9 / 1
أوَّلُ الاُمَمِ حِسابا
3715 . رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ اُمَّتی أوَّلُ الاُمَمِ یُحاسَبونَ یَومَ القِیامَةِ.(1)
9 / 2
أوّلُ أهلِ الجَنَّةِ دُخولاً
3716 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أوحَى اللهُ جَلَّت عَظَمَتُهُ إلى عیسى علیه السلام: جُدَّ فی أمری ولا تَترُک، إنّی خَلَقتُکَ مِن غَیرِ فَحلٍ آیَةً لِلعالَمینَ، أخبِرهُم آمِنوا بی وبِرَسولِیَ النَّبِیِّ الاُمِّیِّ، نَسلُهُ مِن مُبارَکَةٍ، وهِیَ مَعَ اُمِّکَ فِی الجَنَّةِ، طوبى لِمَن سَمِعَ کَلامَهُ، وأَدرَکَ زَمانَهُ، وشَهِدَ أیّامَهُ.
قالَ عیسى علیه السلام: یا رَبِّ، وما طوبى؟ قالَ: شَجَرَةٌ فِی الجَنَّةِ تَحتَها عَینٌ، مَن شَرِبَ مِنها شُربَةً لَم یَظمَأ بَعدَها أبَدا.
قالَ عیسى علیه السلام: یا رَبِّ، اسقِنی مِنها شُربَةً؟ قالَ: کَلّا یا عیسى، إنَّ تِلکَ العَینَ مُحَرَّمَةٌ عَلَى الأَنبِیاءِ حَتّى یَشرَبَها ذلِکَ النَّبِیُّ، وتِلکَ الجَنَّةَ مُحَرَّمَةٌ عَلَى الاُمَمِ حَتّى یَدخُلَها اُمَّةُ ذلِکَ النَّبِیِّ.(2)
9 / 1
نخستین امّتى که حسابرسى مى‌شود
3715 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: امّت من، نخستین امّتى است که در روز قیامت، حسابرسى مى‌شود
9 / 2
نخستین بهشتیان
3716 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوندِ پُرشکوه و عظمت به عیسى علیه السلام وحى فرمود که: «در کار من بکوش و رهایش مکن من، تو را بدون پدر آفریدم تا نشانه‌اى براى جهانیان باشى به آنان (مردم) بگو که به من و به فرستاده من، آن پیامبر اُمّى که نسلش از بانویى خجسته (فاطمه زهرا علیهاالسلام) است و با مادر تو در بهشت است، ایمان آورند طوبا، از آنِ کسى که سخن او را بشنود و زمانش را دریابد و روزگارش را ببیند!» .
عیسى علیه السلام گفت: اى پروردگار من! طوبا چیست؟
فرمود: «درختى است در بهشت که در پاى آن، چشمه‌اى است و هر که جرعه‌اى از آن بنوشد، هیچ گاه تشنه‌کام نخواهد شد» .
عیسى علیه السلام گفت: اى پروردگار من! جرعه‌اى از آن را به من بنوشان.
فرمود: «هرگز، اى عیسى! آن چشمه بر پیامبران، حرام است تا آن گاه که آن پیامبر از آن بنوشد آن بهشت نیز بر امّت‌ها حرام است تا آن گاه که امّت آن پیامبر به آن درآیند» .
