2 / 1
مَثَلُ القلبُ
4083.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنّما سُمِّیَ القَلبُ مِن تَقلُّبِهِ، إنّما مَثَلُ القلبِ مَثَلُ ریشَةٍ بالفَلاةِ تَعَلَّقَت فی أصلِ شَجَرةٍ تُقَلِّبُها الرِّیحُ ظَهرا لِبَطنٍ . (1)
2 / 2
منزلةُ القلبِ مِن الجسدِ
4084.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا طابَ قلبُ المَرءِ طابَ جَسَدُهُ ، وإذا خَبُثَ القلبُ خَبُثَ الجَسَدُ . (2)
4085.عنه صلى الله علیه و آله : فی الإنسانِ مُضغَةٌ ، إذا هی سَلِمَت وصَحَّت سَلِمَ بها سائرُ الجَسَدِ، فإذا سَقِمَت سَقِمَ بها سائرُ الجَسَدِ وفَسَدَ ، وهِی القلبُ . (3)
4086.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ فیالرَّجُلِ مُضغَةً إذا صَحَّت صَحَّ لها سائرُ جَسَدِهِ ، وإن سَقِمَت سَقِمَ لها سائرُ جَسَدِهِ ، قَلبُهُ . (4)
2 / 1
مَثَل دل
4083.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : قلب را در حقیقت، از این رو قلب نامیده اند که منقلب (دگرگون) مى شود. حکایت قلب (دل)، حکایت یک پَر است که در دشتى به بیخ درختى آویخته شده و باد، آن را زیر و رو مى کند.
2 / 2
جایگاه دل نسبت به بدن
4084.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه دل انسان پاک شود، بدنش نیز پاک مى گردد و هر گاه دلش ناپاک شود، بدنش نیز ناپاک مى گردد [و اعمال و رفتارهاى ناپسند از او سر مى زند].
4085.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در انسان ، پاره گوشتى هست که اگر آن سالم و درست باشد، بقیّه بدن هم سالم مى شود و هر گاه آن بیمار شود، بقیّه بدنْ بیمار و تباه مى گردد. آن پاره گوشت ، دل است.
4086.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در وجود آدمى، پاره گوشتى هست که اگر آن سالم باشد، بقیّه بدنش سالم مى ماند و اگر آن بیمار شود، بقیّه بدنش بیمار مى شود، که [همان] دل اوست.
4087.عنه صلى الله علیه و آله : القَلبُ مَلِکٌ ولَهُ جُنودٌ ، فإذا صَلَحَ المَلِکُ صَلَحَت جُنودُهُ ، وإذا فَسدَ المَلِکُ فَسَدَت جُنودُهُ . (5)
2 / 3
القلوبُ آنیةُ اللّه ِ
4088.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ للّه ِ تعالى فی الأرضِ أوانِیَ ، ألا وهِی القُلوبُ ، فَأحَبُّها إلَى اللّه ِ ، أرَقُّها وأصفاها وأصلَبُها ؛ أرقُّها للإخوانِ، وأصفاها مِن الذُّنوبِ ، وأصلَبُها فی ذاتِ اللّه ِ . (6)
4089.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ للّه ِ تعالى آنِیَةً فی الأرضِ فَأحَبُّها إلَى اللّه ِ تعالى ما صَفا مِنها وَرقَّ وصَلُبَ ، وهِی القُلوبُ (7) ؛ فأمّا ما رَقَّ مِنها : فَأرَقُّهُ علَى الإخوانِ ، وأمّا ما صَلُبَ مِنها : فقَولُ الرجُلِ فی الحَقِّ لا یَخافُ فی اللّه ِ لَومَةَ لائمٍ ، وأمّا ما صَفا ما صَفَت مِن الذُّنوبِ . (8)
2 / 4
القَصدُ إلَى اللّه ِ تعالى بالقلوبِ
4090.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ تبارکَ وتعالى لا یَنظُرُ إلى صُوَرِکُم ولا إلى أموالِکُم ولکنْ یَنظُرُ إلى قُلوبِکُم وأعمالِکُم . (9)
4087.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دل، پادشاهى است که سپاهیانى دارد. هر گاه پادشاهْ شایسته باشد، سپاهیانش شایسته مى شوند و هر گاه پادشاهْ فاسد شود، سپاهیانش نیز فاسد مى شوند.
2 / 3
دل ها ظرف هاى خدایند
4088.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : همانا خداوند متعال در زمین، ظرف هایى دارد. بدانید که آن ظرف ها، همان دل هایند. پس دوست داشتنى ترین دل ها نزد خداوند، نازک ترین و صاف ترین و سخت ترین آنهاست؛ نازک ترین آنها براى برادران [دینى] و صاف ترین آنها از گناهان و سخت ترین آنها در راه خدا.
4089.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند متعال در زمین، ظرف هایى دارد و محبوب ترین آنها نزد او، ظروفى هستند که صاف و نازک و محکم باشند. این ظرف ها، همان دل هایند. دل نازک در میان دل ها، دلى است که با برادران [دینى]نرم تر و نازک تر باشد و دل محکم، دل آن کسى است که حق بگوید و در راه خدا از سرزنش هیچ ملامتگرى نهراسد و دل صاف، دلى است که از [زنگار]گناهان، صاف باشد.
2 / 4
ره سپردن به سوى خداوند متعال با دل ها
4090.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند – تبارک و تعالى – به چهره ها و دارایى هاى شما نمى نگرد؛ بلکه به دل ها و کرده هاى شما مى نگرد.
