ مِن ماءٍ فَغَسَلَ وَجهَهُ أو یَدَیهِ وقالَ: یا بُنَیَّةُ، لا تَخشَی عَلى أبیکِ عَیلَةً ولا ذِلَّةً.
فَقُلتُ: مَن هذِهِ؟ قالوا: زَینَبُ بِنتُ رَسول اللهِ صلى الله علیه و آله، وهِیَ جارِیَةٌ وَضیئَةٌ.(44)
5012. صحیح البخاری عن عبد الله: کَأَنّی أنظُرُ إلَى النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله یَحکی نَبِیّا مِنَ الأَنبِیاءِ ضَرَبَهُ قَومُهُ فَأَدمَوهُ، وهُو یَمسَحُ الدَّمَ عَن وَجهِهِ ویَقولُ: اللهُمَّ اغفِر لِقَومی فَإِنَّهُم لا یَعلَمونَ!(45)
و النُّصْحُ
الکتاب
«أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمِینٌ».(46)
«أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنْصَحُ لَکُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اَللهِ ما لا تَعْلَمُونَ».(47)
5010. صحیح ابن خزیمة به نقل از طارق محاربى : پیامبر خدا را در حالى که جامه‌اى سرخ‌فام برتن داشت، دیدم که از بازار ذو المَجاز مى‌گذشت و مى‌فرمود: «اى مردم! بگویید: “خدایى جز الله نیست” تا رستگار شوید».
در این هنگام، مردى به سوى پیامبر صلى الله علیه و آله سنگ پرتاب کرد و استخوان قوزک و پىِ پاشنه پاى ایشان را خونین کرد و در این حال مى‌گفت: اى مردم! از او پیروى نکنید که دروغگوست!
من گفتم: این شخص کیست؟
گفتند: جوانى از فرزندان عبد المطّلب است.
گفتم: این شخص که او را دنبال کرده و به او سنگ پرتاب مى‌کند، کیست؟
گفتند: این، عبد العزّى ابو لهب است
5011. المعجم الکبیر به نقل از منیب : در دوران جاهلیت، پیامبر خدا را دیدم که خطاب به مردم مى‌گفت: «بگویید: “خدایى جز الله نیست” تا رستگار شوید».
برخى بر چهره ایشان، آب دهان انداختند و برخى بر روى ایشان، خاک ریختند و برخى او را دشنام مى‌دادند تا آن که روز به نیمه رسید آن گاه، دخترکى با کاسه بزرگى آب، نزد او آمد و پیامبر خدا، چهره و دستانش را شست و گفت: «دخترکم! از تنگ‌دستى و بى‌کسىِ پدرت، بیمى به خود راه مده».
پرسیدم: این زن کیست؟
گفتند: زینب، دختر پیامبر خداست او دخترى زیبا بود
5012. صحیح البخارى به نقل از عبد الله : گویى پیامبر صلى الله علیه و آله را مى‌بینم که چون دیگر پیامبران، از طرف قومش مضروب و خونین مى‌شود و در حالى که خون را از چهره‌اش پاک مى‌کند، مى‌گوید: «بار خدایا! قومِ مرا ببخش که نمى‌دانند».
و خیرخواهى
قرآن
«پیام‌هاى پروردگارم را به شما مى‌رسانم و براى شما خیرخواهى امینم».
«پیام‌هاى پروردگارم را به شما مى‌رسانم و اندرزتان مى‌دهم و چیزهایى از خدا مى‌دانم که [شما] نمى‌دانید».
