8 / 1
رُجوعُ طائِفَةٍ عَلَى الأَعقابِ
الکتاب
«وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ اَلرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ اِنْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اَللهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اَللهُ اَلشّاکِرِینَ» .(1)
الحدیث
3660 . رسول الله صلى الله علیه و آله: فإذا مِتُّ فأنا فَرَطُکُم ومَوعِدُکم الحَوضَ. . . فأقولُ: یا رَبِّ اُمَّتی! فیقالُ: إنّک لا تَدرِی ما أحدَثُوا بَعدَکَ مُرتَدِّینَ على أعقابِهِم.(2)
3661 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّی عَلَى الحَوضِ أنتَظِرُ مَن یَرِدُ عَلَیَّ مِنکم، فَوَاللهِ! لَیُقتَطَعَنَّ دُونِی رجالٌ، فَلَأقُولَنَّ: أی رَبِّ، مِنّی ومِن اُمَّتی، فیقولُ: إنّکَ لا تَدرِی ما عَمِلُوا بَعدَک، ما زالوا یَرجِعونَ على أعقابِهِم.(3)
8 / 1
برگشت گروهى به آیین پیشین خود
قرآن
«و محمّد، جز فرستاده‌اى که پیش از او [هم] پیامبرانى [آمده و] گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود بر مى‌گردید؟ و هر کس از عقیده خود باز گردد، هرگز هیچ زیانى به خدا نمى‌رساند، و به زودى، خداوند، سپاس‌گزاران را پاداش مى‌دهد».
حدیث
3660 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پس آن گاه که بمیرم، من، پیشاهنگ شما خواهم بود و وعده‌گاه شما [با من بر سرِ]حوض [کوثر] است. . . پس، مى‌گویم: پروردگارا! اینها امّت من هستند.
در پاسخم گفته مى‌شود: «تو که نمى‌دانى بعد از تو چه کارهایى کردند و به قهقرا (آیین پیشین خود) برگشتند!» .
3661 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من در کنار حوض [کوثر]، منتظر کسانى از شما هستم که نزد من آیند به خدا سوگند، مردانى از برابر من مى‌گذرند و من مى‌گویم: پروردگار من! اینها از من و امّت من هستند.
خداوند مى‌فرماید: «تو که نمى‌دانى که پس از تو چه کردند! آنها پیوسته به عقب (آیین گذشته خود) بر مى‌گشتند» .
3662 . عنه صلى الله علیه و آله: خَیرُ اُمَّتی أوَّلُها وَآخِرُها، وَفی وَسَطِها الکَدَرُ.(4)
راجع: ص 414 (الاستخلاف فی الأرض)
8 / 2
یَأتی عَلَیها ما کانَ فِی الاُمَمِ السّالِفَةِ
3663 . رسول الله صلى الله علیه و آله: کُلُّ ما کانَ فِی الاُمَمِ السّالِفَةِ فَإنَّهُ یَکونُ فی هذِهِ الاُمَّةِ مِثلُهُ؛ حَذوَ النَّعلِ، بِالنَّعلِ(5) وَالقُذَّةِ بِالقُذَّةِ(6).(7)
3664 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیَأتِیَنَّ عَلى اُمَّتی ما أَتى عَلى بَنی إسرائیلَ؛ حَذوَ النَّعلِ بِالنَّعلِ، حَتّى إن کانَ مِنهُم مَن أتى اُمَّهُ عَلانِیَةً، لَکانَ فی اُمَّتی مَن یَصنَعُ ذلِکَ.(8)
3665 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیُحمَلَنَّ شِرارُ هذِهِ الاُمَّةِ عَلى سُنَنِ الَّذینَ خَلَوا مِن قَبلِهِم [مِن](9) أهلِ الکِتابِ؛ حَذوَ القُذَّةِ بِالقُذَّةِ.(10)
3666 . صحیح البخاری عن أبی سعید الخدری: إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله قالَ: لَتَتَّبِعُنَّ سُنَنَ مَن قَبلَکُم شِبرا بِشِبرٍ وذِراعا بِذِراعٍ، حَتّى لَو سَلَکوا جُحرَ ضَبٍّ لَسَلَکتُموهُ قُلنا: یا رَسولَ اللهِ، الیَهودُ وَالنَّصارى؟ قالَ: فَمَن؟ !(11)
3662 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترین افراد امّت من، اوّلین و آخرینِ آنها هستند و در میانه آنها تیرگى است
ر ک: ص 415 (جانشینى در زمین)
8 / 2
دچار شدن به سرنوشت امّت‌هاى پیشین
3663 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر آنچه در امّت‌هاى گذشته بوده است، همانند آن، در این امّت نیز خواهد بود، قدم به قدم و مو به مو
3664 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آنچه بر بنى اسرائیل گذشته است، قدم به قدم، بر امّت من نیز خواهد گذشت حتّى اگر در میان آنها کسى بوده که آشکارا با مادرش هم‌بستر مى‌شده، در میان امّت من نیز کسى خواهد بود که چنین کند
3665 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بَدان این امّت، بر همان راهى خواهند رفت که پیشینیانِ آنان از اهل کتاب رفتند، مو به مو
3666 . صحیح البخارى به نقل از ابو سعید خُدرى : پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «بى‌گمان، شما روش‌هاى پیشینیان خود را، وَجَب به وجب و گَز به گز، دنبال خواهید کرد حتّى اگر آنان به سوراخ سوسمارى خزیدند، شما نیز خواهید خزید» .
گفتیم: اى پیامبر خدا! [مقصود از پیشینیان،]یهود و نصارا هستند؟
فرمود: «پس که؟ !» .
3667 . رسول الله صلى الله علیه و آله: لا تَترُکُ هذِهِ الاُمَّةُ شَیئا مِن سُنَنِ الأَوَّلینَ حَتّى تَأتِیَهُ.(12)
3668 . المعجم الکبیر عن کثیر بن عبد الله عن أبیه عن جدّه: کُنّا قُعودا حَولَ رَسولِ اللهِ صلى الله علیه و آله فی مَسجِدِهِ بِالمَدینَةِ، فَجاءَهُ جِبریلُ علیه السلام بِالوَحیِ، فَتَغَشّى رِداءَهُ، فَمَکَثَ طَویلاً حَتّى سُرِّیَ عَنهُ، وکَشَفَ رِداءَهُ فَإِذا هُوَ تَعَرَّقَ عَرَقا شَدیدا، وإذا هُوَ قابِضٌ عَلى شَیءٍ.
فَقالَ: أیُّکُم یَعرِفُ ما یَخرُجُ مِنَ النَّخلِ؟ فَقالَ الأَنصارُ: نَحنُ یا رَسولَ اللهِ بِأَبینا أنتَ واُمِّنا، لَیسَ شَیءٌ یَخرُجُ مِنَ النَّخلِ إلّا نَحنُ نَعرِفُهُ، نَحنُ أصحابُ نَخلٍ!
ثُمَّ فَتَحَ یَدَهُ، فَإِذا فیها نَوًى، فَقالَ: ما هذا؟ فَقالوا: هذا یا رَسولَ اللهِ نَوى، قالَ: نَوى أیِّ شَیءٍ؟ قالوا: نَوى سَنَةٍ.
قالَ: صَدَقتُم، جاءَکُم جِبریلُ علیه السلام یَتَعاهَدُ دینَکُم، لَتَسلُکُنَّ سُنَنَ مَن قَبلَکُم حَذوَ النَّعلِ بِالنَّعلِ، ولَتَأخُذُنَّ بِمِثلِ أخذِهِم إن شِبرا فَشِبرا، وإن ذِراعا فَذِراعا، وإن باعا فَباعا، حَتّى لَو دَخَلوا فی جُحرِ ضَبٍّ دَخَلتُم فیهِ.
ألا إنَّ بَنی إسرائیلَ افتَرَقَت عَلى موسى سَبعینَ فِرقَةً، کُلُّها ضالَّةٌ إلّا فِرقَةً واحِدَةً؛ الإِسلامَ وجَماعَتَهُم، ثُمَّ إنَّهَا افتَرَقَت عَلى عیسَى بنِ مَریَمَ عَلى إحدى وسَبعینَ فِرقَةً، کُلُّها ضالَّةٌ إلّا واحِدَةً؛ الإِسلامَ وجَماعَتَهُم، ثُمَّ إنَّکُم تَکونونَ عَلَى اثنَتَینِ وسَبعینَ فِرقَةً، کُلُّها فِی النَّارِ إلّا واحِدَةً؛ الإِسلامَ وجَماعَتَهُم.(13)
3667 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چیزى از روش پیشینیان نیست، مگر آن که این امّت، آن را انجام خواهند داد
3668 . المعجم الکبیر به نقل از کثیر بن عبد الله، از پدرش، از جدّش : ما در مسجد پیامبر خدا در مدینه، پیرامون ایشان نشسته بودیم که جبرئیل علیه السلام بر او وحى آورد پیامبر صلى الله علیه و آله خود را در رَدایش پیچید و مدّتى طولانى، درنگ کرد تا آن که به خود آمد و ردایش را کنار زد دیدیم عَرَق بسیارى بر [روى] ایشان نشسته و انگار، چیزى در مُشت دارد فرمود: «کدام یک از شما مى‌داند که از نخل، چه بیرون مى‌آید؟» .
