2 / 1 کُلّ نَفسٍ ذائِقَةُ المَوت
الکتاب
«کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ اَلْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ اَلنّارِ وَ أُدْخِلَ اَلْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ وَ مَا اَلْحَیاةُ اَلدُّنْیا إِلاّ مَتاعُ اَلْغُرُورِ» .(1)
الحدیث
2591 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: المَوتَ المَوتَ! ألا ولابُدَّ مِن المَوتِ، جاءَ المَوتُ بما فیهِ، جاءَ بالرَّوحِ والرّاحَةِ والکَرَّةِ المُبارَکةِ إلى جَنَّةٍ عالِیَةٍ لأهلِ دارِ الخُلودِ، الّذینَ کانَ لَها سَعیُهُم وفیها رغبَتُهُم وجاءَ المَوتُ بما فیهِ بالشِّقوَةِ والنَّدامَةِ وبالکَرَّةِ الخاسِرَةِ إلى نارٍ حامیَةٍ لأهل دارِ الغُرورِ، الّذینَ کانَ لَها سَعیُهُم وفیها رغبَتُهُم.(2)
2592 . عنه صلى الله علیه و آله: مَثَلُ الّذی یَفِرُّ من المَوتِ کالثَّعلَبِ تَطلُبُهُ الأرضُ بدَینٍ، فجَعَلَ یَسعى حتّى إذا أعیا وانبَهَرَ دَخَلَ جُحرَهُ، فقالَت لَهُ الأرضُ عندَ سَبَلَتِهِ: دَینی دَینی یا ثَعلبُ! فخَرَجَ لَهُ حُصاصُ، فلَم یَزَلْ کذلکَ حتّى انقَطعَت عُنُقُهُ فماتَ.(3)
2 / 1
همگان، چشنده مرگ‌اند
قرآن
«هر جاندارى چشنده [طعم] مرگ است؛ و همانا روز رستاخیز پاداش‌هایتان به طور کامل به شما داده مى‌شود. پس هر که را از آتش به دور دارند و در بهشت درآورند، قطعاً کامیاب شده است؛ و زندگى دنیا، جز مایه فریب نیست» .
حدیث
2591 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ را [در نظر آورید]، مرگ را! بدانید که از مرگ، گریزى نیست. مرگ، آنچه دارد، با خود مى‌آورد: خوشى و آسایش و رستاخیزى خجسته به سوى بهشتى برین را براى اهل سراى جاودانى مى‌آورد؛ همانان که براى آن سراى، کار مى‌کردند و بِدان رغبت مى‌ورزیدند، و بدبختى و پشیمانى و رستاخیزى زیانبار به سوى آتشى سوزان را براى طالبانِ سراىِ فریب مى‌آورد؛ همانان که براى این سراى مى‌کوشیدند و بِدان رغبت مى‌ورزیدند.
2592 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حکایت کسى که از مرگ مى‌گریزد، حکایت روباهى است که زمین از او طلبکار است و آن روباه از او مى‌گریزد، چندان که خسته مى‌شود و از نفس مى‌افتد و به لانه خود مى‌رود و زمین در بیخِ سبیل او مرتّب مى‌گوید: «اى روباه! طلبم را بده، طلبم را بده!» و در این هنگام، با عجله از لانه خود خارج مى‌شود و شروع به دویدن مى‌کند تا آن که گردنش قطع مى‌شود و مى‌میرد.