«فَتَوَلّى عَنْهُمْ وَ قالَ یا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسالَةَ رَبِّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ وَ لکِنْ لا تُحِبُّونَ اَلنّاصِحِینَ».(48)
الحدیث
5013. الإمام علیّ علیه السلام فی ذِکرِ فَضیلَةِ الرَّسولِ الکَریمِ : بَعَثَهُ وَالنّاسُ ضُلّالٌ فی حَیرَةٍ، وحاطِبونَ فی فِتنَةٍ. فَبالَغَ صلى الله علیه و آله فِی النَّصیحَةِ، ومَضى عَلَى الطَّریقَةِ، ودَعا إلَى الحِکمَةِ وَالمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ.(49)
ز الرِّفْقُ
الکتاب
«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اَللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ اَلْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی اَلْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اَللهِ إِنَّ اَللهَ یُحِبُّ اَلْمُتَوَکِّلِینَ».(50)
«اِذْهَبا إِلى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشى».(51)
الحدیث
5014. رسول الله صلى الله علیه و آله: یَسِّروا ولا تُعَسِّروا، وسَکِّنوا ولا تُنَفِّروا.(52)
5015. صحیح مسلم عن أبی موسى: کانَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله إذا بَعَثَ أحَدا مِن أصحابِهِ فی بَعضِ أمرِهِ قالَ: بَشِّروا ولا تُنَفِّروا، ویَسِّروا ولا تُعَسِّروا.(53)
«پس [صالح] از ایشان روى برتافت و گفت: اى قوم من! به راستى، من پیام پروردگارم را به شما رساندم و خیر شما را خواستم؛ ولى شما خیرخواهان [و نصیحتگران] را دوست نمى‌دارید».
حدیث
5013. امام على علیه السلام در بیان فضیلت پیامبر خدا : [خداوند] زمانى او را به رسالت برانگیخت که مردم، در سرگردانى، گم‌راه و در فتنه، غرق بودند… خیرخواهى را به نهایت رسانْد و در مسیر راست، ره پیمود و [مردم را] به حکمت و اندرز نیکو، فرا خواند
ز مدارا
قرآن
«پس به [برکتِ] رحمت الهى، با آنان نرم‌خو [و پُر مِهر] شدى و اگر تندخو و سخت‌دل بودى، قطعاً از پیرامون تو پراکنده مى‌شدند. پس، از آنان در گذر و برایشان آمرزش بخواه، و در کار [ها] با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتى، بر خدا توکّل کن؛ زیرا خداوند، توکّل کنندگان را دوست مى‌دارد».
«به سوى فرعون بروید که او به سرکشى برخاسته است و با او به نرمى سخن بگویید شاید که پند پذیرد یا بترسد».
حدیث
5014. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آسان بگیرید و سختگیرى نکنید، آرام بگیرید و بیزارى ایجاد نکنید.
5015. صحیح مسلم به نقل از ابو موسى : هر گاه پیامبر خدا یکى از یاران خود را در پىِ کارى مى‌فرستاد، مى‌فرمود: «[به مردم] بشارت دهید و بیزارى ایجاد نکنید آسان بگیرید و سختگیرى نکنید».
5016. صحیح مسلم عن أبی بردة عن أبیه: بَعَثَنی رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله ومُعاذا إلَى الیَمَنِ، فَقالَ: اُدعُوَا النّاسَ، وبَشِّرا ولا تُنَفِّرا، ویَسِّرا ولا تُعَسِّرا.(54)
5017. صحیح البخاری عن أبی بردة عن أبیه: إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله بَعَثَ مُعاذا وأبا موسى إلَى الیَمَنِ، قالَ: یَسِّرا ولا تُعَسِّرا، وبَشِّرا ولا تُنَفِّرا، وتَطاوَعا ولا تَختَلِفا.(55)
5018. المعجم الکبیر عن ابن عبّاس: لَمّا نَزَلَت «یا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً»(56)، دَعَا النَّبِیُّ عَلِیّا ومُعاذا وقَد کانَ أمَرَهُما أن یَخرُجا إلَى الیَمَنِ فَقالَ: اِنطَلِقا، وبَشِّرا ولا تُنَفِّرا، ویَسِّرا ولا تُعَسِّرا؛ فَإِنَّهُ قَد اُنزِلَت عَلَیَّ: «یا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ…».(57)
5019. رسول الله صلى الله علیه و آله: اُمِرتُ بِمُداراةِ النّاسِ کَما اُمِرتُ بِتَبلیغِ الرِّسالَةِ.(58)
5020. عنه صلى الله علیه و آله فی ما وَصّى بِهِ عَمرَو بنَ مُرَّةَ لَمّا بَعَثَهُ إلى قَومِهِ : عَلَیکَ بِالرِّفقِ، وَالقَولِ السَّدیدِ، ولا تَکُ فَظّا، ولا غَلیظا، ولا مُستَکبِرا، ولا حَسودا.(59)
ح الأَدَب
5021. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَن کانَ آمِرا بِمَعروفٍ؛ فَلیَکُن أمرُهُ ذلِکَ بِمَعروفٍ.(60)
5022. عنه صلى الله علیه و آله: إیّاکَ أن. تَتَکَلَّمَ فی غَیرِ أدَبٍ.(61)
5016. صحیح مسلم به نقل از ابو برده، از پدرش : پیامبر خدا، من و معاذ را به طرف یمن فرستاد و فرمود: «مردم را دعوت کنید و بشارت دهید و بیزارى ایجاد نکنید آسان بگیرید و سختگیرى نکنید».