انصار گفتند: ما، اى پیامبر خدا! پدر و مادرمان به فدایت! هیچ چیز نیست که از نخل بیرون آید، مگر این که ما آن را مى‌دانیم ما سر و کارمان با نخل است.
ایشان، دستش را باز کرد مقدارى هسته خرما در دستش بود فرمود: «اینها چیست؟» .
انصار گفتند: اینها، هسته خرماست، اى پیامبر خدا!
فرمود: «چه نوع هسته‌اى؟» .
گفتند: هسته یک‌ساله.
فرمود: «درست گفتید جبرئیل علیه السلام براى سرکشى به دینِ شما نزدتان آمده بود بى‌گمان، شما نیز راه‌هاى کسانى را که پیش از شما بودند، خواهید پیمود، قدم به قدم، و آنچه را آنان در پیش گرفتند، در پیش خواهید گرفت، وَجَب به وجب، و گَز به گَز، و باز(14) به باز حتّى اگر آنان به سوراخ سوسمارى رفته‌اند، شما نیز به آن داخل خواهید شد.
بنى اسرائیل، در [دین] موسى علیه السلام هفتاد فرقه شدند که همگى آنان، گم‌راه بودند، جز یکى: اسلام و جماعت آنان سپس در [دین] عیسى بن مریم علیهماالسلام هفتاد و یک فرقه شدند که همگى آنان، گم‌راه بودند، جز یکى: اسلام و جماعت آنان شما نیز به هفتاد و دو فرقه، پراکنده خواهید شد که همگى در آتش‌اند، بجز یکى: اسلام و جماعتِ ایشان» .
8 / 3
تَکونُ فیهَا الفُرقَةُ
3669 . رسول الله صلى الله علیه و آله وقَد أشارَ إلى عَلِیٍّ علیه السلام : یَکونُ بَینَ النَّاسِ فُرقَةٌ وَاختِلافٌ، فَیَکونُ هذا وأَصحابُهُ عَلَى الحَقِّ.(15)
3670 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أهلَ الکِتابَینِ افتَرَقوا فی دینِهِم عَلى ثِنتَینِ وسَبعینَ مِلَّةً، وإنَّ هذِهِ الاُمَّةَ سَتَفتَرِقُ عَلى ثَلاثٍ وسَبعینَ مِلَّةً یَعنِی الأَهواءَ کُلُّها فِی النَّارِ إلّا واحِدَةً، وهِیَ الجَماعَةُ.(16)
3671 . عنه صلى الله علیه و آله: تَفتَرِقُ اُمَّتی عَلى بِضعٍ وسَبعینَ فِرقَةً، أعظَمُها فِتنَةً عَلى اُمَّتی قَومٌ یَقیسونَ الاُمورَ بِرَأیِهِم، فَیُحِلّونَ الحَرامَ ویُحَرِّمونَ الحَلالَ.(17)
3672 . عنه صلى الله علیه و آله: اُمَّتی اُمَّتی، إذَا اختَلَفَ النَّاسُ بَعدی وصاروا فِرقَةً فِرقَةً، فَاجتَهِدوا فی طَلَبِ الدّینِ الحَقِّ حَتّى تَکونوا مَعَ أهلِ الحَقِّ، فَإِنَّ المَعصِیَةَ فی دینِ الحَقِّ تُغفَرُ، وَالطَّاعَةَ فی دینِ الباطِلِ لا تُقبَلُ.(18)
3673 . بحار الأنوار عن عبدالله بن عمر: قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: سَیَأتی عَلى اُمَّتی ما أتى عَلى بَنی إسرائیلَ مِثلٌ بِمِثلٍ، وإنَّهُم تَفَرَّقوا عَلَى اثنَتَینِ وسَبعینَ مِلَّةً، وسَتَفَرَّقُ اُمَّتی عَلى ثَلاثٍ وسَبعینَ مِلَّةً، تَزیدُ عَلَیهِم واحِدَةً، کُلُّها فِی النّارِ غَیرَ واحِدَةٍ. قالَ: قیلَ: یا رَسولَ اللهِ، وما تِلکَ الواحِدَةُ؟ قالَ: هُوَ ما نَحنُ عَلَیهِ الیَومَ أنَا وَأهلُ بَیتی.(19)
8 / 3
بروز اختلاف در امّت
3669 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در اشاره به على علیه السلام : میان مردم، جدایى و اختلاف پدید خواهد آمد و [در میان آن فرقه‌ها] این (على علیه السلام) و یاران او بر حق‌اند
3670 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پیروان هر دو کتاب (تورات و انجیل) در دین خود به هفتاد و دو ملّت پراکنده شدند و این امّت، به هفتاد و سه ملّت (فرقه) پراکنده خواهد شد که بجز یکى، یعنى جماعت، بقیّه در آتش‌اند
3671 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: امّت من به هفتاد و اندى فرقه پراکنده خواهند شد که پُردردسرترینِ آنان براى امّتم، گروهى‌اند که کارها را با رأى خویش مى‌سنجند و در نتیجه، حرام را حلال و حلال را حرام مى‌سازند
3672 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: امّت من، امّت من! هر گاه پس از من، مردم اختلاف کردند و گروه گروه شدند، شما در جستجوى دین حق بکوشید تا با اهل حق باشید؛ چرا که گناه، در دین حق، آمرزیده مى‌شود و طاعت، در دین باطل، پذیرفته نمى‌شود
3673 . بحار الأنوار به نقل از عبد الله بن عمر : پیامبر خدا فرمود: «بر امّت من، همان خواهد گذشت که بر بنى اسرائیل گذشت، مو به مو آنان به هفتاد و دو ملّت، پراکنده شدند و امّت من به هفتاد و سه ملّت، پراکنده خواهند شد، یکى بیشتر از آنان و بجز یکى، همه آنان در آتش‌اند» .
گفته شد: اى پیامبر خدا! آن یکى کدام است؟
فرمود: «همان که ما امروز بر آنیم؛ من و اهل بیتم» .
8 / 4
لا تَجتَمِع عَلى ضَلالَةٍ
3674 . رسول الله صلى الله علیه و آله: لا یَجمَعُ اللهُ هذِهِ الاُمَّةَ عَلَى الضَّلالَةِ أبَداً، ویَدُ اللهِ عَلَى الجَماعَةِ، فَمَن شَذَّ شَذَّ فِی النّارِ.(20)
3675 . الإمام الهادی علیه السلام فی رِسالَتِهِ إلى أهلِ الأَهوازِ حینَ سَأَلوهُ عَنِ الجَبرِ وَالتَّفویضِ : اجتَمَعَتِ الاُمَّةُ قاطِبَةً لا اختِلافَ بَینَهُم فی ذلِکَ: أنَّ القُرآنَ حَقٌّ لا رَیبَ فیهِ عِندَ جَمیعِ فِرَقِها، فَهُم فی حالَةِ الاِجتِماعِ عَلَیهِ مُصیبونَ، وعَلى تَصدیقِ ما أنزَلَ اللهُ مُهتَدونَ؛ لِقَولِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله: «لا تَجتَمِعُ اُمَّتی عَلى ضَلالَةٍ» فَأَخبَرَ صلى الله علیه و آله: أنَّ مَا اجتَمَعَت عَلَیهِ الاُمَّةُ ولَم یُخالِف بَعضُها بَعضا هُوَ الحَقُّ.(21)
8 / 5
طائِفَةٌ مِنهُم عَلَى الحَقِّ حَتَّى السَّاعَةِ
الکتاب
«وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ» .(22)
الحدیث
3676 . رسول الله صلى الله علیه و آله فی قَولِهِ تَعالى: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ» : هِیَ لِاُمَّتی، بِالحَقِّ یَأخُذونَ وبِالحَقِّ یُعطونَ، وقَد اُعطِیَ القَومُ بَینَ أیدیکُم مِثلَها.(23)
8 / 4
هم‌داستان نشدن بر گم‌راهى
3674 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: این امّت هرگز بر گم‌راهى اجتماع نمى‌کنند دست خدا بر سرِ جماعت است پس، هر که [از جماعت] جدا شود، در آتش [نیز] تنها خواهد بود
3675 . امام هادى علیه السلام در نامه‌اش به اهوازیان که درباره «جبر» و «تفویض» از ایشان پرسیده بودند : همه امّت بر دین، هم‌داستان‌اند و در این باره، میانشان اختلافى نیست؛ چرا که قرآن، حق است و در حقّانیت آن، هیچ فرقه‌اى تردید ندارد پس امّت در هم‌داستانى‌شان بر این نکته، بر صواب‌اند و در تصدیق آنچه خداوند فرو فرستاده است، بر راه درست‌اند؛ زیرا پیامبر صلى الله علیه و آله فرموده است: «امّت من بر گم‌راهى، اجتماع نمى‌کنند» . پس، ایشان خبر داده است که: هر آنچه امّت بر آن اجماع کنند و درباره آن اختلافى میانشان نباشد، آن چیز، حق [و درست] است
8 / 5
بر حق بودن گروهى از امّت تا قیام قیامت
قرآن
«و از میان کسانى که آفریده‌ایم، گروهى هستند که به حق، هدایت مى‌کنند و به حق، داورى مى‌نمایند» .