4091.عنه صلى الله علیه و آله : إنّ اللّه َ تعالى لا یَنظُرُ إلى أجسامِکُم ، ولا إلى أحسابِکُم ، ولا إلى أموالِکُم ، ولکن یَنظُرُ إلى قُلوبِکُم ، فمَن کانَ لَهُ قَلبٌ صالِحٌ تَحَنَّنَ اللّه ُ علَیهِ .(10)
2 / 5
أصنافُ القلوبِ
4092.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : القُلوبُ أربَعةٌ : قَلبٌ فیهِ إیمانٌ ولیسَ فیهِ قرآنٌ ، وقَلبٌ فیهِ إیمانٌ وقرآنٌ ، وقَلبٌ فیهِ قرآنٌ ولیسَ فیهِ إیمانٌ ، وقَلبٌ لا إیمانَ فیهِ ولا قرآنَ : فأمّا الأوَّلُ کالتَّمرَةِ طَیِّبٌ طَعمُها ولا طِیبَ لَها ، والثانی کَجِرابِ المِسکِ طَیِّبٌ إن فُتِحَ وطَیِّبٌ إن وَعاهُ ، والثالثُ کالاُشنَةِ طَیِّبٌ ریحُها وخَبیثٌ طَعمُها ، والرابعُ کالحَنظَلَةِ خَبیثٌ رِیحُها وطَعمُها . (11)
4093.عنه صلى الله علیه و آله : القُلوبُ أربَعةٌ : قَلبٌ أجرَدُ فیه مِثلُ السِّراجِ یَزهَرُ ، وقَلبٌ أغلَفُ مَربوطٌ على غِلافِهِ ، وقَلبٌ مَنکوسٌ ، وقَلبٌ مُصفَحٌ . (12)
4094.عنه صلى الله علیه و آله : قَلبُ المؤمنِ أجرَدُ فیهِ سِراجٌ یَزهَرُ ، وقَلبُ الکافِرِ أسوَدُ مَنکوسٌ . (13)
2 / 6
سَلامةُ القَلبِ
الکتاب
«وَلَا تُخْزِنِى یَوْمَ یُبْعَثُونَ – یَوْمَ لَا یَنفَعُ مَالٌ وَ لَا بَنُونَ – إِلَا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» . (14)
4091.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند تعالى به بدن ها و حسب ها و دارایى هاى شما نمى نگرد؛ بلکه به دل هاى شما مى نگرد، پس اگر کسى داراى دلى صالح بود ، خداوند بر او ترحّم مى کند.
2 / 5
انواع دل ها
4092.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دل ها چهار گونه اند: دلى که در آن ایمان هست و قرآن نیست، دلى که در آن هم ایمان است و هم قرآن، دلى که در آن قرآن هست و ایمان نیست، و دلى که در آن نه ایمان است و نه قرآن. دل اوّل، همچون خرماست ؛ خوش طعم است ، امّا عطر ندارد. دل دوم، همچون مشکدان است که اگر دَرَش را باز کنى، خوش بوست و اگر هم ببندى، باز خوش بوست. دل سوم، مانند اِشنان است؛ خوش بو و بدطعم. و دل چهارم، مانند حنظل (15) است؛ بدبو و بدطعم.
4093.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دل ها چهار گونه اند: دل صاف که در آن، چیزى مانند چراغ مى درخشد، دل غلاف شده که به غلافش بسته شده است، دل نگون سار، و دل روى گردان .
4094.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دل مؤمن، صاف است و در آن، چراغى مى درخشد و دل کافر، سیاه و وارونه است.
2 / 6
سلامت دل
قرآن
«و روزى که [مردم] برانگیخته مى شوند، رسوایم مکن؛ روزى که هیچ مال و فرزندى سود نمى بخشد، مگر کسى که دلى سالم به سوى خدا بیاورد» .
«وَ إِنَّ مِن شِیعَتِهِ لَاءِبْرَ هِیمَ – إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» . (16)
الحدیث
4095.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – وقد سُئلَ : ما القَلبُ السَّلیمُ ؟ -: دِینٌ بِلا شَکٍّ وهَوى ، وعملٌ بِلا سُمعَةٍ ورِیاءٍ . (17)
2 / 7
انشِراحُ القلبِ
الکتاب
» فَمَن یُرِدِ اللَّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْاءِسْلَمِ وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا کَأَنَّمَا یَصَّعَّدُ فِى السَّمَاءِ کَذَ لِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ » . (18)
«أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ» . (19)
الحدیث
4096.مجمع البیان فی تَفسیرِ قَولِهِ تَعالى : «فَمَن یُرِدِ اللَّهُ أَن یَهْدِیَهُ …» – : وَردَتِ الرّوایةُ الصَّحیحة أنّه لمّا نَزَلَت هذهِ الآیَةُ سُئلَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله عن شَرحِ الصَّدرِ ما هُو ؟ فقالَ: نورٌ یَقذِفُهُ اللّه ُ فی قَلبِ المؤمنِ فَیَنشَرِحُ لَهُ صَدرُهُ ویَنفَسِحُ . قالوا: فهَل لذلکَ مِن أمارَةٍ یُعرَفُ بها ؟ قالَ صلى الله علیه و آله : نَعَم ، الإنابَةُ إلى دارِ الخُلودِ ، والتَّجافی عن دارِ الغُرورِ ، والاستِعدادُ لِلمَوتِ قَبلَ نُزولِ المَوتِ . (20)
«و بى گمان، ابراهیم، از پیروان اوست. آن گاه که با دلى سالم به [پیشگاهِ]پروردگارش آمد» .
حدیث
4095.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در پاسخ این سؤال که: قلب سلیم چیست؟ -: دیندارىِ به دور از شک و هواى نفْس و عملِ بدون شهرت طلبى و خودنمایى .