3717 . رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ الجَنَّةَ لَمُحَرَّمَةٌ عَلَى الأَنبِیاءِ حَتّى أدخُلَها أنَا، وإِنَّها لَمُحَرَّمَةٌ عَلَى الاُمَمِ حَتّى تَدخُلَها اُمَّتی.(3)
9 / 3
الشّهادة على الخلق
3718 . رسول الله صلى الله علیه و آله: مِمّا أعطَى اللهُ اُمَّتی وفَضَّلَهُم بِهِ عَلى سائِرِ الاُمَمِ. . . کانَ إذا بَعَثَ نَبِیّا جَعَلَهُ شَهیدا عَلى قَومِهِ، وإنَّ اللهَ تَبارَکَ وتَعالى جَعَلَ اُمَّتی شُهَداءَ عَلَى الخَلقِ حَیثُ یَقولُ: «لِیَکُونَ اَلرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ وَ تَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى اَلنّاسِ»(4).(4)
9 / 4
شفاعة النبی لهم
3719 . رسول الله صلى الله علیه و آله: لَم یَبقَ نَبِیٌّ إلّا اُعطِیَ سُؤالَهُ(5)، وأَخَّرتُ شَفاعَتی لِاُمَّتی.(6)
3717 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهشت، بر پیامبران حرام است، تا آن گاه که من به آن درآیم و بر امّت‌ها نیز حرام است، تا آن گاه که امّت من به آن درآیند
9 / 3
گواهان بر امّت‌ها
3718 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از جمله چیزهایى که خداوند به امّت من عطا کرد و بدین وسیله، آنان را بر دیگر امّت‌ها برترى داد. . . ، این بود که پیش‌تر، هر گاه پیامبرى را مبعوث مى‌کرد، او را بر قومش گواه قرار مى‌داد، در حالى که خداوند تبارک و تعالى امّت مرا بر خلق، گواه قرار داده است و مى‌فرماید: «تا این پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم، گواه باشید» .
9 / 4
شفاعت پیامبر در حقّ آنها
3719 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ پیامبرى نمانده، مگر آن که خواسته‌اش به او داده شده است و من، شفاعتم را براى امّتم به تأخیر انداخته‌ام.
3720 . عنه صلى الله علیه و آله: ما أَنزَلَ اللهُ عَلَیَّ آیَةً أرجى مِن قَولِهِ: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضى»(7)، قَد خَزَنَها لِاُمَّتی یَومَ القِیامَةِ.(8)
9 / 5
أکثَرُ أهلِ الجَنَّةِ
3721 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أهلُ الجَنَّةِ عِشرونَ وَمِئَةُ صَفٍّ، ثَمانونَ مِنها مِن هذِهِ الاُمَّةِ، وأربَعونَ مِن سائِرِ الاُمَمِ.(9)
3722 . عنه صلى الله علیه و آله: أنَا أکثَرُ النَّبِیّینَ تَبَعا یَومَ القِیامَةِ.(10)
3723 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی یَومَ القِیامَةِ مَعی مِن اُمَّتی مِثلُ اللَّیلِ وَالسَّیلِ، فَیُخَطفُ النّاسُ خَطفَةً واحِدَةً، فَتَقولُ المَلائِکَةُ: لَما جاءَ مَعَ مُحَمَّدٍ صلى الله علیه و آله(11) أکثَرُ مِمّا جاءَ مَعَ سائِرِ الأَنبِیاءِ.(12)
3724 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ لِکُلِّ نَبِیٍّ حَوضا یَومَ القِیامَةِ، وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ إنَّهُم لَیَتَباهَونَ یَومَ القِیامَةِ أیُّهُم أکثَرُ وارِدا، فَیَدعو کُلُّ نَبِیٍّ إلَیهِ مَن یَعرِفُ مِن اُمَّتِهِ، وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ، إنّی لَأَرجو أن أکونَ أکثَرَهُم وارِدا.(13)
3725 . صحیح البخاری عن عبد الله [بن مسعود]: کُنّا مَعَ النَبِیِّ صلى الله علیه و آله فی قُبَّةٍ، فَقالَ: أتَرضَونَ أن تَکونوا رُبُعَ أهلِ الجَنَّةِ؟ قُلنا: نَعَم، قالَ: أتَرضَونَ أن تَکونوا ثُلُثَ أهلِ الجَنَّةِ؟
قُلنا: نَعَم، قالَ: أتَرضَونَ أن تَکونوا شَطرَ(14) أهلِ الجَنَّةِ؟ قُلنا: نَعَم.