حدیث
3676 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله درباره آیه شریف: «و از میان کسانى که آفریده‌ایم، گروهى هستند که به حق، هدایت مى‌کنند و به حق، داورى مى‌نمایند» : این آیه، درباره امّت من است که به حق مى‌گیرند و به حق مى‌دهند چنین چیزى به مردمانى که پیش از شما بوده‌اند نیز داده شده است
3677 . تفسیر الطبری عن قتادة فی قَولِهِ تَعالى: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ» : بَلَغَنا أنَّ نَبِیَ اللهِ صلى الله علیه و آله کانَ یَقولُ إذا قَرَأَها: هذِهِ لَکُم، وقَد اُعطِیَ القَومُ بَینَ أیدیکُم مِثلَها: «وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ»(24).(25)
3678 . رسول الله صلى الله علیه و آله فی قَولِهِ تَعالى: «وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ» : إنَّ مِن اُمَّتی قَوماً عَلَى الحَقِّ حَتّى یَنزِلَ عیسَى بنُ مَریَمَ، مَتى ما نَزَلَ.(26)
3679 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَزالُ طائِفَةٌ مِن اُمَّتی ظاهِرینَ عَلَى الحَقِّ حَتّى تَقومَ السَّاعَةُ.(27)
3680 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَزالُ طائِفَةٌ مِن اُمَّتی ظاهِرینَ عَلَى الحَقِّ، لا یَضُرُّهُم مَن خَذَلَهُم، حَتّى یَأتِیَ أمرُ اللهِ وهُم کَذلِکَ.(28)
3681 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَزالُ اللهُ یَغرِسُ فی هذَا الدّینِ غَرسا یَستَعمِلُهُم فی طاعَتِهِ.(29)
3682 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَزالُ طائِفَةٌ مِن اُمَّتی یُقاتِلونَ عَلَى الحَقِّ، ظاهِرینَ إلى یَومِ القِیامَةِ.
قالَ: فَیَنزِلُ عیسَى بنُ مَریَمَ علیه السلام، فَیَقولُ أمیرُهُم: تَعالَ صَلِّ لَنا، فَیَقولُ: لا، إنَّ بَعضَکُم عَلى بَعضٍ اُمَراءُ، تَکرِمَةُ اللهِ هذِهِ الاُمَّةَ.(30)
3683 . عنه صلى الله علیه و آله: لَن یَبرَحَ هذَا الدّینُ قائِما یُقاتِلُ عَلَیهِ عِصابَةٌ(31) مِنَ المُسلِمینَ حَتّى تَقومَ السَّاعَةُ.(32)
3677 . تفسیر الطبرى به نقل از قُتاده، درباره آیه شریف: «و از میان کسانى که آفریده‌ایم، گروهى هستند که به حق، هدایت مى‌کنند و به حق، داورى مى‌نمایند» : به ما خبر رسیده است که پیامبر خدا، هر گاه این آیه را قرائت مى‌کرد، مى‌فرمود: «این [آیه]، در حقّ شماست چنین ویژگى‌اى به مردمانى که پیش از شما بودند نیز داده شده است: «و از میان قوم موسى، جماعتى هستند که به حق، راهنمایى مى‌کنند وبه حق، داورى مى‌نمایند»» .
3678 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله درباره آیه شریف: «و از میان کسانى که آفریده‌ایم، گروهى هستند که به حق، هدایت مى‌کنند و به حق، داورى مى‌نمایند» : گروهى از امّت من، تا زمانى که عیسى بن مریم علیهماالسلام فرود آید هر زمان که فرود آمد همچنان پشتیبان حق هستند
3679 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: گروهى از امّت من، همواره بر حق‌اند، تا رستاخیز برپا شود
3680 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همواره، یک گروه از امّت من بر حق‌اند و یارى نرساندن کسى زیانى به آنها نمى‌رساند و تا فرا رسیدن فرمان خدا (قیامت) چنین‌اند
3681 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، پیوسته در این دین، نهال‌هایى مى‌کارد و آنها را در طاعت خود به کار مى‌گیرد
3682 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همواره، گروهى از امّت من در راه حق مى‌جنگند و تا روز قیامت، چیره‌اند پس عیسى مسیح علیه السلام فرود مى‌آید و امیرشان به آنان مى‌گوید: بیا براى ما نماز بخوان و او مى‌گوید: نه شما خود بر یکدیگر امیرید و این، لطف خدا بر این امّت است
3683 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: این دین، پیوسته برپاست و گروهى از مسلمانان، تا قیام قیامت، در راه آن مى‌جنگند
3684 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَزالُ عِصابَةٌ مِن اُمَّتی یُقاتِلونَ عَلى أمرِ اللهِ، قاهِرینَ لِعَدُوِّهِم، لا یَضُرُّهُم مَن خالَفَهُم، حَتّى تَأتِیَهُمُ السَّاعَةُ.(33)
3685 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَزالُ طائِفَةٌ مِن اُمَّتی قَوَّامَةً عَلى أمرِ اللهِ، لا یَضُرُّها مَن خالَفَها.(34)
8 / 6
ما أجارَهَا اللهُ مِنهُ
3686 . رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عز و جل وَعَدَنی فی اُمَّتی، وأَجارَهُم مِن ثَلاثٍ: لا یَعُمُّهُم بِسَنَةٍ(35)، ولا یَستَأصِلُهُم عَدُوٌّ، ولا یَجمَعُهُم عَلى ضَلالَةٍ.(36)
3687 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ أجارَکُم مِن ثَلاثِ خِلالٍ: أن لا یَدعُوَ عَلَیکُم نَبِیُّکُم فَتَهلِکُوا جَمیعا، وأَن لا یَظهَرَ أهلُ الباطِلِ عَلى أهلِ الحَقِّ، وأن لا تَجتَمِعوا عَلى ضَلالَةٍ.(37)
8 / 7
ما لَم یُجِرهَا اللهُ مِنهُ
3688 . الإمام علیّ علیه السلام: إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله قالَ: سَأَلتُ رَبّی تَبارَکَ وتَعالى ثَلاثَ خِصالٍ، فَأَعطانِیَ اثنَتَینِ و مَنَعَنی واحِدَةً.
قُلتُ: یا رَبِّ لا تُهلِک اُمَّتی جوعا، قالَ: لَکَ هذِهِ، قُلتُ: یا رَبِّ لا تُسَلِّط عَلَیهِم عَدُوّا مِن غَیرِهِم یَعنی مِنَ المُشرِکینَ فَیَجتاحوهُم(38)، قالَ: لَکَ ذلِکَ، قُلتُ: یا رَبِّ لا تَجعَل بَأسَهُم بَینَهُم، فَمَنَعَنی هذِهِ.(39)
3684 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: گروهى از امّت من، تا قیام قیامت، پیوسته در راه خدا مى‌جنگند و بر دشمنشان چیره‌اند و مخالفتِ مخالفانشان، گزندى به آنان نمى‌رسانَد
3685 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: گروهى از امّت من، پیوسته به فرمان خدا قیام مى‌کنند و مخالفانشان به آنان زیانى نمى‌رسانند
8 / 6
آنچه امّت از آن در امان است
3686 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل به من درباره امّتم وعده داد و آنها را از سه چیز، در پناه خود در آورد: قحطى، عموم آنان را فرا نمى‌گیرد؛ هیچ دشمنى، آنان را ریشه‌کن نمى‌کند؛ و بر گم‌راهى، اجماع نمى‌نمایند
3687 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، شما را از سه چیز، امان داده است: این که پیامبرتان شما را نفرین نکند که همگى نابود شوید؛ این که پیروان باطل بر پیروان حق چیره نیایند؛ و این که بر گم‌راهى، هم‌داستان نشوید.