2 / 7
گشادگى دل
قرآن
«پس کسى را که خدا بخواهد هدایت نماید، دلش را به پذیرش اسلام مى گشاید و هر که را بخواهد گم راه کند، دلش را سختْ تنگ مى گرداند، چنان که گویى به زحمت در آسمان، بالا مى رود. این گونه، خدا پلیدى را بر کسانى که ایمان نمى آورند، قرار مى دهد» .
«آیا براى تو سینه ات را نگشاده ایم؟» .
حدیث
4096.مجمع البیان – در تفسیر قول خداوند متعال: «پس کسى را که خد: با سند صحیح ، روایت شده است که هنگامى که این آیه نازل شد، از پیامبر خدا سؤال شد: گشادگى دل چیست؟ فرمود: «نورى است که خدا در دل مؤمن مى افکند و بِدان دلش فراخ مى گردد و گشاده مى شود» . گفتند: آیا براى شناخت آن، نشانه اى وجود دارد؟ فرمود: «آرى؛ روى آوردن به سراى جاودانى و دورى گزیدن از سراى فریب و آماده شدن براى مرگ، پیش از فرا رسیدن آن».
4097.مکارم الأخلاق عن عَبد اللّه ِ بنِ مَسعود : دخلتُ … على رسولِ اللّه صلى الله علیه و آله … فقالَ : یابنَ مَسعودٍ ، فمَن شَرَحَ اللّه ُ صَدرَهُ للإسلامِ فهُو على نُورٍ مِن رَبِّهِ ، فإنَّ النورَ إذا وَقَعَ فی القَلبِ انشَرَحَ وانفَسَحَ ، فقیلَ : یا رسولَ اللّه ِ ، فهَل لذلکَ مِن عَلامَةٍ ؟ فقالَ : نَعَم ، التَّجافی عن دارِ الغُرورِ ، والإنابَةُ إلى دارِ الخُلودِ ، والاستِعدادُ للمَوتِ قبلَ نُزولِ الفَوتِ ، فَمَن زَهِدَ فی الدنیا قَصُرَ أمَلُهُ فیها وتَرَکَها لِأهلِها . (21)
2 / 8
طَبعُ القلبِ
الکتاب
» الَّذِینَ یُجَدِلُونَ فِى ءَایَتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطَنٍ أَتَاهُمْ کَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ وَ عِندَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ کَذَ لِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ » . (22)
«ثُمَّ بَعَثْنَا مِن بَعْدِهِ رُسُلاً إِلَى قَوْمِهِمْ فَجَاءُوهُم بِالْبَیِّنَتِ فَمَا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ بِمَا کَذَّبُواْ بِهِ مِن قَبْلُ کَذَ لِکَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ» . (23)
«کَذَ لِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ» . (24)
«تِلْکَ الْقُرَى نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنبَائِهَا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَتِ فَمَا کَانُواْ لِیُؤْمِنُواْ بِمَا کَذَّبُواْ مِن قَبْلُ کَذَ لِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الْکَفِرِینَ» . (25)
الحدیث
4098.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الطابَعُ مُعَلَّقٌ بِقائمَةِ العَرشِ ، فإذا انتُهِکَتِ الحُرمَةُ وعُمِلَ بالمَعاصی واجْتُرِئَ علَى اللّه ِ بَعَثَ اللّه ُ الطابَعَ فَیَطبَعُ اللّه ُ على قَلبِهِ فلا یَعقِلُ بعدَ ذلکَ شیئا . (26)
4097.مکارم الأخلاق – به نقل از عبد اللّه بن مسعود -: … خدمت پیامبر خدا رسیدم… . فرمود : «اى پسر مسعود! هر کس که خداوندْ دلش را براى اسلام بگشاید، داراى نورى از پروردگار خویش است؛ زیرا نور، هر گاه در دل بیفتد، دلْ گشاده و فراخ مى گردد» . گفته شد: اى پیامبر خدا! آیا براى آن، نشانه اى هست؟ فرمود: «آرى؛ دورى کردن از سراى فریب و روى آوردن به سراى جاودانى و آماده شدن براى مرگ ، پیش از فرود آمدن نیستى و فوت وقت . پس، هر که از دنیا دل بَر کند، آرزویش در دنیا کوتاه مى شود و دنیا را به اهلش وا مى گذارد.
2 / 8
مُهر زدن بر دل
قرآن
«کسانى که درباره آیات خدا – بدون حجّتى که براى آنان آمده باشد – مجادله مى کنند، [این ستیزه] در نزد خدا و نزد کسانى که ایمان آورده اند، [مایه] عداوت بزرگى است. این گونه، خدا بر دل هر متکبّر و زورگویى مُهر مى نهد» .
«آن گاه، پس از وى رسولانى را به سوى قومشان برانگیختیم و آنان، دلایل آشکار برایشان آوردند؛ ولى ایشان بر آن نبودند که به چیزى که پیش تر آن را دروغ شمرده بودند، ایمان بیاورند. این گونه ، بر دل هاى تجاوزکاران، مُهر مى نهیم» .
«این گونه، خدا بر دل هاى کسانى که نمى دانند، مُهر مى نهد» .
«این شهرها هستند که برخى از خبرهاى آن را بر تو حکایت مى کنیم. در حقیقت، پیامبرانشان دلایل روشن برایشان آوردند؛ امّا آنان به آنچه پیش تر تکذیب کرده بودند، [باز] ایمان نمى آوردند. این گونه ، خدا بر دل هاى کافران، مُهر مى نهد» .
حدیث
4098.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مُهر، به ستون عرش، آویزان است و هر گاه حرمتى شکسته شود و به گناهان عمل گردد و به خدا گستاخى شود، خداوندْ مُهر را مى فرستد و این سان، خدا بر دل چنین شخصى، مُهر مى زند و پس از آن، دیگر چیزى را نمى فهمد.