قالَ: وَالَّذی نَفسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ، إنّی لَأَرجو أن تَکونوا نِصفَ أهلِ الجَنَّةَ، وذلِکَ أنَّ الجَنَّةَ لا یَدخُلُها إلّا نَفسٌ مُسلِمَةٌ، وما أنتُم فی أهلِ الشِّرکِ إلّا کَالشَّعرَةِ البَیضاءِ فی جِلدِ الثَّورِ الأَسوَدِ، أو کَالشَّعرَةِ السَّوداءِ فی جِلدِ الثَّورِ الأَحمَرِ.(15)
3720 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، آیه‌اى امیدبخش‌تر از این آیه بر من نازل نکرده است: «و به زودى، پروردگارت، به تو عطا خواهد داد، تا خرسند گردى» . این را براى امّتم در روز قیامت اندوخته است.
9 / 5
بیشتر بهشتیان
3721 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اهل بهشت، یکصد و بیست صف هستند که هشتاد صف آنها از این امّت است و چهل [صف] دیگر، از سایر امّت‌ها
3722 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من پر پیروترین پیامبران در روز قیامتم
3723 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روز قیامت، از امّتم با من مانند شب و سیل مى‌آیند پس ناگهان، مردم [اُمّتم] در یک چشم به هم زدن، عبور داده مى‌شوند و فرشتگان مى‌گویند: با محمّد صلى الله علیه و آله بیش از دیگر پیامبران آمده‌اند
3724 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر پیامبرى را در روز قیامت، حوضى است سوگند به آن که جانم در دست اوست، در روز قیامت، آنان بر سر این که کدامینِ آنها نوشندگان(16) بیشترى دارند، به یکدیگر مى‌نازند پس، هر پیامبرى، کسانى را که از امّت خویش مى‌شناسد، به سوى خود مى‌خوانَد سوگند به آن که جانم در دست اوست، من امیدوارم که بیشتر از همه آنان، نوشنده (پیرو) داشته باشم
3725 . صحیح البخارى به نقل از عبد الله بن مسعود : با پیامبر صلى الله علیه و آله در سراپرده‌اى بودیم فرمود: «آیا دوست دارید که یکْ چهارمِ بهشتیان، شما باشید؟» .
گفتیم: آرى.
فرمود: «دوست دارید که یکْ سومِ بهشتیان، شما باشید؟» .
گفتیم: آرى.
فرمود: «دوست دارید که نیمِ اهل بهشت، شما باشید؟» .
گفتیم: آرى.
فرمود: «سوگند به آن که جانم در دست اوست، امیدوارم که شما نیمى از اهل بهشت باشید این، بدان سبب است که تنها جان‌هاى مسلمان، وارد بهشت مى‌شوند و شما در میان مشرکان، چون موىِ سپید بر پوست گاو سیاه، یا چون موى سیاه بر پوست گاو سرخ هستید» .
3726 . صحیح مسلم عن عبد الله: خَطَبَنا رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله فَأَسنَدَ ظَهرَهُ إلى قُبَّةِ أدَمٍ(17)، فَقالَ: ألا لا یَدخُلُ الجَنَّةَ إلّا نَفسٌ مُسلِمَةٌ، اللهُمَّ هَل بَلَّغتُ؟ اللهُمَّ اشهَد، أتُحِبّونَ أنَّکُم رُبُعُ أهلِ الجَنَّةِ؟ فَقُلنا: نَعَم یا رَسولَ اللهِ، فَقالَ: أتُحِبّونَ أن تَکونوا ثُلُثَ أهلِ الجَنَّةِ؟ قالوا: نَعَم یا رَسول اللهِ.
قالَ: إنّی لَأَرجو أن تَکونوا شَطرَ أهلِ الجَنَّةِ، ما أنتُم فی سِواکم مِنَ الاُمَمِ إلّا کَالشَّعرَةِ السَّوداءِ فِی الثَّورِ الأَبیَضِ، أو کَالشَّعرَةِ البَیضاءِ فی الثَّور الأَسوَدِ.(18)
3727 . رسول الله صلى الله علیه و آله لأنس : یا أَنَسُ، إنَّ نِصفَ الجَنَّةِ لِاُمَّتی، واُشارِکُ الاُمَم فِی النِّصفِ الباقی.(19)
3728 . عنه صلى الله علیه و آله: أرجو أن أکونَ أنا وَاُمَّتی نِصفَ أهلِ الجَنَّةِ، ثُمَّ اُقاسِمُ الأَنبِیاءَ النِّصفَ الباقِیَ.(20)
3726 . صحیح مسلم به نقل از عبد الله : پیامبر خدا، پشتش را به سراپرده‌اى چرمین، تکیه داد و برایمان سخنرانى کرد و فرمود: «بدانید که به بهشتْ وارد نمى‌شوند، مگر جان‌هاى مسلمان بار خدایا! آیا ابلاغ کردم؟ بار خدایا! گواه باش آیا دوست دارید که یکْ چهارمِ بهشتیان را شما تشکیل دهید؟» .