8 / 7
آنچه امّت از آن در امان نیست
3688 . امام على علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «من، سه چیز از پروردگارم تبارک و تعالى درخواست کردم دو تاى آنها را به من داد و یکى را نداد گفتم: پروردگارا! امّت مرا از گرسنگى، هلاک مگردان فرمود: “پذیرفتم” گفتم: پروردگارا! دشمن غیر
خودى (یعنى مشرکان) را بر آنان، مسلّط مگردان که آنها را ریشه‌کن کند فرمود: “پذیرفتم” گفتم: پروردگارا! آنان را دچار جنگ داخلى مگردان این را به من نداد» .
8 / 8
ما یَقَعُ فیها مِنَ الفِتَنِ
الکتاب
«أَ حَسِبَ اَلنّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ – وَ لَقَدْ فَتَنَّا اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اَللهُ اَلَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ اَلْکاذِبِینَ» .(40)
الحدیث
3689 . الإمام علیّ علیه السلام: لَمّا أنزَلَ اللهُ سُبحانَهُ قَولَهُ: «الم – أَ حَسِبَ اَلنّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ» عَلِمتُ أنَّ الفِتنَةَ لا تَنزِلُ بِنا ورَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله بَینَ أظهُرِنا، فَقُلتُ: یا رَسولَ اللهِ، ما هذِهِ الفِتنَةُ الَّتی أخبَرَکَ اللهُ تَعالى بِها؟
فَقالَ: یا عَلِیُّ، إنَّ اُمَّتی سَیُفتَنونَ مِن بَعدی، فَقلتُ: یا رَسولَ اللهِ، أوَ لَیسَ قَد قُلتَ لی یَومَ اُحُدٍ حَیثُ استُشهِدَ مَنِ استُشهِدَ مِنَ المُسلِمینَ وحیزَت(41) عَنِّیَ الشَّهادَةُ، فَشَقَّ ذلِکَ عَلَیَّ، فَقُلتَ لی: أبشِر فَإِنَّ الشَّهادَةَ مِن وَرائِکَ؟ فَقالَ لی: إنَّ ذلِکَ لَکَذلِکَ، فَکَیفَ صَبرُکَ إذَن؟ فَقُلتُ: یا رَسولَ اللهِ، لَیسَ هذا مِن مَواطِنِ الصَّبرِ ولکِن مِن مَواطِنِ البُشرى وَالشُّکرِ.
وَقالَ: یا عَلِیُّ إنَّ القَومَ سَیُفتَنونَ بِأَموالِهِم، ویَمُنّونَ بِدینِهِم عَلى رَبِّهِم، ویَتَمَنَّونَ رَحمَتَهُ ویَأمَنونَ سَطوَتَهُ، ویَستَحِلّونَ حَرامَهُ بِالشُّبُهاتِ الکاذِبَةِ وَالأَهواءِ السّاهِیَةِ؛ فَیَستَحِلّونَ الخَمرَ بِالنَّبیذِ، وَالسُّحتَ(42) بِالهَدِیَّةِ، وَ الرِّبا بِالبَیعِ.
قُلتُ: یا رَسولَ اللهِ، فَبِأَیِّ المَنازِلِ اُنزِلُهُم عِندَ ذلِکَ؟ أبِمَنزِلَةِ رِدَّةٍ أم بِمَنزِلَةِ فِتنَةٍ؟ فَقالَ: بِمَنزِلَةِ فِتنَةٍ.(43)
8 / 8
فتنه‌هایى که در این امّت، بروز مى‌کند
قرآن
«آیا مردم پنداشتند که تا گفتند: «ایمان آوردیم» ، رها مى‌شوند و مورد آزمایش قرار نمى‌گیرند؟ و به یقین، کسانى را که پیش از اینان بودند، آزمودیم، تا خدا آنان را که راست گفته‌اند، و نیز دروغگویان را معلوم دارد» .
حدیث
3689 . امام على علیه السلام: چون خداوند سبحان، این سخنش را فرو فرستاد که: «الف، لام، میم آیا مردم پنداشتند که تا گفتند: «ایمان آوردیم» ، رها مى‌شوند و مورد آزمایش قرار نمى‌گیرند؟» ، دانستم که تا وقتى پیامبر صلى الله علیه و آله در میان ماست، فتنه بر ما فرود نخواهد آمد لذا به ایشان گفتم: اى پیامبر خدا! این فتنه‌اى که خداى متعال، تو را از آن خبر داده است، چیست؟
فرمود: «اى على! پس از من، امّتم دچار فتنه خواهند شد» .
گفتم: اى پیامبر خدا! آیا در روز اُحُد که جمعى از مسلمانان شهید شدند و شهادت، نصیب من نشد و این امر بر من گران آمد، به من نفرمودى: «بشارتت باد که شهادت در انتظار توست؟» .
پیامبر صلى الله علیه و آله به من فرمود: «همین طور است در آن هنگام، چگونه شکیبایى خواهى کرد؟» .
گفتم: اى پیامبر خدا! این جا جاى شکیب نیست؛ بلکه جاى بشارت و سپاس‌گزارى است.
و فرمود: «اى على! به زودى، مردم با دارایى‌هاى خود، آزموده خواهند شد و آنان به واسطه دیندار بودن خود، بر پروردگارشان منّت خواهند نهاد و رحمت او را مى‌طلبند و خود را از خشم او ایمن مى‌پندارند و حرام را با شبهات دروغین و خواهش‌هاى غفلت‌زا حلال مى‌شمارند پس شراب را به نام نبیذ، و مال حرام (رشوه) را به نام هدیه، و رِبا را به نام معامله حلال مى‌دارند» .
گفتم: اى پیامبر خدا! در چنان وضعى، آنان را در چه جایگاهى بدانم؟ در جایگاه ارتداد یا فتنه؟
فرمود: «در جایگاه فتنه» .
3690 . رسول الله صلى الله علیه و آله: سَیَأتی زَمانٌ عَلى اُمَّتی یَفِرّونَ مِنَ العُلَماءِ کَما یَفِرُّ الغَنَمُ عَنِ الذِّئبِ، فَإِذا کانَ کذلِکَ ابتَلاهُمُ اللهُ تَعالى بِثَلاثَةِ أشیاءَ: الأَوَّلُ: یَرفَعُ البَرَکَةَ مِن أموالِهِم، وَالثّانی: سَلَّطَ اللهُ عَلَیهِم سُلطانا جائِرا، وَالثّالِثُ: یَخرُجونَ مِنَ الدُّنیا بِلا إیمانٍ.(44)
3691 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیَأتی عَلَى النّاسِ زَمانٌ لا یُنالُ المُلکُ فیهِ إلّا بِالقَتلِ وَالتَّجَبُّرِ، ولَا الغِنى إلّا بِالغَصب وَالبُخلِ، ولَا المَحَبَّةُ إلّا بِاستِخراجِ الدّینِ وَاتِّباعِ الهَوى، فَمَن أدرَکَ ذلِکَ الزَّمانَ فَصَبَرَ عَلَى الفَقرِ وهُوَ یَقدِرُ عَلَى الغِنى، وصَبَرَ عَلَى البِغضَةِ وهُوَ یَقدِرُ عَلَى المَحَبَّةِ، وصَبَرَ عَلَى الذُّلِّ وهُوَ یَقدِرُ عَلَى العِزِّ؛ آتاهُ اللهُ ثَوابَ خَمسینَ صِدِّیقا مِمَّن صَدَّقَ بی.(45)
3692 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیَأتی زَمانٌ عَلى اُمَّتی لا یَعرِفونَ العُلماءَ إلّا بِثَوبٍ حَسَنٍ، ولا یَعرِفونَ القُرآنَ إلّا بِصَوتٍ حَسَنٍ، ولا یَعبُدونَ اللهَ إلّا فی شَهرِ رَمَضانَ، فَإِذا کانَ کَذلِکَ سَلَّطَ اللهُ عَلَیهِم سُلطانا لا عِلمَ لَهُ ولا حِلمَ لَهُ ولا رُحمَ لَهُ.(46)
3690 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر امّت من خواهد رسید که از عالمان مى‌گریزند، چنان که گوسفند از گرگ مى‌گریزد چون چنین شود، خداوند متعال، آنها را به سه چیز گرفتار مى‌سازد: اوّل: برکت را از اموالشان مى‌برد؛ دوم، سلطانى ستمگر بر آنان مسلّط مى‌گرداند؛ و سوم، بى‌ایمان از دنیا مى‌روند