4099.عنه صلى الله علیه و آله : إیّاکُم واستِشعارَ الطَّمَعِ ؛ فإنّهُ یَشوبُ القَلبَ شِدَّةُ الحِرصِ ، ویَختِمُ علَى القُلوبِ بطَبائعِ حُبِّ الدنیا . (27)
4100.عنه صلى الله علیه و آله : مَن تَرَکَ ثلاثَ جُمَعٍ تَهاوُنا بها طَبَعَ اللّه ُ على قَلبِهِ . (28)
2 / 9
عَمَى القلبِ
الکتاب
«أَفَلَمْ یَسِیرُواْ فِى الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ ءَاذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَرُ وَ لَکِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ» . (29)
«وَ مَن کَانَ فِى هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِى الْأَخِرَةِ أَعْمَى وَ أَضَلُّ سَبِیلاً» . (30)
الحدیث
4101.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : شَرُّ العَمى عَمَى القَلبِ . (31)
4102.عنه صلى الله علیه و آله : أعمَى العَمى الضَّلالَةُ بعدَ الهُدى … وشَرُّ العَمى عَمَى القَلبِ . (32)
4099.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : زنهار از پوشیدن تن پوش طمع؛ چرا که طمع ، دل را به حرص شدید مى آمیزد و مُهر دنیادوستى را بر دل ها مى زند.
4100.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که شرکت در سه نماز جمعه را از روى بى اعتنایى به آن ترک کند، خداوند بر دلش مُهر مى زند.
2 / 9
کورى دل
قرآن
«آیا در زمین، گردش نکرده اند تا دل هایى داشته باشند که با آن بیندیشند، یا گوش هایى که با آن بشنوند؟ در حقیقت، چشم ها کور نیستند؛ لیکن دل هایى که در سینه هایند کورند» .
«و هر که در این [دنیا] کور [دل] باشد، در آخرت، کور [دل] و گم راه تر خواهد بود» .
حدیث
4101.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بدترین کورى، کورىِ دل است.
4102.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کورترین کورى، گم راهىِ بعد از هدایت است… و بدترین کورى، کورىِ دل است.
2 / 10
حِجابُ القلبِ
الکتاب
» کَلَا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا کَانُواْ یَکْسِبُونَ – کَلَا إِنَّهُمْ عَن رَّبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَّمَحْجُوبُونَ » . (33)
الحدیث
4103.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ المؤمنَ إذا أذنَبَ کانَت نُکتَةٌ سَوداءُ فی قَلبِهِ ، فإن تابَ ونَزَعَ واستَغفَرَ صُقِلَ قَلبُهُ، فإن زاد زَادَت ، فذلکَ الرانُ الذی ذَکَرَهُ اللّه ُ فی کتابِهِ «کَلَا بَلْ رانَ على قُلوبِهِم ما کانُوا یَکسِبُونَ» . (34)
4104.عنه صلى الله علیه و آله : إذا أذنَبَ العَبدُ نُکِتَت فی قَلبِهِ نُکتَةٌ سَوداءُ ، فإذا تابَ صُقِلَ مِنها ، فإن عادَ زادَت حتّى تَعظُمَ فی قَلبِهِ . (35)
2 / 11
زَیغُ القلبِ
الکتاب
» رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ » . (36)
«وَ إِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ یَقَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِى وَ قَد تَّعْلَمُونَ أَنِّى رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ فَلَمَّا زَاغُواْ أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لَا یَهْدِى الْقَوْمَ الْفَسِقِینَ» . (37)
2 / 10
پرده دل
قرآن
«نه چنین است؛ بلکه آنچه مرتکب مى شدند، زنگار بر دل هایشان بسته است. زهى پندار، که آنان در آن روز، از پروردگارشان سختْ در حجاب اند» .
حدیث
4103.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مؤمن هر گاه گناه کند، نقطه اى سیاه در دلش پدید مى آید. اگر توبه کرد و دست از گناه کشید و آمرزش خواست، دلش از آن لکّه سیاه پاک مى شود؛ امّا اگر بر گناهش بیفزاید، آن نقطه زیاد مى شود. این، همان زنگارى است که خداوند متعال در کتاب خود از آن یاد کرده و فرموده است: «نه چنین است؛ بلکه آنچه مرتکب مى شدند، زنگار بر دل هایشان بسته است» .
4104.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه بنده گناه کند، نقطه اى سیاه در دلش پدیدار مى شود. اگر توبه کرد، دلش از آن نقطه پاک مى شود و اگر گناه را تکرار کرد، آن لکّه افزوده مى شود تا آن که در دل او به لکّه اى بزرگ تبدیل مى گردد.
2 / 11
انحراف دل
قرآن
«[مى گویند:] پروردگارا! پس از آن که ما را هدایت کردى، دل هایمان را منحرف مگردان و از جانب خود، رحمتى بر ما ارزانى دار، که تو خود، بخشایشگرى» .
«و هنگامى را [یاد کن] که موسى به قوم خود گفت: «اى قوم من! چرا آزارم مى دهید، با این که مى دانید من فرستاده خدا به سوى شما هستم؟» . پس چون [از حق] برگشتند، خدا دل هایشان را برگردانید و خدا مردم نافرمان را هدایت نمى کند» .