2 / 2 مَلَکُ الموتِ
الکتاب
«وَ هُوَ اَلْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْکُمْ حَفَظَةً حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ اَلْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا یُفَرِّطُونَ» .(4)
«اَللّهُ یَتَوَفَّى اَلْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ اَلَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَیُمْسِکُ اَلَّتِی قَضى عَلَیْهَا اَلْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ اَلْأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» .(5)
«قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ اَلْمَوْتِ اَلَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ».(6)
الحدیث
2593 . کنز العمّال عن الحارث بن خزرج الأنصاری عن أبیه: نَظَرَ النَّبی صلى الله علیه و آله إلى ملَکِ المَوتِ عندَ رأسِ رجُلٍ من الأنصارِ فقال: یا مَلَکَ المَوتِ، ارفُقْ بصاحِبی فإنّهُ مؤمنٌ، فقالَ ملَکُ المَوتِ: طِبْ نَفسا وقُرَّ عَینا، واعلَمْ أنّی بکلِّ مؤمنٍ رَفیقٌ، واعلَمْ یا محمّدُ أنّی لَأقبِضُ رُوحَ ابنِ آدمَ فإذا صَرَخَ صارِخٌ مِن أهلهِ قُمتُ فی الدّارِ ومَعی رُوحُهُ فقلتُ: ما هذا الصّارِخُ؟ ! واللّهِ ما ظَلَمناهُ، ولا سَبَقنا أجَلَهُ، ولا استَعجَلنا قَدرَهُ، وما لَنا فی قَبضِهِ مِن ذَنبٍ، وإن تَرضَوا بما صَنَعَ اللّهُ تُؤجَروا، وإن تَحزَنوا وتَسخَطوا تأثَموا وتُؤزَروا.(7)
2 / 2
فرشته مرگ
قرآن
«و اوست که بر بندگانش چیره است، و نگهبانانى بر شما مى‌فرستد، تا هنگامى که یکى از شما را مرگ فرا رسد، فرشتگان ما جانش بستانند، در حالى که کوتاهى نمى‌کنند» .
«خدا، روح مردم را هنگام مرگشان به تمامى باز مى‌ستانَد و [نیز] روحى را که در [موقع]خوابش نمُرده است پس، آن [نفْسى] را که مرگ را بر او واجب کرده، نگاه مى‌دارد و آن دیگر [نَفْس‌ها] را تا هنگامى معیّن [به سوى زندگىِ دنیا] بازپس مى‌فرستد. قطعاً در این [کار]، براى مردمى که مى‌اندیشند، نشانه‌هایى [از قدرت خدا]است» .
«بگو: «فرشته مرگى که بر شما گمارده شده، جانتان را مى‌ستاند، آن گاه به سوى پروردگارتان باز گردانیده مى‌شوید»» .
حدیث
2593 . کنز العمّال به نقل از حارث بن خزرج انصارى از پدرش : پیامبر خدا، آن گاه که ملک الموت را بر بالین مردى از انصار دید، فرمود: «اى ملک الموت! با صحابىِ من، مدارا کن که او مؤمن است» .
ملک الموت گفت: آسوده خاطر باش و غم به خود راه مده و بِدان که من با هر مؤمنى مدارا مى‌کنم. اى محمّد! بِدان که من جان فرزند آدم را مى‌گیرم و چون کسى از خانواده او ناله‌اى بلندْ سر دهد، با روحى که گرفته‌ام، در میان حیاط مى‌ایستم و مى‌گویم: این، چه فریادى است؟ به خدا سوگند که ما به او ستم نکردیم و [در گرفتن جانش] بر اَجَلش، پیشى نگرفتیم و زودتر از تقدیرش به سراغش نیامدیم و در ستاندن جانش، ما را گناهى نیست اگر به آنچه خدا
کرده، راضى باشید، اجر مى‌برید و اگر اندوهگین و ناراضى باشید، گناهکار مى‌شوید.