3691 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر مردم فرا مى‌رسد که در آن، حکومت، جز با کشتار و ستم، و ثروت، جز با غصب و بخل‌ورزى، و دوستى، جز با خارج شدن از دین و پیروى از هوس فراهم نمى‌آید پس، هر کس چنان زمانى را درک کند و بر فقر، شکیبایى ورزد، با آن که در به دست آوردن ثروت، توانایى داشته باشد و بر دشمنى [مردم]شکیبایى ورزد، با آن که بر کسب دوستى [از طرق نامشروع] توانایى داشته باشد و بر خوارى شکیبایى ورزد، با آن که بتواند عزّت [و مقام] به دست آورد، خداوند، ثواب پنجاه صدّیق (مؤمن راستین) از کسانى که مرا تصدیق کرده‌اند، به او بدهد
3692 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر امّت من مى‌آید که عالمان را جز به جامه نیکو و قرآن را جز به صداى نیکو نمى‌شناسند و خدا را جز در ماه رمضان، عبادت نمى‌کنند هر گاه چنین شود، خداوند، سلطانى را بر آنان مسلّط مى‌گردانَد که نه علم دارد، نه بردبارى و نه رحم
3693 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیَأتی عَلى اُمَّتی زَمانٌ تَخبُثُ فیهِ سَرائِرُهُم وتَحسُنُ فیهِ عَلانِیَتُهُم، طَمَعا فِی الدُّنیا و لا یُریدونَ بهِ ما عِندَ اللهِ رَبِّهِم، یَکونُ دینُهُم رِیاءً، لا یُخالِطُهُم خَوفٌ، یَعُمُّهُمُ اللهُ مِنهُ بِعِقابٍ، فَیَدعونَهُ دُعاءَ الغَریقِ فَلا یَستَجیبُ لَهُم.(47)
3694 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیَأتی عَلى اُمَّتی زَمانٌ لا یَبقى مِنَ القُرآنِ إلّا رَسمُهُ، وَلا مِنَ الإِسلامِ إلَا اسمُهُ، یُسَمَّونَ بِهِ وهُم أبعَدُ النّاسِ مِنهُ، مَساجِدُهُم عامِرَةٌ وهِیَ خَرابٌ مِنَ الهُدى، فُقَهاءُ ذلِکَ الزَّمانِ شَرُّ فُقَهاءَ تَحتَ ظِلِّ السَّماءِ، مِنهُم خَرَجَتِ الفِتنَةُ وإلَیهِم تَعودُ.(48)
3695 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیَأتی عَلَیکُم زَمانٌ لا یَکونُ فیهِ شَیءٌ أعَزَّ مِن ثَلاثٍ: دِرهَمٌ حَلالٌ، أو أخٌ یُستَأنَسُ بِهِ، أو سُنَّةٌ یُعمَلُ بِها.(49)
3696 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی عَلَى النَّاسِ زَمانٌ یَذوبُ فیهِ قَلبُ المُؤمِنِ فی جَوفِهِ کَما یَذوبُ الآ نُکُ فِی النّارِ یَعنِی الرَّصاصَ، وما ذاکَ إلّا لِما یَرى مِنَ البَلاءِ وَالأَحداثِ فی دینِهِم لا یَستَطیعُ لَهُ غَیرا(50).(51)
3697 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی عَلَى النّاسِ زَمانٌ لا یُتَّبَعُ فیهِ العالِمُ. لا یَعرِفونَ مَعروفا ولا یُنکِرونَ مُنکَرا، یَمشِی الصّالِحُ فیهِم مُستَخفِیا، اُولئِکَ شِرارُ خَلقِ اللهِ، ولا یَنظُرُ اللهُ إلَیهِم یَومَ القِیامَةِ.(52)
3693 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر امّت من فرا مى‌رسد که در آن زمان، باطن‌هایشان پلید و ظاهرشان زیباست، از سرِ طمع به دنیا، نه این که به واسطه دنیا، آنچه را [از ثواب و پاداش] نزد پروردگارشان است، بجویند دینشان از سرِ ریاست است و هیچ ترسى [از خدا] در وجودشان نیست کیفر خداوند، آنان را فرا مى‌گیرد و چونان شخص در حال غرق شدن، او را مى‌خوانند؛ امّا دعایشان مستجاب نمى‌شود
3694 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر امّت من مى‌آید که از قرآن، جز نوشته‌اش باقى نمى‌مانَد و از اسلام، جز نامش مسلمان نامیده مى‌شوند؛ امّا دورترینِ مردم از اسلام‌اند مسجدهایشان [از جمعیت،]آباد و از هدایت، خالى است دین‌شناسان آن زمان، بدترین دین‌شناسانِ زیر سایه آسمان‌اند فتنه از آنان برمى‌خیزد و به آنان، باز مى‌گردد
3695 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به زودى، زمانى بر شما مى‌آید که در آن، سه چیز بس کمیاب است: درهمى حلال، یا برادرى همدل، یا سنّتى که به آن عمل شود
3696 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر مردم فرا مى‌رسد که در آن زمان، دل مؤمن در درونش آب مى‌شود، آن سان که سُرب در آتش آب مى‌شود و این نیست، مگر به سبب بلا و بدعت‌هایى که در دین مردم مى‌بیند و نمى‌تواند تغییرشان دهد
3697 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر مردم فرا مى‌رسد که در آن، از عالم پیروى نمى‌شود. . . نه معروفى را [معروف] مى‌شناسند و نه منکرى را زشت مى‌شمارند شخص درستکار در میان آنان، پنهانى به سر مى‌برد آنان (مردم آن روزگار) ، بدترین خلقِ خدایند و خداوند در روز قیامت، به ایشان نظر نمى‌کند
3698 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی عَلَى النّاسِ زَمانٌ إذا سَمِعتَ بِاسمِ رَجُلٍ خَیرٌ مِن أن تَلقاهُ، فَإِذا لَقیتَهُ خَیرٌ مِن أن تُجَرِّبَهُ، ولَو جَرَّبتَهُ أظهَرَ لَکَ أحوالاً دینُهُم دَراهِمُهُم، وهِمَّتُهُم بُطونُهُم، وقِبلَتُهُم نِساؤُهُم، یَرکَعونَ لِلرَّغیفِ، ویَسجُدونَ لِلدِّرهَمِ، حَیارى سُکارى، لا مُسلِمینَ ولا نَصارى.(53)
3699 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی عَلَى النَّاسِ زَمانٌ بُطونُهُم آلِهَتُهُم، ونِساؤُهُم قِبلَتُهُم، ودَنانیرُهُم دینُهُم، وشَرَفُهُم مَتاعُهُم، لا یَبقى مِنَ الإِیمانِ إلَا اسمُهُ، ومِنَ الإِسلامِ إلّا رَسمُهُ، ومِنَ القُرآنِ إلّا دَرسُهُ، مَساجِدُهُم مَعمورَةٌ، وقُلوبُهُم خَرابٌ عَنِ الهُدى، عُلَماؤُهُم أشَرُّ خَلقِ اللهِ عَلى وَجهِ الأَرضِ.(54)
3700 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی عَلى اُمَّتی زَمانٌ یَکونُ اُمَراؤهُم عَلَى الجَورِ، وعُلماؤُهُم عَلَى الطَّمَعِ وقِلَّةِ الوَرَعِ، وعُبّادُهُم عَلَى الرِّیاءِ، وتُجّارُهُم عَلى أکلِ الرِّبا وکِتمانِ العَیبِ فِی البَیعِ وَالشِّراءِ، ونِساؤُهُم عَلى زینَةِ الدُّنیا، فَعِندَ ذلِکَ یُسَلَّطُ عَلَیهِم أشرارُهُم، فَیَدعو خِیارُهُم فَلا یُستَجابُ لَهُم.(55)
3701 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی فی آخِرِ الزَّمانِ اُناسٌ مِن اُمَّتی یَأتونَ المَساجِدَ یَقعُدونَ فیها حَلَقا، ذِکرُهُمُ الدُّنیا وحُبُّ الدُّنیا، لا تُجالِسوهُم فَلَیسَ للهِ‌ِ بِهِم حاجَةٌ.(56)