«هُوَ الَّذِى أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَبَ مِنْهُ ءَایَتٌ مُّحْکَمَتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَبِ وَأُخَرُ مُتَشَبِهَتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِى قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَبَهَ مِنْهُ ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَا اللَّهُ وَالرَّ سِخُونَ فِى الْعِلْمِ یَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَا أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ» . (38)
الحدیث
4105.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – کانَ یُکثِرُ أن یَقولَ -: یا مُقلِّبَ القُلوبِ ثَبِّتْ قَلبی على دِینِکَ . (39)
2 / 12
ما یُقسِی القلبَ
الکتاب
«فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَقَهُمْ لَعَنَّهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَسِیَةً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَنَسُواْ حَظًّا مِّمَّا ذُکِّرُواْ بِهِ وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَى خَائِنَةٍ مِّنْهُمْ إِلَا قَلِیلاً مِّنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» . (40)
«أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَ لَا یَکُونُواْ کَالَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَبَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَسِقُونَ» . (41)
الحدیث
4106.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تُکثِرُوا الکلامَ بغَیرِ ذِکرِ اللّه ِ ؛ فإنَّ کَثرَةَ الکلامِ بغَیرِ ذِکرِ اللّه ِ قَسوَةُ القَلبِ ، إنّ أبعَدَ الناسِ مِن اللّه ِ القَلبُ القاسی . (42)
«اوست کسى که این کتاب (قرآن) را بر تو فرو فرستاد. پاره اى از آن، آیات محکم [یعنى صریح و روشن] اند. آنها اساس کتاب اند. و [پاره اى] دیگر، متشابه اند [که تأویل پذیرند] . کسانى که در دل هایشان انحراف است، براى فتنه جویى و طلب تأویل آن [به دلخواه خود،]از متشابهِ آن پیروى مى کنند، با آن که تأویلش را کسى نمى داند جز خدا و ریشه داران در دانش، [که] مى گویند: ما بِدان ایمان آوردیم. همه [چه محکم و چه متشابه] ، از جانب پروردگار ماست، و جز خردمندان، کسى متذکّر نمى شود» .
حدیث
4105.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – این جمله را زیاد به زبان مى آورد -: اى دگرگون ساز دل ها! دل مرا بر دینت، استوار بدار.
2 / 12
عوامل سخت دلى
قرآن
«پس به [سزاى] پیمانْ شکستنشان، لعنتشان کردیم و دل هایشان را سخت گردانیدیم. کلمات را از مواضع خود، تحریف مى کنند و بخشى از آنچه را بِدان اندرز داده شده بودند، به فراموشى سپردند، و تو همواره بر خیانتى از آنان آگاه مى شوى، مگر اندکى از ایشان [که خیانتکار نیستند] . پس، از آنان در گذر و چشم پوشى کن که خدا نیکوکاران را دوست مى دارد» .
«آیا براى کسانى که ایمان آورده اند، هنگام آن نرسیده که دل هایشان به یاد خدا و آن حقیقتى که نازل شده، نرم [و فروتن] گردد و مانند کسانى نباشند که از پیش، بِدانها کتاب داده شد و [عمر و] انتظار بر آنان به درازا کشید، و دل هایشان سخت گردید و بسیارى از آنها فاسق بودند؟» .
حدیث
4106.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در غیر از ذکر خدا، زیاده گویى نکنید؛ زیرا زیاده گویى در غیر ذکر خدا، موجب سخت دلى مى شود و دورترینِ مردم از خدا، سخت دل است.
4107.عنه صلى الله علیه و آله : ثلاثةٌ یُقسِینَ القَلبَ : استِماعُ اللَّهوِ ، وطَلَبُ الصَّیدِ ، وإتیانُ بابِ السُّلطانِ . (43)
4108.عنه صلى الله علیه و آله : تَرکُ العِبادَةِ یُقسی القَلبَ، تَرکُ الذِّکرِ یُمیتُ النَّفسَ . (44)
2 / 13
ما یُمرِضُ القلبَ
4109.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : تُعرَضُ الفِتَنُ علَى القُلوبِ کالحَصیرِ عُودا عُودا ، فأیُّ قَلبٍ اُشرِبَها نُکِتَت فیهِ نُکتَةٌ سَوداءُ ، وأیُّ قَلبٍ أنکَرَها نُکِتَت فیهِ نُکتَةٌ بَیضاءُ ، حتّى تَصیرَ على قَلبَینِ ، على أبیضَ مثلِ الصَّفا فلا تَضُرُّهُ فِتنَةٌ ما دامَتِ السماواتُ والأرضُ ، والآخَرُ أسوَدُ مُربادّا (45) کَالکُوزِ مُجَخِّیا (46) ، لا یَعرِفُ مَعروفا ولا یُنکِرُ مُنکَرا إلّا ما اُشرِبَ مِن هَواهُ . (47)
2 / 14
ما یَشفِی القلبَ
الکتاب
» یَأَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَشِفَاءٌ لِّمَا فِى الصُّدُورِ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ » . (48)
4107.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سه چیز، دل را سخت مى کند: بیهوده شنوى، شکار کردن ، و آمد و شد به دربار سلطان.
4108.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : ترک عبادت، دل را سخت مى کند. رها کردن یاد خدا، جان را مى میراند.
2 / 13
آنچه دل را بیمار مى کند
4109.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : فتنه ها (گناهان و عوامل گم راه ساز)، همچون نى هاى حصیر، یکى یکى به دل ها عرضه مى شوند. هر دلى که مِهر این گناهان به آن آمیخته شود، نقطه اى سیاه در آن پدیدار مى گردد و هر دلى که با آنها مخالفت کند، نقطه اى سفید در آن پدید مى آید و بدین سان، دو دل به وجود مى آید: دلى سفید ، مانند صفا (تخته سنگ صاف و نرم) که تا آسمان ها و زمین برجایند، هیچ فتنه اى به آن گزند نمى رساند، و دلى سیاه و خاکسترى رنگ، مانند کوزه اى کج شده (وارونه) (49) که نه خوب را خوب مى شمارد و نه منکَر را زشت مى داند و تنها چیزى که مى شناسد، همان هوس هایى است که با دلش آمیخته شده است.