گفتیم: آرى، اى پیامبر خدا!
فرمود: «آیا دوست دارید که یکْ سومِ بهشتیان را شما تشکیل دهید؟» .
گفتند: آرى، اى پیامبر خدا!
فرمود: «من امیدوارم که شما نیمى از اهل بهشت را تشکیل دهید شما در میان دیگر امّت‌ها، چونان موى سیاه در بدن گاو سفید، یا مانند موى سفید در بدن گاو سیاه هستید» .
3727 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به اَنَس : نیمى از بهشت، از آنِ امّت من است و در نیمه دیگر نیز با سایر امّت‌ها شریک هستم
3728 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: امید دارم که من و امّتم، نیمى از بهشتیان باشیم سپس، نیم دیگر را با [سایر]پیامبران، قسمت مى‌کنم
9 / 6
النَّوادِرُ
3729 . رسول الله صلى الله علیه و آله: اُعطیتُ سَبعینَ ألفا مِن اُمَّتی یَدخُلونَ الجَنَّةَ بِغَیرِ حِسابٍ، قُلوبُهُم عَلى قَلبِ رَجُلٍ واحِدٍ، وَاستَزَدتُ فَزادَنی مَعَ کُلِّ واحِدٍ سَبعینَ ألفا.(21)
3730 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ مِن اُمَّتی مَن یَدخُلُ الجَنَّةَ بِشَفاعَتِهِ أکثَرُ مِن مُضَرَ(22).(23)
3731 . عنه صلى الله علیه و آله: وَعَدَنی رَبِّی أن یُدخِلَ الجَنَّةَ مِن اُمَّتی سَبعینَ ألفا لا حِسابَ عَلَیهِم ولا عَذابَ، مَعَ کُلِّ ألفٍ سَبعونَ ألفا وثَلاثُ حَثَیاتٍ(24) مِن حَثَیاتِهِ.(25)
3732 . عنه صلى الله علیه و آله فی فَضلِ صَومِ شَهرِ رَمَضانَ : وأعطاکُم اللهُ یَومَ سِتَّةَ عَشَرَ إذا خَرَجتُم مِنَ القَبرِ سِتّینَ حُلَّةً تَلبَسونَها، وناقَةً تَرکَبونَها، وبَعَثَ اللهُ لَکُم غَمامَةً تُظِلُّکُم مِن حَرِّ ذلِکَ الیَومِ. ویومَ خَمسَةٍ وعِشرینَ، بَنَى اللهُ لَکُم تَحتَ العَرشِ ألفَ قُبَّةٍ خَضراءَ، عَلى رَأسِ کُلِّ قُبَّةٍ خَیمَةٌ مِن نورٍ، یَقولُ اللهُ تَبارَکَ وتَعالى: یا اُمَّةَ أحمَدَ، أنَا رَبُّکُم، وأنتُم عَبیدی وإِمائی، استَظِلّوا(26) بِظِلِّ عَرشی فی هذِهِ القِبابِ(27)، وَکُلوا وَاشرَبوا هَنیئا فَلا خَوفٌ عَلَیکُم ولا أنتُم تَحزَنونَ.