5017. صحیح البخارى به نقل از ابو برده، از پدرش : پیامبر صلى الله علیه و آله، مُعاذ و ابو موسى را به یمن فرستاد و فرمود: «آسان بگیرید و سختگیرى نکنید بشارت دهید و بیزارى ایجاد نکنید از روى میل، دعوت کنید و با هم اختلاف نکنید».
5018. المعجم الکبیر به نقل از ابن عبّاس : هنگامى که این آیه نازل شد: «اى پیامبر! ما تو را گواه و بشارت دهنده و هشدار دهنده فرستادیم»، پیامبر صلى الله علیه و آله على علیه السلام و مُعاذ را که از آنان خواسته بود به سوى یمن ره‌سپار شوند طلبید و فرمود: «ره‌سپار شوید و بشارت دهید و بیزارى ایجاد نکنید آسان بگیرید و سختگیرى نکنید، که بر من این آیه فرود آمده است: «اى پیامبر!…»».
5019. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همان گونه که به تبلیغِ رسالتْ مأموریت یافته‌ام، به مدارا با مردم، فرمان دارم.
5020. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش خود به عمرو بن مرّه، آن هنگام که او را به سوى قومش گسیل داشت: بر تو باد مدارا و سخنِ استوار گفتن و درشت‌خو، خشن، برترى‌جو و حسود مباش».
ح ادب
5021. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که امر کننده به معروف است، باید امرش همراه با نیکى باشد.
5022. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر حذر باش که… بدون رعایت ادب، سخن بگویى
ط تلک الخصال
الکتاب
«لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ».(62)
الحدیث
5023. رسول الله صلى الله علیه و آله: لا یَأمُرُ بِالمَعروفِ ولا یَنهى عَنِ المُنکَرِ إلّا مَن کانَ فیهِ ثَلاثُ خِصالٍ: رَفیقٌ بِما یَأمُرُ بِهِ، رَفیقٌ بِما یَنهى عَنهُ؛ عَدلٌ فی ما یَأمُرُهُ، عَدلٌ فی ما یَنهى عَنهُ؛ عالِمٌ بِما یَأمُرُ بِهِ، عالِمٌ بِما یَنهى عَنهُ.(63)
5024. الإمام علیّ علیه السلام فی وَصفِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله : أرسَلَهُ داعِیا إلَى الحَقِّ، وشاهِدا عَلَى الخَلقِ؛ فَبَلَّغَ رِسالاتِ رَبِّهِ غَیرَ وانٍ ولا مُقَصِّرٍ، وجاهَدَ فِی اللهِ أعداءَهُ غَیرَ واهِنٍ ولا مُعَذِّرٍ إمامُ مَنِ اتَّقى، وبَصَرُ مَنِ اهتَدى.(64)
5025. عنه علیه السلام فی صِفَةِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله وأهلِ بَیتِهِ : اِبتَعَثَهُ بِالنّورِ المُضیءِ، وَالبُرهانِ الجَلِیِّ، وَالمِنهاجِ البادی، وَالکِتابِ الهادی اُسرَتُهُ خَیرُ اُسرَةٍ، وشَجَرَتُهُ خَیرُ شَجَرَةٍ، أغصانُها مُعتَدِلَةٌ، وثِمارُها مُتَهَدِّلَةٌ مَولِدُهُ بِمَکَّةَ، وهِجرَتُهُ بِطَیبَةَ عَلا بِها ذِکرُهُ، وَامتَدَّ مِنها صَوتُهُ أرسَلَهُ بِحُجَّةٍ کافِیَةٍ، ومَوعِظَةٍ شافِیَةٍ، ودَعوَةٍ مُتَلافِیَةٍ أظهَرَ بِهِ الشَّرائِعَ المَجهولَةَ، وقَمَعَ بِهِ البِدَعَ المَدخولَةَ، وبَیَّنَ بِهِ الأَحکامَ المَفصولَةَ.(65)
ط این چند ویژگى
قرآن
«قطعاً براى شما پیامبرى از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت] شما حریص و نسبت به مؤمنان، دلسوزِ مهربان است».