2 / 14
آنچه دل را درمان مى کند
قرآن
«اى مردم! به یقین، براى شما اندرزى از جانب پروردگارتان و درمانى براى آنچه در سینه هاست و ره نمود و رحمتى براى گروندگان [به خدا] ، آمده است» .
الحدیث
4110.الإمام علیّ علیه السلام – فی صفةِ النبیِّ صلى الله علیه و آله -: طَبیبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ ، قد أحکَمَ مَراهِمَهُ ، وأحمى (أمضى) مَواسِمَهُ ، یَضَعُ ذلکَ حیثُ الحاجَةَ إلَیهِ ، مِن قُلوبٍ عُمْیٍ ، وآذانٍ صُمٍّ ، وألسِنَةٍ بُکْمٍ ، مُتَتبِّعٌ بدَوائهِ مَواضِعَ الغَفلَةِ ومَواطِنَ الحَیرَةِ . (50)
4111.عنه علیه السلام : اِعلَمُوا أ نَّکُم إن اتَّبَعتُم طالِعَ المَشرِقِ سَلَکَ بِکُم مَناهِجَ الرَّسولِ صلى الله علیه و آله فَتَداوَیتُم مِن العَمى والصَّمَمِ والبَکمِ . (51)
2 / 15
ما یُمیتُ القَلبَ
4112.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ثلاثةٌ مُجالَسَتُهُم تُمیتُ القَلبَ : مُجالَسَةُ الأنذالِ ، ومُجالَسَةُ الأغنیاءِ ، والحدیثُ مَع النِّساءِ . (52)
4113.عنه صلى الله علیه و آله – فی مَواعِظِهِ لأبی ذَرٍّ -: إیّاکَ وکَثرَةَ الضَّحِکِ ؛ فإنّهُ یُمِیتُ القَلبَ . (53)
4114.الأمالی للطوسی عن أبی المُحبَّر : قالَ رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أربَعٌ مَفسَدَةٌ لِلقلوبِ : الخَلوَةُ بالنِّساءِ ، والاستِماعُ مِنهُنَّ ، والأخذُ بِرَأیِهِنَّ ، ومُجالَسَةُ المَوتى . فقیلَ : یا رسولَ اللّه ِ ، وما مُجالَسَةُ المَوتى ؟ قالَ : مُجالَسَةُ کُلِّ ضالٍّ عنِ الإیمانِ وجائرٍ عنِ الأحکامِ . (54)
4115.الإمام الباقر علیه السلام : قالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : أربَعٌ یُمِتنَ القلبَ : الذَّنبُ علَى الذَّنبِ ، وکَثرَةُ مُناقَشَةِ النِّساءِ – یَعنی مُحادَثَتَهُنَّ – ومُماراةُ الأحمَقِ، تَقولُ ویَقولُ ولا یَرجِعُ إلى خَیرٍ أبَدا ، ومُجالَسَةُ المَوتى . فقیلَ لَهُ : یا رسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ، وما المَوتى ؟ قالَ : کُلُّ غَنِیٍّ مُترَفٍ . (55)
حدیث
4110.امام على علیه السلام – در وصف پیامبر صلى الله علیه و آله -: او طبیبى است که با دانش طبّ خود، پیوسته میان مردم مى گردد، مرهم هایش را درست کرده و ابزار داغ نهادنش را تافته است و آنها را بر هر جا که لازم باشد، [یعنى بر] دل هاى کور و گوش هاى کر و زبان هاى گنگ، مى نهد. با دواى خود، جایگاه هاى غفلت و مراکز سرگردانى را مى جوید و درمان مى کند.
4111.امام على علیه السلام : بدانید که اگر از سربردارنده از مشرق، پیروى کنید، شما را به راه هاى پیامبر صلى الله علیه و آله مى برد و درد کورى و کرى و لالىِ شما درمان مى شود.
2 / 15
آنچه دل را مى میراند
4112.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سه گروه اند که همنشینى با آنها دل را مى میراند: همنشینى با فرومایگان، همنشینى با ثروتمندان و گفتگو با زنان.
4113.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در اندرزهاى خود به ابو ذر -: از خنده زیاد بپرهیز، که دل را مى میراند.
4114.الأمالى ، طوسى – به نقل از ابو محبَّر -: پیامبر خدا فرمود : «چهار چیز، مایه تباهى دل هاست: خلوت کردن با زنان، گوش کردن به حرف هاى آنان، عمل کردن به نظر آنان و همنشینى با مُردگان». گفته شد: اى پیامبر خدا! همنشینى با مردگان چیست؟ فرمود: «همنشینى با هر شخص منحرف از ایمان و منحرف از احکام» .
4115.امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا فرمود: «چهار چیز، دل را مى میراند: گناه روى گناه، هم سخن شدنِ زیاد با زنان، مجادله کردن با نابخرد – که تو مى گویى و او مى گوید و هرگز به راه نمى آید – و همنشینى با مردگان». گفته شد: اى پیامبر خدا! منظور از مردگان چیست؟ فرمود: «هر توانگر خوش گذران».