یا اُمَّةَ مُحَمَّدٍ، وعِزَّتی وجَلالی لأَبعَثَنَّکُم إلَى الجَنَّةِ، یَتَعَجَّبُ مِنکُمُ الأَوَّلونَ وَالآخِرونَ، وَلَاُتَوِّجَنَّ کُلَّ واحِدٍ مِنکُم بِأَلفِ تاجٍ مِن نورٍ، ولَاُرکِبَنَّ کُلَّ واحِدٍ مِنکُم عَلى ناقَةٍ خُلِقَت مِن نورٍ، زِمامُها(28) مِن نورٍ، فی ذلِکَ الزِّمامِ ألفُ حَلقَةٍ مِن ذَهَبٍ، وَفی کُلِّ حَلقَةٍ قائِمٌ عَلَیها مَلَکٌ مِنَ المَلائِکَةِ، بِیَدِ کُلِّ مَلَکٍ عَمودٌ مِن نورٍ، حَتّى یَدخُلَ الجَنَّةَ بِغَیرِ حِسابٍ.(29)
9 / 6
گوناگون
3729 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: این امتیاز به من عطا شد که هفتاد هزار نفر از امّتم، بدون حسابرسى وارد بهشت شوند که دل‌هایشان یک دل است من، بیشتر خواستم و [خداوند] بر هر نفر، هفتاد هزار نفر دیگر افزود
3730 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از امّت من، کسانى هستند که با شفاعت هر یک از آنان، شمارى بیش از مُضَر(30) به بهشت مى‌روند
3731 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پروردگارم به من وعده داد که هفتاد هزار تن از امّتم را بدون حسابرسى و عذابى به بهشت ببَرد و با هر هزار نفر، هفتاد هزار نفر و سه مشت با مُشت‌هاى خودش.(31)
3732 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در فضیلت روزه ماه رمضان : و در روز شانزدهم، خداوند [این پاداش را] به شما عطا فرمود که هر گاه از گور بیرون آیید، شصت جامه به شما مى‌دهد تا بپوشید و ناقه‌اى که بر آن بنشینید و خداوند، ابرى برایتان مى‌فرستد که از گرماى آن روز، در سایه آن در آیید. . . و در روز بیست و پنجم، خداوند در زیر عرش خویش، هزار قبّه سبز براى شما مى‌سازد که بر سرِ هر قبّه‌اى، خیمه‌اى از نور است خداوند تبارک و تعالى مى‌فرماید: «اى امّت احمد! من، پروردگار شما هستم و شما، غلامان و کنیزان من هستید در سایه عرش من، در این قبّه‌ها درآیید و بخورید و بیاشامید و گوارایتان باد! نه بیمى بر شماست و نه اندوهى شما را خواهد گرفت اى امّت محمّد! به عزّت و جلالم سوگند، شما را آن گونه به سوى بهشت خواهم فرستاد که اوّلین و آخرینِ خلایق از شما به شگفت آیند بر سرِ هر یک از شما، هزار تاج نور خواهم نهاد و هر کدامتان را بر ناقه‌اى خواهم نشانْد که از نور، آفریده شده و مهارش از نور است و در آن مهار، هزار حلقه طلاست و بر هر حلقه‌اى، فرشته‌اى از فرشتگان، گماشته شده است و در دستِ هر فرشته‌اى، عمودى از نور است و بدون حسابرسى به بهشت وارد مى‌شود
3733 . عنه صلى الله علیه و آله: طوبى لِاُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلى الله علیه و آله، یَجوزونَ الصِّراطَ یَومَ القِیامَةِ کَالبَرقِ الخاطِفِ، وفِی یَدِ دَردَیائیلَ لِواءٌ مِن نورٍ یَضرِبُ فِی السَّماءِ الدُّنیا، مَکتوبٌ عَلَیهِ: لا إلهَ إلَا اللهُ مُحَمَّدٌ رَسولُ اللهِ، السَّلامُ عَلَیکُم یا اُمَّةَ مُحَمَّدٍ، أبشِروا بِالنَّعیمِ الدّائِمِ، وجِوارِ الرَّحمنِ، وجِوارِ مُحَمَّدٍ صلى الله علیه و آله، وجِوارِ المَلائِکَةِ.(32)
3734 . مسند ابن حنبل عن أبی الدرداء: قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: أنَا أوَّلُ مَن یُؤذَنُ لَهُ بِالسُّجودِ یَومَ القِیامَةِ، وأنَا أوَّلُ مَن یُؤذَنُ لَهُ أن یَرفَعَ رَأسَهُ، فَأَنظُرُ إلى بَینِ یَدَیَّ فَأَعرِفُ اُمَّتی مِن بَینِ الاُمَمِ، ومِن خَلفی مِثلُ ذلِکَ، وعَن یَمینی مِثلُ ذلِکَ، وعَن شِمالی مِثلُ ذلِکَ.