حدیث
5023. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: امر به معروف و نهى از منکر انجام ندهد، جز کسى که در او سه ویژگى است: در آنچه بِدان امر یا از آن نهى مى‌کند، اهل مدارا باشد؛ و در آنچه بِدان امر یا از آن نهى مى‌کند، اهل عدالت باشد؛ و در آنچه بِدان امر یا از آن نهى مى‌کند، عالِم باشد
5024. امام على علیه السلام در توصیف پیامبر صلى الله علیه و آله : [خداوند] او را دعوت کننده به حق و گواه بر خلق فرستاد بدون هیچ سستى و کوتاهى‌اى رسالت‌هاى پروردگارش را ابلاغ کرد، و بدون سستى و عذرتراشى، در راه خدا با دشمنان خدا جهاد کرد پیشواى هر پرهیزگار، و دیده هر هدایتجویى است.
5025. امام على علیه السلام در توصیف پیامبر صلى الله علیه و آله و اهل بیت ایشان : [خدا] او را به نور افروزنده و برهان آشکار و راه ظاهر و کتاب هدایتگر برانگیخت. تبار او، بهترین تبار و شجره او، بهترین شجره و شاخه‌هاى آن، معتدل و میوه‌هاى آن، در دسترس است. زادگاهش مکّه و هجرتش به مدینه بود. در آن سرزمین، نامش جهانگیر شد و بانگش از آن جا گسترش یافت. خداوند، او را با حجّت کافى و موعظه شافى و دعوت تدارک کننده، به رسالت فرستاد شریعت‌هاى ناشناخته را به دست او آشکار ساخت و بدعت‌هاى ناصواب را به دست او در هم شکست و احکام متروک را تبیین کرد
4 / 3
الخَصائِصُ العَمَلِیَّةُ
أ تَطابُقُ القَلبِ وَاللِّسانِ
5026. رسول الله صلى الله علیه و آله: قالَ اللهُ عز و جل: لَقَد خَلَقتُ خَلقا ألسِنَتُهُم أحلى مِنَ العَسَلِ، وقُلوبُهُم أمَرُّ مِنَ الصَّبِرِ، فَبی حَلَفتُ لَاُتیحَنَّهُم فِتنَةً تَدَعُ الحَلیمَ مِنهُم حَیرانَ! فَبی یَغتَرّونَ؟ ! أم عَلَیَّ یَجتَرِئونَ؟ !(66)
5027. عنه صلى الله علیه و آله: أوحَى اللهُ إلى بَعضِ أنبِیائِهِ: قُل لِلَّذینَ یَتَفَقَّهونَ لِغَیرِ الدّینِ، ویَتَعَلَّمونَ لِغَیرِ العَمَلِ، ویَطلُبونَ الدُّنیا لِغَیرِ الآخِرَةِ؛ یَلبَسونَ لِلنّاسِ مُسوکَ الکِباشِ وقُلوبُهُم کَقُلوبِ الذِّئابِ، ألسِنَتُهُم أحلى مِنَ العَسَلِ، وأعمالُهُم أمَرُّ مِنَ الصَّبِرِ: إیّایَ یُخادِعونَ؟ ! ولَاُتیحَنَّ لَکُم فِتنَةً تَذَرُ الحَکیمَ حَیرانَ(67) !(68)
ب الدَّعوَةُ بِالعَمَلِ قَبلَ اللِّسانِ