3698 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر مردم فرا مى‌رسد که شنیدن نام مردى، بهتر از دیدن اوست و دیدن او، بهتر از آزمودن اوست و اگر او را بیازمایى، احوالى بر تو نمایان مى‌سازد دینشان، درهم‌هایشان است و همّ و غمّشان، شکم‌هایشان و قبله‌شان، زنانشان براى گِرده نانى، سر خم مى‌کنند و براى درهم به خاک مى‌افتند سرگردان و مست‌اند نه مسلمان‌اند و نه ترسا
3699 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر مردم مى‌آید که شکم‌هایشان، خداى آنان است و زنانشان، قبله‌شان و دینارهایشان، دینشان و شرافتشان، کالایشان از ایمان، جز نامش و از اسلام، جز رسمش بر جاى نمى‌مانَد و از قرآن، جز خواندنش مسجدهایشان، آباد [و پُر از جمعیت]است و دل‌هایشان از هدایت، ویران [و تهى] عالمانشان، بدترین خلق خدا در روى زمین هستند
3700 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر امّت من مى‌آید که فرمان‌روایانشان ستمکارند و عالمانشان، طمعکار و کم‌تقوایند و عابدانشان، ریاکارند و بازرگانانشان، رباخوار و پوشاننده عیب [کالا] در هنگام خرید و فروش‌اند و زنانشان، در پىِ زیب و زیور دنیا هستند در این شرایط، خداوند، بَدان ایشان را بر آنان، مسلّط مى‌گردانَد و نیکانشان دعا مى‌کنند؛ امّا دعایشان مستجاب نمى‌شود
3701 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در آخر زمان، مردمى از امّت من پدید مى‌آیند که به مسجدها مى‌روند و در آنها گِرد هم مى‌نشینند و ذکر و وِردشان، دنیا و دنیادوستى است با اینان، مجالست نکنید؛ زیرا خدا را با اینان، کارى نیست
3702 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی عَلَیکُم زَمانٌ یُخَیَّرُ فیهِ الرَّجُلُ بَینَ العَجزِ وَالفُجورِ، فَمَن أدرَکَ ذلِکَ الزَّمانَ فَلیَختَرِ العَجزَ عَلَى الفُجورِ.(57)
3703 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیَأتِیَنَّکُم بَعدی دُنیا تَأکُلُ أموالَکُم، کَما تأکُلُ النّارُ الحَطَبَ.(58)
3704 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّکُم قَد أصبَحتُم فی زَمانٍ کَثیرٌ فُقَهاؤُهُ قَلیلٌ خُطَباؤُهُ، کَثیرٌ مُعطوهُ قَلیلٌ سُؤّالُهُ، العَمَلُ فیهِ خَیرٌ مِنَ العِلمِ، وسَیَأتی زَمانٌ قَلیلٌ فُقَهاؤُهُ کَثیرٌ خُطَباؤُهُ، کَثیرٌ سُؤّالُهُ قَلیلٌ مُعطوهُ، العِلمُ فیهِ خَیرٌ مِنَ العَمَلِ.(59)
3705 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّکُم فی زَمانٍ مَن تَرَکَ مِنکُم عُشرَ ما اُمِرَ بِهِ هَلَکَ، ثُمَّ یَأتی زَمانٌ مَن عَمِلَ مِنکُم بِعُشرِ ما اُمِرَ بِهِ نَجا.(60)
3706 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیَکونُ فی آخِرِ اُمَّتی رِجالٌ یَرکَبونَ عَلى سُروجٍ کَأَشباهِ الرِّجالِ، یَنزِلونَ عَلى أبوابِ المَساجِدِ، نِساؤُهُم کاسِیاتٌ عارِیاتٌ، عَلى رُؤوسِهِنَّ کَأَسنِمَةِ(61) البُختِ(62) العِجافِ، العَنوهُنَّ فَإنَّهُنَّ مَلعوناتٌ، لَو کانَ وَراءَکُم اُمَّةٌ مِنَ الاُمَم خَدَمَهُنَّ نِساؤُکُم کَما خَدَمَکُم نِساءُ الاُمُمِ قَبلَکُم.(63)
3707 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی عَلَى النّاسِ زَمانٌ، یَخلُقُ القُرآنُ فی قُلوبِ الرِّجالِ کَما تَخلُقُ الثِّیابُ(64) عَلَى الأَبدانِ.(65)
3708 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیَأتی فی آخِرِ الزَّمانِ عُلَماءُ یُزَهِّدونَ فِی الدُّنیا ولا یَزهَدونَ، ویُرَغِّبونَ فِی الآخِرَةِ ولا یَرغَبونَ، ویَنهَونَ عَنِ الدُّخولِ عَلَى الوُلاةِ ولا یَنتَهونَ، ویُباعِدونَ الفُقَراءَ، ویُقَرِّبونَ الأَغنِیاءَ، اُولئِکَ هُمُ الجَبّارونَ أعداءُ اللهِ.(66)
3702 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر شما خواهد آمد که در آن زمان، انسان، بر دو راهى ناتوانى و گناه، قرار مى‌گیرد پس هر کس آن زمان را درک کرد، ناتوانى را بر گناه برگزیند
3703 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پس از من، دنیایى بر شما فرا مى‌رسد که اموالتان را مى‌خورَد، چنان که آتش، هیمه را
3704 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شما در زمانى به سر مى‌برید که دین‌شناسانِ آن، بسیارند و خطیبانش اندک، و دهندگانش بسیارند و خواهندگانش اندک عمل در این زمان، بهتر از علم است.(67) زمانى فرا خواهد رسید که دین‌شناسان آن، اندک‌اند و خطیبانش بسیار خواهندگانش بسیارند و دهندگانش اندک در آن زمان، علم، بهتر از عمل به شمار مى‌آید
3705 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شما در زمانى به سر مى‌برید که هر یک از شما، یکْ دهمِ آنچه را بدان فرمان داده شده است، وا گذارَد، نابود مى‌شود؛ امّا زمانى مى‌آید که اگر هر یک از شما، یکْ دهمِ آنچه را بدان فرمان داده شده است، به کار بندد، رستگار مى‌شود
3706 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در اواخر امّت من، مردانى پدید مى‌آیند که همچون مردنمایان بر زین مى‌نشینند (رفتارهاى زنانه از خود بروز مى‌دهند) ، بر درهاى مساجد، فرود مى‌آیند، زنانشان، پوشیده و در عین حال، برهنه‌اند، و بر سرهایشان چیزى چونان کوهان اشتران نحیف درازگردن است آنها را لعن کنید؛ چرا که آنان ملعون‌اند اگر پس از شما امّتى بود، زنان شما به آنها خدمت مى‌کنند، همان طور که زنان امّت‌هاى قبل از شما به شما خدمت کردند.
3707 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر مردم مى‌آید که قرآن در دل‌هاى مردان، کهنه مى‌شود، چنان که لباس‌ها بر بدن‌ها کهنه مى‌شوند
3708 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در آخر زمان، عالمانى پدید خواهند آمد که به زهدِ به دنیا مى‌خوانند؛ امّا خود، زهد نمى‌ورزند به آخرت ترغیب مى‌کنند؛ امّا خود، بدان رغبت نشان نمى‌دهند از در آمدن بر حکمرانان، نهى مى‌کنند؛ امّا خود مى‌روند از تهى‌دستان، دورى مى‌کنند و به توانگران، نزدیک مى‌شوند اینان، همان جبّارانِ دشمن خدایند
3709 . المستدرک على الصحیحین عن أبی هریرة عن رسول الله صلى الله علیه و آله: سَیَأتی عَلى اُمَّتی زَمانٌ تَکثُرُ فیهِ القُرّاءُ، وتَقِلُّ الفُقَهاءُ، ویُقبَضُ العِلمُ وَیَکثُرُ الهَرجُ قالوا: وَمَا الهَرجُ یا رَسولَ اللهِ؟ قالَ: القَتلُ بَینَکُم.