فَقالَ رَجُلٌ: یا رَسولَ اللهِ، کَیفَ تَعرِفُ اُمَّتَکَ مِن بَینِ الاُمَمِ فیما بَینَ نوحٍ إلى اُمَّتِکَ؟
قالَ: هُم غُرٌّ مُحَجَّلونَ(33) مِن أثَرِ الوُضوءِ، لَیسَ أحَدٌ کَذلِکَ غَیرُهُم، وأعرِفُهُم أنَّهُم یُؤتَونَ کُتُبَهُم بِأَیمانِهِم، وأعرِفُهُم یَسعى بَینَ أیدیهِم ذُرِّیَتُهُم.(34)
3733 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خوشا امّت محمّد! در روز قیامت، چونان برق جهنده بر صراط مى‌گذرند، در حالى که در دست دَردَیائیل، درفشى از نور است که در آسمان دنیا نصب مى‌کند و بر آن نوشته است: «معبودى جز خداى یگانه نیست محمّد، فرستاده خداست درود بر شما اى امّت محمّد! نویدتان باد به نعمت پاینده و همسایگى با خداى مهربان و همسایگى با محمّد و همسایگىِ فرشتگان!» .
3734 . مسند ابن حنبل به نقل از ابو درداء : پیامبر خدا فرمود: «من، نخستین کسى هستم که در روز قیامت به او اجازه سجده کردن [در پیشگاه خدا]داده مى‌شود من، نخستین کسى هستم که به او اجازه داده مى‌شود سرش را از سجده بردارد پس به مقابل خود مى‌نگرم و امّتم را در میان امّت‌ها مى‌شناسم، و همچنین، از پشتِ سرم و از سمت راستم و از سمت چپم» .
مردى گفت: اى پیامبر خدا! چگونه امّتت را در میان امّت‌ها، از نوح تا امّت خودت، مى‌شناسى؟
فرمود: «آنان، بر اثر وضو، دست و پا و چهره‌هایى سپید دارند جز آنان، کسى چنین نیست همچنین، آنان را از این جهت مى‌شناسم که کارنامه‌هایشان به دستِ راست آنان داده مى‌شود نیز به این نشان مى‌شناسم که فرزندان آنان، پیشاپیششان مى‌دوند» .
1) الأمالی للصدوق: ص 402 ح 520 عن مخدوج بن زید الذهلی، بحار الأنوار: ج 8 ص 1 ح 1؛ ذخائر العقبى: ص 138 عن مخدوج بن زید الذهلی.
2) قصص الأنبیاء: ص 271 ح 318، بحار الأنوار: ج 14 ص 323 ح 34.
3) تنبیه الغافلین: ص 510 ح 807 عن أبی جعفر؛ الأمالی للمفید: ص 74 ح 8 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله نحوه، بحار الأنوار: ج 8 ص 143 ح 65 الحجّ:78.
4) قرب الإسناد: ص 84 ح 277 عن مسعدة بن زیاد عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام، بحار الأنوار: ج 22 ص 443 ح 4.
5) فی کنزالعمّال: ج 11 ص 438 ح 32059 «سُؤلَهُ».
6) السنن الکبرى: ج 2 ص 608 ح 4266 عن ابن عبّاس.
7) الضُحى:5.
8) الفردوس: ج 4 ص 62 ح 6195 عن الإمام علیّ علیه السلام.
9) سنن الترمذی: ج 4 ص 683 ح 2546 عن بریدة؛ الاحتجاج: ج 1 ص 112 ح 29 عن ابن عبّاس نحوه، بحار الأنوار: ج 7 ص 130 ح 2.