5028. رسول الله صلى الله علیه و آله: قالَتِ الحَوارِیّونَ لِعیسى: یا روحَ اللهِ، مَن نُجالِسُ؟ قالَ: مَن یُذَکِّرُکُمُ اللهَ رُؤیَتُهُ، ویَزیدُ فی عِلمِکُم مَنطِقُهُ، ویُرَغِّبُکُم فِی الآخِرَةِ عَمَلُهُ.(69)
5029. المناقب عن اللّیث بن سعد: إنَّ النَّبِیَّ کانَ یُصَلّی یَوما فی فِئَةٍ وَالحُسَینُ صَغیرٌ بِالقُربِ مِنهُ، وکانَ النَّبِیُّ إذا سَجَدَ جاءَ الحُسَینُ فَرَکِبَ ظَهرَهُ، ثُمَّ حَرَّکَ رِجلَیهِ وقالَ: حِل حِل، وإذا أرادَ رَسولُ اللهِ أن یَرفَعَ رَأسَهُ أخَذَهُ فَوَضَعَهُ إلى جانِبِهِ، فَإِذا سَجَدَ عادَ عَلى ظَهرِهِ وقالَ: حِل حِل، فَلَم یَزَل یَفعَلُ ذلِکَ حَتّى فَرَغَ النَّبِیُّ مِن صَلاتِهِ فَقالَ یَهودِیٌّ: یا مُحَمَّدُ، إنَّکُم لَتَفعَلونَ بِالصِّبیانِ شَیئا ما نَفعَلُهُ نَحنُ! فَقالَ النَّبِیُّ: أمَا لَو کُنتُم تُؤمِنونَ بِاللهِ وبِرَسولِهِ لَرَحِمتُمُ الصِّبیانَ قالَ: فَإِنّی اُومِنُ بِاللهِ وبِرَسولِهِ فَأَسلَمَ لَمّا رَأى کَرَمَهُ مِن عِظَمِ قَدرِهِ.(70)
4 / 3
ویژگى‌هاى عملى
الف هماهنگى دل با زبان
5026. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل مى‌فرماید: «مردمى را آفریدم که زبانشان شیرین‌تر از عسل؛ امّا دل‌هایشان تلخ‌تر از شَبْیار(71) است. به خودم سوگند، آنان را در فتنه‌اى در افکنم که شکیبایشان را در سرگردانى وا گذارد! آیا به [رحمت] من مغرور شده‌اند؟ ! یا بر من جرئت یافته‌اند؟ !».
5027. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند به برخى از پیامبران خود وحى کرد: «به کسانى که براى غیر دین، دنبال دین‌آموزى هستند و براى غیر عمل، دانش مى‌آموزند و دنیا را براى غیر آخرت، طلب مى‌کنند و براى مردم، لباس گوسفندان به تن مى‌کنند، در حالى که دل‌هایشان به سانِ دل گرگان است و [نیز] زبان آنان، شیرین‌تر از عسل، امّا کارهایشان تلخ‌تر از شَبْیار است، بگو: «آیا به من نیرنگ مى‌زنند؟ قطعا شما را در فتنه‌اى در افکنم که حکیم را سرگردان، وا گذارد!».
ب دعوت عملى، پیش از دعوت زبانى
5028. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حواریان به عیسى علیه السلام گفتند: اى روح خدا! با چه کسى همنشینى کنیم؟
فرمود: «آن کس که دیدارش شما را به یاد خدا بیندازد و گفتارش به دانش شما بیفزاید و عمل او، میل شما را به آخرت، بیشتر کند».