2 / 16
ما یُحیی القلبَ
4116.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ عز و جل یقولُ : تَذاکُرُ العِلمِ بینَ عِبادی مِمّا تَحیا علیهِ القُلوبُ المَیِّتةُ إذا هُمُ انتَهَوا فیهِ إلى أمری . (56)
2 / 17
ما یُلینُ القلبَ
4117.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – لمّا شَکا إلَیهِ رجُلٌ قَساوَةَ قَلبِهِ -: إذا أرَدتَ أن یَلینَ قَلبُکَ فَأطعِمِ المِسکینَ وامسَحْ رَأسَ الیَتیمِ . (57)
4118.عنه صلى الله علیه و آله : عَوِّدُوا قُلوبَکُمُ الرِّقَّةَ ، وأکثِرُوا مِن التَّفَکُّرِ والبُکاءِ مِن خَشیَةِ اللّه ِ . (58)
2 / 18
ما یُجلِی القَلبَ
4119.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : جَلاءُ هذهِ القُلوبِ ذِکرُ اللّه ِ وتِلاوَةُ القرآنِ . (59)
4120.کنز العمّال عن ابن عمر : قالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : إنّ هذهِ القُلوبَ تَصدَأُ کما یَصدأُ الحَدیدُ إذا أصابَهُ الماءُ . قیلَ : وما جَلاؤها ؟ قالَ : کَثرَةُ ذِکرِ المَوتِ، وتِلاوَةِ القرآنِ . (60)
2 / 16
آنچه دل را زنده مى کند
4116.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند عز و جل مى فرماید: «گفتگوى علمى میان بندگان من، از چیزهایى است که دل هاى مرده با آن زنده مى شود ؛ به شرط آن که در این گفتگوهاى خود، سرانجام به خواسته من برسند».
2 / 17
آنچه دل را نرم مى کند
4117.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – به مردى که از سخت دلى خود نزد ایشان شِکوه کرد -: اگر مى خواهى دلت نرم شود، مستمند را اطعام کن و بر سر یتیم، دست نوازش بکش.
4118.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دل هاى خود را به رقّت، خو دهید و زیاد بیندیشید و از خوف خدا بسیار بگریید.
2 / 18
آنچه دل را صیقل مى دهد
4119.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : صیقل دهنده این دل ها، یاد خدا و تلاوت قرآن است .
4120.کنز العمّال – به نقل از ابن عمر -: پیامبر خدا فرمود : «همچنان که آهن، اگر آب به آن برسد، زنگ مى زند، این دل ها نیز زنگار مى بندد» . گفته شد: صیقل دادن آنها به چیست؟ فرمود: «بسیار به یاد مرگ بودن و تلاوت قرآن».
2 / 19
ما یُنَوِّرُ القلبَ
4121.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ -: یا مُقَلِّبَ القُلوبِ ، یا طَبیبَ القُلوبِ ، یا مُنوِّرَ القُلوبِ ، یا أنیسَ القُلوبِ . (61)
2 / 20
ما یُصلِحُ القلبَ
4122.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا یَستَقیمُ إیمانُ عَبدٍ حتّى یَستَقیمَ قَلبُهُ ، ولا یَستَقیمُ قلبُهُ حتّى یَستَقیمَ لِسانُهُ . (62)
4123.عنه صلى الله علیه و آله : أمّا عَلامةُ الصّالِحِ فأربَعةٌ : یُصَفِّی قَلبَهُ ، ویُصلِحُ عَمَلَهُ ، ویُصلِحُ کَسبَهُ ، ویُصلِحُ اُمورَهُ کُلَّها . (63)
4124.عنه صلى الله علیه و آله : عَوِّدُوا قُلوبَکُمُ التَّرَقُّبَ ، وأکثِرُوا التَّفَکُّرَ والاعتِبارَ . (64)
2 / 21
ما جُبِلَت علیه القلوبُ
4125.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : جُبِلَتِ القُلوبُ على حُبِّ مَن أحسَنَ إلَیها وبُغضِ مَن أساءَ إلَیها . (65)
2 / 19
آنچه دل ها را روشنایى مى بخشد
4121.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعاى «جوشن کبیر» -: اى دگرگون ساز دل ها، اى طبیب دل ها، اى روشنایى بخش دل ها، اى همدم دل ها !
2 / 20
آنچه دل را اصلاح مى کند
4122.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : ایمان هیچ بنده اى درست نمى گردد، مگر این که دلش درست باشد و دلش درست نمى گردد، مگر آن گاه که زبانش درست باشد.
4123.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : نشانه شخص صالح، چهار چیز است: دلش را صاف مى کند، کردارش را، درآمدش را و همه کارهایش را اصلاح مى کند .
4124.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دل هایتان را به کمین کردن براى فرصت ها عادت دهید و بر اندیشیدن و عبرت گرفتن [خویش] بیفزایید .
2 / 21
آنچه دل ها بر آن ، سرشته شده اند
4125.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دل ها بر دوست داشتن کسى که به آنها نیکى کند و نفرت داشتن از کسى که به آنها بدى کند، سرشته شده اند.
1) کنز العمال : ج 1 ص 241 ح 1210 نقلاً عن المعجم الکبیر عن أبی موسى.
2) کنز العمال :ج 1 ص 243 ح 1222 نقلاً عن ابن السنی وابینعیم فی الطبّ عن أبی هریرة.
3) الخصال : ص 31 ح 109 عن النعمان بن بشیر ، بحارالأنوار : ج 70 ص 50 ح 4.
4) کنز العمال :ج 1 ص 243 ح 1223 نقلاً عن النعمان بن بشیر.
5) کنز العمال : ج 1 ص 240 ح 1205 نقلاً عن شعب الإیمان عن أبی هریرة.
6) کنز العمال :ج 1 ص 243 ح 1225 نقلاً عن الحکیم عن سهل بن سعد.