10) الأمالی للصدوق: ص 374 ح 471 عن ابن عبّاس، بحار الأنوار: ج 7 ص 130 ح 1.
11) فی المصدر: «من محمّد صلى الله علیه و آله» ، والصواب ما أثبتناه کما فی المنتخب من مسند عبد بن حمید.
12) الزهد لابن المبارک (الملحقات) : ص 113 ح 377 عن أبی هریرة.
13) الزهد لابن المبارک (الملحقات) : ص 121 ح 404 عن الحسن.
14) شَطْرُ الشَّیء: نصفُه (الصحاح: ج 2 ص 697 «شطر»).
15) صحیح البخاری: ج 5 ص 2392 ح 6163.
16) واژه «وارِد» که در متن عربى حدیث آمده، یعنى تشنه یا کسى که براى نوشیدن یا برداشتن آب، بر حوض یا آبشخورى وارد مى‌شود.
17) القُبَّة من الخِیام: بیتٌ صغیر مستدیر، وهو من بیوت العرب والأَدَمُ: جمع الأَدیم؛ وهو الجلد المدبوغ (اُنظر النهایة: ج 4 ص 3 «قبب» و المصباح المنیر: ص 9 «أدم») وفی مسند ابن حنبل: ج 2 ص 154 ح 4251 ومسند أبی یعلى: ج 5 ص 171 ح 5365 «قبة حمراء».
18) صحیح مسلم: ج 1 ص 201 ح 378.
19) الفردوس: ج 5 ص 365 ح 8452 عن أنس.
20) مسند الشامیّین: ج 1 ص 294 ح 513 عن جابر بن عبد الله.
21) نوادر الاُصول: ج 1 ص 193 عن أبی بکر.
22) مُضَرُ بِضمّ المیم وفتح المُعجمة: قبیلة منسوبة إلى مُضَرِ بن نِزال بن معد بن عدنان (مجمع البحرین: ج 3 ص 1702 «مضر»).
23) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1446 ح 4323 عن الحارث بن اُقیش؛ مجمع البیان: ج 10 ص 592، بحار الأنوار: ج 8 ص 34.
24) ثلاث حَثَیات: أی ثلاث غُرَفٍ بیدیه، والحدیث کنایة عن المبالغة فی الکثرة، وإلّا فلا کفّ ثَمَّ ولا حَثْیَ، جلّ الله عن ذلک وعزّ (النهایة: ج 1 ص 339 «حثا»).
25) سنن الترمذی: ج 4 ص 626 ح 2437 عن أبی اُمامة.
26) فی المصدر: «یستظلّوا» ، وما فی المتن أثبتناه من المصادر الاُخرى.
27) فی المصدر: «القبات» ، وما فی المتن أثبتناه من بحارالأنوار والمصادر الاُخرى.
28) الزِّمام: المِقْوَدُ (الصحاح: ج 5 ص 1944 «زمم»).
29) ثواب الأعمال: ص 94 95 ح 12 عن ابن عبّاس، بحار الأنوار: ج 7 ص 237 ح 9.
30) مُضَر، قبیله‌اى بزرگ است منسوب به مُضَر بن نزال بن مَعد بن عدنان.
31) این تعبیر، براى مبالغه در فراوانى است، وگرنه خداوند، نه دستى دارد و نه کف دستى و نه مُشتى.
32) بحار الأنوار: ج 96 ص 344 ح 7 نقلاً عن کتاب النوادر للراوندی عن ابن عبّاس.
33) غُرٌّ مُحجَّلُون: أی بیض مواضع الوضوء من الأیدی والوجه والأقدام، استعار أثر الوضوء فی الوجه والیدین والرجلین للإنسان من البیاض الذی یکون فی وجه الفرس ویدیه ورجلیه (النهایة: ج 1 ص 346 «حجل»).
34) مسند ابن حنبل: ج 8 ص 172 ح 21796 وص 173 ح 21799 عن أبی ذرّ وأبی الدرداء نحوه.