5029. المناقب، ابن شهرآشوب به نقل از لیث بن سعد : روزى پیامبر صلى الله علیه و آله با جمعى نماز
مى‌گزارد حسین علیه السلام در حالى که خُردْسال بود، نزدیک ایشان بود هر گاه پیامبر صلى الله علیه و آله به سجده مى‌رفت، حسین علیه السلام مى‌آمد و بر پشت ایشان سوار مى‌شد آن گاه، پاهاى خود را مى‌جنبانْد و مى‌گفت: «هى! هى!».
هر گاه پیامبر خدا مى‌خواست سر از سجده بردارد، حسین را مى‌گرفت و در کنارش مى‌نهاد و وقتى به سجده مى‌رفت، حسین، مجدّدا بر پشت او سوار مى‌شد و مى‌گفت: «هى! هى!».
او پیوسته چنین مى‌کرد تا آن که پیامبر صلى الله علیه و آله از نمازش فارغ شد در این هنگام، مردى یهودى گفت: اى محمّد! شما با کودکان، کارى انجام مى‌دهید که ما چنین نمى‌کنیم.
پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «هان! اگر شما به خدا و فرستاده‌اش ایمان داشتید، به کودکان مهربانى مى‌کردید».
مرد یهودى گفت: من به خدا و فرستاده‌اش ایمان مى‌آورم.
بدین ترتیب، با دیدن این بزرگوارى از پیامبر صلى الله علیه و آله با آن عظمت جایگاه، اسلام آورد
1) التوبة: 122.
2) یوسف: 108.
3) الفردوس: ج 5 ص 69 ح 7486 عن ابن عمر.
4) الفردوس: ج 1 ص 234 ح 897 عن ابن عبّاس.
5) کنز العمّال: ج 3 ص 84 ح 5612 نقلاً عن أبی نعیم عن الإمام علیّ علیه السلام وج 10 ص 171 ح 28886 نقلاً عن الدیلمی عن ابن عبّاس وج 12 ص 521 ح 35684 عن ابن عبّاس عن الإمام علیّ علیه السلام؛ شرح الأخبار: ج 2 ص 389 وفیه «لیس یقوم» بدل «لا یقوم».
6) البقرة: 2.
7) الأحقاف: 10.
8) المنافقون: 6.
9) الزمر: 3.
10) صحیح مسلم: ج 4 ص 1958 ح 2526 عن أبی هریرة.
11) الزهد لابن حنبل: ص 391.
12) الأمالی للطوسی: ص 530 ح 1162 عن أبی ذَرٍّ؛ شعب الإیمان: ج4 ص 250 ح 4968 عن عامر نحوه.
13) مسند ابن حنبل: ج 5 ص 438 ح 16073 عن بشیر بن عقربة الجهنی.
14) الأحزاب: 39.
15) المائدة: 54.
16) کنز العمّال: ج 10 ص 217 ح 29152 وص 306 ح 29532 کلاهما نقلاً عن ابن عساکر عن أبی سعید.
17) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1328 ح 4008؛ عوالی اللآلی: ج 1 ص 115 ح 34 نحوه.
18) مسند ابن حنبل: ج 4 ص 102 ح 11474 عن أبی سعید الخدری.
19) مسند ابن حنبل: ج 4 ص 182 ح 11869 عن أبی سعید الخدری.
20) الفردوس: ج 2 ص 44 ح 2252 عن عبید بن صخر بن لوذان.
21) حلیة الأولیاء: ج 1 ص 241 عن ابن عمر.
22) الخصال: ص 345 ح 12، بحار الأنوار: ج 70 ص 107 ح 3؛ مسند ابن حنبل: ج 8 ص 95 ح 21472.
23) طه: 25 28.
24) الشرح: 1.
25) السنن الکبرى: ج 5 ص 190 ح 9475 عن عبد الله بن عبیدة عن الإمام علیّ علیه السلام.