ثُمَّ یَأتی بَعدَ ذلِکَ زَمانٌ یَقرَاُ القُرآنَ رِجالٌ لا یُجاوِزُ تَراقِیَهُم(68)، ثُمَّ یَأتی مِن بَعدِ ذلِکَ زَمانٌ یُجادِلُ المُنافِقُ الکافِرُ المُشرِکُ بِاللهِ المُؤمِنَ بِمِثلِ ما یَقولُ.(69)
راجع: ص 342 (الفصل الثالث: الاعتبار بالاُمم / ابتلاء الاُمم)
8 / 9
یَتَعَلَّمُ کِبارُها مِن صِغارِها
3710 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أوَّلُ هذِهِ الاُمَّةِ یَتَعَلَّمُ صِغارُها مِن کِبارِها، وآخِرُها یَتَعَلَّمُ کِبارُها مِن صِغارِها.(70)
8 / 10
اِلاستِخلافُ فِی الأَرضِ
الکتاب
«وَعَدَ اَللهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی اَلْأَرْضِ کَمَا اِسْتَخْلَفَ اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ اَلَّذِی اِرْتَضى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ اَلْفاسِقُونَ» .(71)
3709 . المستدرک على الصحیحین به نقل از ابو هُرَیره : پیامبر خدا فرمود: «زمانى بر امّت من خواهد آمد که در آن زمان، قاریان، بسیارند و دین‌شناسان، اندک علم، کاهش مى‌پذیرد و هَرج، فزونى مى‌گیرد»
گفتند: هَرج چیست، اى پیامبر خدا؟
فرمود: «کُشت و کشتار در میانتان پس از آن، زمانى فرا مى‌رسد که مردانى قرآن را مى‌خوانند؛ امّا از چنبرهاى آنان، فراتر نمى‌رود پس از آن، زمانى مى‌آید که منافقِ کافرِ مشرک به خدا، با مؤمن مجادله مى‌کند با همان چیزى که وى، آن را باور دارد
ر ک: ص 343 (فصل سوم: عبرت گرفتن از امّت‌ها / آزمایش امّت‌ها)
8 / 9
بزرگ‌ترها از کوچک‌ترها علم مى‌آموزند
3710 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در اوایلِ این امّت، کوچک‌ها از بزرگ‌ها علم مى‌آموختند و در اواخر آن، بزرگ‌ها از کوچک‌ها علم مى‌آموزند
8 / 10
جانشینى در زمین
قرآن
«خداوند، به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‌اند، وعده داده است که حتماً، آنان را در این زمین، جانشین [خود] قرار دهد، همان گونه که کسانى را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود]قرار داد، و آن دینى را که برایشان پسندیده است، به سودشان مستقر مى‌کند و بیمشان را به ایمنى مبدّل مى‌گردانَد، [تا] مرا عبادت کنند و چیزى را با من، شریک نگردانند؛ و هر کس پس از آن به کفر گراید، آنان‌اند که نافرمان‌اند» .
«هُوَ اَلَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِینِ اَلْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى اَلدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ اَلْمُشْرِکُونَ» .(72)
«هُوَ اَلَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِینِ اَلْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى اَلدِّینِ کُلِّهِ وَ کَفى بِاللهِ شَهِیداً» .(73)
«وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی اَلزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ اَلذِّکْرِ أَنَّ اَلْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ اَلصّالِحُونَ» .(74)
الحدیث
3711 . رسول الله صلى الله علیه و آله فِی المَهدِیِّ علیه السلام : فیَملَؤُها عَدلاً وقِسطا کَما مُلِئَت جَورا وظُلما، فَلا تَمنَعُ السَّماءُ شَیئا مِن قَطرِها، ولَا الأَرضُ شَیئا مِن نَباتِها.(75)
3712 . عنه صلى الله علیه و آله فی حَدیثٍ نَقلاً عَن قَولِ اللهِ سُبحانَهُ فی بَیانِ أوصِیائِهِ وخُلَفائِهِ : وعِزَّتی وجَلالی لَاُظهِرَنَّ بِهِم دینی، ولَاُعلِیَنَّ بِهِم کَلِمَتی، ولَاُطَهِّرَنَّ الأَرضَ بِآخِرِهِم مِن أعدائی، ولَاُمَلِّکَنَّهُ مَشارِقَ الأَرضِ ومَغارِبَها. ثُمَّ لَاُدیمَنَّ مُلکَهُ، ولَاُداوِلَنَّ الأَیّامَ بَینَ أولِیائی إلى یَومِ القِیامَةِ.(76)
3713 . الإمام زین العابدین علیه السلام فی قَولِهِ تَعالى: «وَعَدَ اَللهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی اَلْأَرْضِ کَمَا اِسْتَخْلَفَ اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ اَلَّذِی اِرْتَضى لَهُمْ» : هُم وَاللهِ شیعَتُنا أهلَ البَیتِ، یَفعَلُ اللهُ ذلِکَ بِهِم عَلى یَدَی رَجُلٍ مِنّا، وهُوَ مَهدِیُّ هذِهِ الاُمَّةِ، وهُوَ الَّذی قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: لَو لَم یَبقَ مِنَ الدُّنیا إلّا یَومٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ اللهُ ذلِکَ الیَومَ، حَتّى یَلِیَ رَجُلٌ مِن عِترَتی، اسمُهُ اسمی، یَملَأُ الأَرضَ عَدلاً وقِسطا کَما مُلِئَت ظُلما وجَورًا.(77)
«او کسى است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است، پیروز گردانَد، هرچند مشرکان، خوش نداشته باشند» .
«اوست کسى که پیامبر خود را به [قصد] هدایت، با آیین درست، روانه ساخت تا آن را بر تمام ادیان، پیروز گردانَد و گواه بودن خدا، کفایت مى‌کند» .
«و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد» .
حدیث
3711 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله درباره مهدى علیه السلام : او زمین را آکنده از عدل و داد خواهد کرد، همان گونه که از تجاوزگرى و ستم، آکنده شده است [در دوران او] آسمان هرگز از بارش بارانش و زمین از رویاندن گیاهانش، خوددارى نخواهند کرد.
3712 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در حدیثى به نقل از خداوند سبحان، در توصیف اوصیا و جانشینانش : به عزّت و جلالم سوگند که به وسیله آنها، دینم را آشکار مى‌کنم و سخنم را بر فراز مى‌نشانم و زمین را به وسیله آخرینِ آنها، از دشمنانم پاکسازى مى‌کنم و او (مهدى) را در خاور و باخترِ زمین، سکونت مى‌دهم. . . و فرمان‌روایى‌اش را دوام خواهم داد و روزگار را میان دوستانم، تا روز قیامت، دست به دست خواهم کرد.
3713 . امام زین العابدین علیه السلام درباره آیه شریف: «خدا به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‌اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین، جانشین [خود] قرار دهد، همان گونه که کسانى را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود] قرار داد و آن دینى را که برایشان پسندیده است، به سودشان مستقر مى‌کند» : به خدا سوگند که اینان، شیعیان ما اهل
بیت‌اند خداوند، این [وعده خود] را به دست مردى از ما برایشان به انجام مى‌رساند او مهدىِ این امّت است؛ همو که پیامبر صلى الله علیه و آله درباره‌اش فرمود: «اگر از عمر دنیا فقط یک روز باقى مانده باشد، خداوند، آن روز را چندان دراز مى‌گردانَد تا مردى از خاندان من که همنام من است، بر سرِ کار آید و زمین را از عدل و داد پر سازد، همچنان که از ستم و بیداد، آکَنْده شده است» .
3714 . رسول الله صلى الله علیه و آله: بَشِّر هذِهِ الاُمَّةَ بِالسَّناءِ وَالرِّفعَةِ، وَالدّینِ وَالنَّصرِ، وَالتَّمکینِ فِی الأَرضِ، . . فَمَن عَمِلَ مِنهُم عَمَلَ الآخِرَةِ لِلدُّنیا، لَم یَکُن لَهُ فِی الآخِرَةِ نَصیبٌ.(78)
3714 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: این امّت را به ارجمندى و سربلندى و دیندارى و پیروزى و قدرت یافتن در روى زمین، مژده باد! . . . پس، هر کس از ایشان که کار آخرت را براى دنیا انجام دهد، او را در آخرت، نصیبى نخواهد بود
1) آل عمران:144.
2) کنز العمّال: ج 11 ص 177 ح 31113 عن ابن عبّاس.
3) صحیح مسلم: ج 4 ص 1794 ح 28 عن عائشة.
4) نوادر الأصول: ج 1 ص 336 عن أبی الدرداء.
5) حَذْو النَّعلِ بالنَّعلِ: أی تعملون مثل أعمالهم، کما تُقطع إحدى النعلین على قَدْر النعل الاُخرى (النهایة: ج 1 ص 357 «حذا»).
6) حَذُو القُذَّةِ بالقُذَّةِ: القُذَذْ ریش السهام، واحدتها: قُذَّة؛ أی کما تُقدَّرْ کلّ واحدة منها على قدر صاحبتها وتُقطع یُضربُ للشیئین یستویان ولا یتفاوتان (النهایة: ج 4 ص 28 «قذذ»).
7) کمال الدین: ص 576 عن غیاث بن إبراهیم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام وص 530، بحار الأنوار: ج 28 ص 10 ح 15.
8) سنن الترمذی: ج 5 ص 26 ح 2641 عن عبد الله بن عمرو.
9) ما بین المعقوفین أثبتناه من المعجم الکبیر: ج 7 ص 281 ح 7140 واُسد الغابة: ج 2 ص 614 الرقم 2393.
10) مسند ابن حنبل: ج 6 ص 80 ح 17135 عن شدّاد بن أوس.
11) صحیح البخاری: ج 3 ص 1274 ح 3269؛ الطرائف: ص 380، بحار الأنوار: ج 53 ص 141.