7) فی المحجّة البیضاء : ج 5 ص 26 «قیل لرسول اللّه صلى الله علیه و آله : أین اللّه ، فی الأرض أو فی السماء ؟ قال : فی قلوب عباده المؤمنین» وفی الخبر : «قال اللّه تعالى : لم یسعنی أرضی ولا سمائی ووسعنی قلب عبدی المؤمن اللیّن الوادع».
8) النوادر للراوندی : ص 98 ح 52 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 70 ص 60 ح 40.
9) الأمالی للطوسی : ص 536 ح 1162 عن أبی ذرّ ، بحارالأنوار : ج 77 ص 88 ح 3.
10) کنز العمال :ج 3 ص 421 ح 7258 نقلاً عن المعجم الکبیر عن أبی مالک الأشعری.
11) النوادر للراوندی : ص 90 ح 26 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار: ج 70 ص 60 ح 40.
12) کنز العمال :ج 1 ص 244 ح 1226 نقلاً عن مسند ابن حنبل والمعجم الأوسط عن أبی سعید.
13) بحار الأنوار : ج 70 ص 59 ح 39 نقلاً عن اسرار الصلاة.
14) الشعراء : 87 – 89.
15) گیاهى است که میوه آن به بزرگى یک نارنج است و مصرف دارویى دارد و بسیار تلخ است (فرهنگ معین : ج 4 ص 5207).
16) الصافّات : 83 و 84.
17) مستدرک الوسائل : ج 1 ص 113 ح 124 نقلاً عن القطب الراوندی فى لب اللباب.
18) الأنعام : 125.
19) الشرح : 1.
20) مجمع البیان : ج 4 ص 561 ، بحارالأنوار : ج 68 ص 236.
21) مکارم الأخلاق : ج 2 ص 340 ح 2660 عن ابن مسعود ، بحارالأنوار : ج 77 ص 93 ح 1.
22) غافر : 35.
23) یونس : 74.
24) الروم : 59.
25) الأعراف : 101.
26) کنز العمال :ج 4 ص 214 ح 10213 نقلاً عن البزار وشعب الإیمان عن ابن عمر.
27) أعلام الدین : ص 340 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 182 ح 24.
28) کنز العمال : ج 7 ص 728 ح 21133 نقلاً عن مسند ابن حنبل والمستدرک على الصحیحین عن أبی الجعد.
29) الحجّ : 46.
30) الإسراء : 72.
31) الأمالی للصدوق : ص 577 ح 788 عن أبی الصباح الکنانی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 70 ص 51 ح 7.
32) الاختصاص : ص 342 ، بحارالأنوار : ج 21 ص 211 ح 2.
33) المطفّفین : 14 و 15.
34) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1418 ح 4244 عن أبی هریرة.
35) کنز العمال :ج 4 ص 228 ح 10288 عن أبی هریرة.
36) آل عمران : 8.
37) الصفّ : 5.
38) آل عمران : 7.
39) کنز العمال :ج 1 ص 290 ح 1682 نقلاً عن سنن الدارقطنی عن جابر.
40) المائدة : 13.
41) الحدید : 16.
42) الأمالی للطوسی : ص 3 ح 1 عن ابن عمر ، بحارالأنوار : ج 71 ص 281 ح 28.
43) الخصال : ص 126 ح 122 عن انس بن محمد عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 65 ص 282 ح 33.
44) تنبیه الخواطر : ج 2 ص 120.
45) أربَدّ : تغیّر الى الغبرة ، وقیل : الرُبدة : لون بین السواد والغبرة (النهایة : ج 2 ص 183).
46) المُجَخِیّ : المائل عن الاستقامة والاعتدال (لسان العرب : ج 14 ص 133) . ومعنى الحدیث : إنّ القلب إذا افتتن وخرجت منه حرمة المعاصی والمنکرات خرج منه نور الإیمان کما یخرج الماء من الکوز إذا مال أو انتکس (کما فی المصدر).
47) الترغیب والترهیب : ج 3 ص 231 ح 24 عن حذیفة.
48) یونس : 57.
49) یعنى : هر گاه دلْ گرفتار دنیا شود ، نور ایمان از آن بیرون مى رود، همان گونه که آب از کوزه کج و یا وارونه بیرون مى ریزد.
50) نهج البلاغة : الخطبة 108 ، بحارالأنوار : ج 34 ص 240 ح 999.
51) الکافی : ج 8 ص 66 ح 22 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 31 ص 557 ح 52.
52) الخصال : ص 125 ح 122 عن أنس بن محمد عن أبیه عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 77 ص 45 ح 2.
53) معانی الأخبار : ص 335 ح 1 عن أبی ذرّ ، بحارالأنوار : ج 76 ص 59 ح 6.
54) الأمالی للطوسی : ص 83 ح 122 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 203 ح 20.
55) الخصال : ص 228 ح 65 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، بحارالأنوار : ج 73 ص 349 ح 45.
56) الکافی : ج 1 ص 41 ح 6 عن عبداللّه بن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 1 ص 203 ح 17.
57) مشکاة الأنوار : ص 292 ح 885.
58) أعلام الدین : ص 365 ح 33 ، بحارالأنوار : ج 83 ص 251 ح 3.
59) تنبیه الخواطر : ج 2 ص 122.
60) کنز العمال :ج 15 ص 549 ح 42130 نقلاً عن شعب الإیمان.
61) المصباح للکفعمی : ص 355 ، بحار الأنوار : ج 94 ص 385.
62) نهج البلاغة : الخطبة 176 ، بحارالأنوار : ج 71 ص 287 ح 42.
63) تحف العقول : ص 20 ، بحارالأنوار : ج 1 ص 120 ح 11.
64) کنز العمّال : ج 3 ص 106 ح 5709 عن الحکم بن عمیر.
65) تحف العقول : ص 37 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 140 ح 18.