26) القلم: 48.
27) الأحقاف: 35.
28) السجدة: 24.
29) لقمان: 17.
30) الروم: 60.
31) النحل: 127.
32) الأنعام: 34.
33) السیرة النبویّة لابن کثیر: ج 3 ص 686 عن عبدالله؛ تفسیر العیّاشی: ج 2 ص 92 ح 73 وفیه «قد اُوذی أخی موسى بأکثر…»، بحارالأنوار: ج 21 ص 178 ح 13.
34) بحار الأنوار: ج 73 ص 209.
35) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 428 ح 1263، بحار الأنوار: ج 89 ص 237.
36) الکافی: ج 1 ص 445 ح 17 عن إسحاق بن غالب، بحار الأنوار: ج 16 ص 369 ح 80.
37) الشورى: 15.
38) هود: 112.
39) السیرة النبویّة لابن هشام: ج 1 ص 283 وراجع تفسیر القمّی: ج 1 ص 380.
40) حلیة الأولیاء: ج 6 ص 333 عن أنس؛ التمحیص: ص 4 ولیس فیه «فی الله»، بحار الأنوار: ج 39 ص 56.
41) سنن الترمذی: ج 4 ص 645 ح 2472 عن أنس.
42) الطبقات الکبرى: ج 1 ص 378.
43) صحیح ابن خزیمة: ج 1 ص 82 ح 159.
44) المعجم الکبیر: ج 20 ص 343 ح 805.
45) صحیح البخاری: ج 3 ص 1282 ح 3290.
46) الأعراف: 68.
47) الأعراف: 62.
48) الأعراف: 79.
49) نهج البلاغة: الخطبة 95، بحار الأنوار: ج 18 ص 219 ح 51.
50) آل عمران: 159.
51) طه: 43 و 44.
52) صحیح البخاری: ج 5 ص 2269 ح 5774 عن أنس بن مالک؛ عوالی اللآلی: ج 1 ص 381 ح 5 وفیه «وبشّروا» بدل «وسکّنوا».
53) صحیح مسلم: ج 3 ص 1358 ح 6.
54) صحیح مسلم: ج 3 ص 1587 ح 71.
55) صحیح البخاری: ج 3 ص 1104 ح 2873.
56) الأحزاب: 45.
57) المعجم الکبیر: ج 11 ص 247 ح 11841.
58) تحف العقول: ص 48، بحار الأنوار: ج 77 ص 151 ح 97.
59) کنز الفوائد: ج 1 ص 210، بحار الأنوار: ج 18 ص 104 ح 4؛ تاریخ دمشق: ج 46 ص 345 عن عمرو بن مرّة الجهنی ولیس فیه «ولا غلیظا».
60) مسند الشهاب: ج 1 ص 285 ح 465 عن أبی برزة.
61) أعلام الدین: ص 273 عن معاذ بن جبل.
62) التوبة: 128.
63) النوادر للراوندی: ص 143 ح 195، بحار الأنوار: ج 100 ص 87 ح 64؛ الفردوس: ج 5 ص 137 ح 7741 عن أنس بن مالک نحوه.
64) نهج البلاغة: الخطبة 116، بحار الأنوار: ج 18 ص 220 ح 53.
65) نهج البلاغة: الخطبة 161، بحار الأنوار: ج 18 ص 222 ح 58.
66) سنن الترمذی: ج 4 ص 605 ح 2405 عن ابن عمر.
67) فی الطبعة المعتمدة: «حیرانا»، وهو تصحیف.
68) عدّة الداعی: ص70، بحار الأنوار: ج 1 ص 224 ح 15؛ جامع بیان العلم: ج 1 ص 189 عن أبی الدرداء نحوه.
69) الکافی: ج 1 ص 39 عن الفضل بن أبی قرّة عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 203 ح 18.
70) المناقب لابن شهرآشوب: ج 3 ص 227، بحار الأنوار: ج 43 ص 296 ح 57.
71) شَبْیار یا صبر، گیاهى است تلخ.