12) المعجم الأوسط: ج 1 ص 101 ح 313 عن المستورد بن شدّاد.
13) المعجم الکبیر: ج 17 ص 13 ح 3.
14) در متن عربى حدیث، «باع» آمده است که نوعى واحد اندازه‌گیرى طول (به مقدار فاصله دو دستِ باز) است.
15) المعجم الکبیر: ج 19 ص 147 ح 322 عن کعب بن عجرة.
16) مسند ابن حنبل: ج 6 ص 33 ح 16935 عن أبی عامر عبدالله بن لُحَی الهوزنی.
17) المستدرک على الصحیحین: ج 3 ص 631 ح 6325 عن عوف بن مالک؛ کنز الفوائد: ج 2 ص 209، بحار الأنوار: ج 2 ص 312.
18) جامع الأخبار: ص 505 ح 1396، بحار الأنوار: ج 27 ص 197 ح 58.
19) بحار الأنوار: ج 28 ص 3 ح 4؛ سنن الترمذی: ج 5 ص 26 ح 2641 نحوه.
20) المستدرک على الصحیحین: ج 1 ص 200 ح 392 و ص 201 ح 395 کلاهما عن ابن عمر وص 202 ح 398 عن ابن عبّاس نحوه.
21) الاحتجاج: ج 2 ص 487 ح 328، بحارالأنوار: ج 2 ص 225 ح 3.
22) الأعراف:181.
23) مجمع البیان: ج 4 ص 773 عن ابن جریج، بحار الأنوار: ج 24 ص 144 ح 8؛ تفسیر الطبری: ج 6 الجزء 9 ص 135 نحوه.
24) الأعراف:159.
25) تفسیر الطبری: ج 6 الجزء 9 ص 135.
26) تفسیر ابن کثیر: ج 3 ص 518؛ مجمع البیان: ج 4 ص 773 نحوه، بحار الأنوار: ج 24 ص 144 ح 9.
27) المستدرک على الصحیحین: ج 4 ص 496 ح 8389 عن عمر بن الخطّاب؛ عوالی اللآلی: ج 4 ص 62 ح 13.
28) صحیح مسلم: ج 3 ص 1523 ح 170 عن ثوبان؛ تنبیه الخواطر: ج 1 ص 7 عن أبی سعید الخدری.
29) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 5 ح 8 عن أبی عنبة الخولانی.
30) صحیح مسلم: ج 1 ص 137 ح 247 عن جابر بن عبد الله؛ بشارة المصطفى: ص 249 عن الحسن، بحار الأنوار: ج 51 ص 88.
31) العِصابَةُ: الجماعة من الناس (الصحاح: ج 1 ص 183 «عصب»).
32) صحیح مسلم: ج 3 ص 1524 ح 172 عن جابر بن سمرة.
33) صحیح مسلم: ج 3 ص 1525 ح 176 عن عقبة بن عامر.
34) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 5 ح 7 عن أبی هریرة.
35) السَّنَةُ: الجدبُ (النهایة: ج 2 ص 413 «سنه»).
36) سنن الدارمی: ج 1 ص 33 ح 54 عن عمرو بن قیس.
37) سنن أبی داوود: ج 4 ص 98 ح 4253 عن أبی مالک الأشعری.
38) یَجْتاحُ: یستأصله ویأتی علیه (النهایة: ج 1 ص 311 «جوح»).
39) الخصال: ص 83 ح 9، بحار الأنوار: ج 22 ص 443 ح 1؛ المعجم الکبیر: ج 1 ص 107 ح 179 کلّها عن جابر بن سمرة السوائی.
40) العنکبوت:2 و 3.
41) تحوّز عنه وتحیَّزَ: إذا تنحّى (لسان العرب: ج 5 ص 340 «حوز»).
42) السُّحت: الحرام الذی لا یحلُّ کسبه؛ لأنّه یسحت البرکة (النهایة: ج 2 ص 345 «سحت»).
43) نهج البلاغة: الخطبة 156، بحار الأنوار: ج 72 ص 138 ح 26؛ کنز العمّال: ج 16 ص 193 196 ح 44216 نقلاً عن شعب الإیمان عن عبد الله بن الحسن نحوه.
44) جامع الأخبار: ص 356 ح 995، بحار الأنوار: ج 22 ص 453 ح 11.
45) الکافی: ج 2 ص 91 ح 12 عن العزرمی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 18 ص 147 ح 8؛ حلیة الأولیاء: ج 8 ص 135 و ج 6 ص 312 نحوه وکلاهما عن الحسن.
46) جامع الأخبار: ص 356 ح 998، بحار الأنوار: ج 22 ص 454 ح 11.
47) الکافی: ج 8 ص 306 ح 476 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 18 ص 146 ح 6.
48) ثواب الأعمال: ص 301 ح 4 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 2 ص 109 ح 14؛ الفردوس: ج 2 ص 319 ح 3448 عن معاذ بن جبل.
49) المعجم الأوسط: ج 1 ص 35 ح 88 عن حذیفة؛ تحف العقول: ص 368 عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه، بحارالأنوار: ج 78 ص 251 ح 102.
50) غَیرا: أی تغییرا؛ قال الفیروزآبادی: غَیَّرَهُ: جعله غیرَ ما کانَ وحَوَّلَهُ وبدَّلَهُ، والاسم: الغَیْر (القاموس المحیط: ج 2 ص 106 «غیر»).
51) الأمالی للطوسی: ص 518 ح 1136 عن المجاشعی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 28 ص 48 ح 13؛ کنزالعمّال: ج 3 ص 686 ح 8463 نقلاً عن ابن أبی الدنیا نحوه.
52) الفردوس: ج 5 ص 441 ح 8681 عن الإمام علیّ علیه السلام.
53) أعلام الدین: ص 291 عن اُمّ هانئ بنت أبی طالب، بحارالأنوار: ج 74 ص 166 ح 31.
54) جامع الأخبار: ص 355 ح 993، بحار الأنوار: ج 22 ص 453 ح 11؛ الفردوس: ج 5 ص 444 ح 8688 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله نحوه.
55) أعلام الدین: ص 285، بحار الأنوار: ج 103 ص 82 ح 10.
56) جامع الأخبار: ص 356 ح 994 و ص 179 ح 435، بحار الأنوار: ج 22 ص 453 ح 11؛ الفردوس: ج 2 ص 319 ح 3445 عن ابن مسعود نحوه.
57) مسند ابن حنبل: ج 3 ص 115 ح 7748 و ص 456 ح 9774 کلاهما عن أبی هریرة.
58) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 134؛ شرح نهج البلاغة: ج 19 ص 289.
59) المعجم الکبیر: ج 3 ص 197 ح 3111 عن حکیم بن حزام.
60) سنن الترمذی: ج 4 ص 530 ح 2267 عن أبی هریرة؛ کنز الفوائد: ج 1 ص 217.
61) أسْنِمة: جمع سنام، وسنام کلِّ شیء أعلاه (النهایة: ج 2 ص 409 «سنم»).
62) البُخت: وهی جمال طِوال الأعناق (النهایة: ج 1 ص 101 «بخت»).
63) صحیح ابن حبّان: ج 13 ص 64 ح 5753 عن عبدالله بن عمرو.
64) خَلُقَ الثوبُ: إذا بَلِیَ فهو خَلَقٌ (المصباح المنیر: ص 180 «خلق»).
65) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 217؛ الإصابة: ج 5 ص 168 الرقم 6672 عن عبد الله بن یسار المُزَنی نحوه.
66) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 301.
67) یعنى مردم به عمل متّکى به علم، بیشتر ارج مى‌نهند تا به علم بیگانه با عمل.
68) التراقی: جمع تَرقُوَة، وهی العظم الذی بین ثُغرة النَّحر والعَاتِق (النهایة: ج 1 ص 187 «ترق»).
69) المستدرک على الصحیحین: ج 4 ص 504 ح 8412.
70) الفردوس: ج 1 ص 37 ح 70 عن ابن عبّاس.
71) النور:55.
72) التوبة:33.
73) الفتح:28.
74) الأنبیاء:105.
75) تاریخ دمشق: ج 49 ص 296 عن قرة المزنی.
76) کمال الدین: ص 256 ح 4 عن عبدالسلام بن صالح الهروی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 52 ص 312 ح 5.
77) مجمع البیان: ج 7 ص 239.
78) مسند ابن حنبل: ج 8 ص 44 ح 21278 و ص 45 ح 21280؛ إعلام الورى: ج 1 ص 89 ولیس فیه «والدین» وکلّها عن أبیّ بن کعب، بحار الأنوار: ج 18 ص 122 ح 36.