2 / 3 أصنافُ المَوتِ
2594 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مُستَریحٌ ومُستَراحٌ مِنهُ، العَبدُ المؤمنُ یَستَریحُ مِن نَصَبِ الدُّنیا وأذاها إلى رحمَةِ اللّهِ تعالى، والعَبدُ الفاجِرُ یَستَریحُ مِنهُ العِبادُ والبِلادُ والشَّجَرُ والدَّوابُّ.(8)
2595 . عنه صلى الله علیه و آله: النّاسُ اثنانِ: واحِدٌ أراحَ، وآخَرُاستَراحَ؛ فأمّاالّذی استَراحَ‌فالمؤمنُ إذاماتَ استَراحَ‌من الدُّنیا وبَلائها، وأمّا الّذی أراحَ فالکافِرُ إذا ماتَ أراحَ الشَّجَرَ والدَّوابَّ وکثیرا مِن النّاسِ.(9)
2596 . عنه صلى الله علیه و آله عندما قیلَ لَهُ: ماتَ فلانٌ فاستَراحَ : إنّما استَراحَ مَن غُفِرَ لَهُ.(10)
2 / 4 موت المؤمنِ
الکتاب
«اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ اُدْخُلُوا اَلْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» .(11)
الحدیث
2597 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: المَوتُ رَیحانَةُ المؤمنِ.(12)
2 / 3
اقسام مرگ
2594 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: [آدمى‌زاده با مرگش یا] آسوده مى‌شود، و [یا] از دستش آسوده مى‌شوند: بنده مؤمن، از رنج و مشقّت دنیا در جوار رحمت خداى متعال مى‌آساید و بنده بدکار، بندگان و شهرها و درختان و جنبندگان، از دستش آسوده مى‌شوند.
2595 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردم، دو دسته‌اند: یکى آسوده مى‌گردانَد و دیگرى آسوده مى‌شود آن که آسوده مى‌شود، مؤمن است که هر گاه بمیرد، از دنیا و رنج و بلاى آن راحت مى‌شود، و آن که آسوده مى‌گردانَد، کافر است که هر گاه بمیرد، درختان و جنبندگان و بسیارى از مردم را [از شرّ خود]آسوده مى‌سازد.
2596 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله آن گاه که به ایشان گفته شد: فلانى مُرد و راحت شد : کسى راحت مى‌شود که آمرزیده شده باشد.
2 / 4
مرگ مؤمن
قرآن
«همان کسانى که فرشتگان جانشان را در حالى که پاک‌اند مى‌ستانند [و به آنان] مى‌گویند: «درود بر شما باد! به [پاداش] آنچه انجام مى‌دادید به بهشت درآیید»» .
حدیث
2597 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ براى مؤمن، همانند یک دسته گل خوش بوست
2598 . عنه صلى الله علیه و آله: تُحفَةُ المؤمنِ المَوتُ.(13)
2599 . عنه صلى الله علیه و آله: المَوتُ غَنیمَةٌ.(14)
2600 . عنه صلى الله علیه و آله: المَوتُ کَفّارَةٌ لکُلِّ مسلمٍ.(15)
2 / 5 موتُ الکافرِ
الکتاب
«اَلَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا اَلسَّلَمَ ما کُنّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلى إِنَّ اَللّهَ عَلِیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» .(16)
«فَکَیْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ اَلْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ» .(17)
الحدیث
2601 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: فی وصف موت أعداء أهل البیت علیهم السلام . . . فإذا جاءهُ ملَکُ المَوتِ لِنَزعِ رُوحِه مَثَّلَ اللّهُ عز و جللذلکَ الفاجِرِ سادَتَهُ الّذینَ اتَّخَذَهُم أربابا مِن دونِ اللّهِ، علَیهِم مِن أنواعِ العَذابِ مایَکادُ نَظَرُهُ إلَیهِم یُهلِکُهُ، ولا یَزالُ یَصِلُ إلَیهِ مِن حَرِّ عَذابِهِم ما لا طاقَةَ لَهُ بهِ فیقولُ لَهُ ملَکُ المَوتِ: یا أیُّها الفاجِرُ الکافِرُ، تَرَکتَ أولیاءَ اللّهِ إلى أعدائهِ؟ ! فالیَومَ لا یُغْنُونَ عنکَ شیئا، ولا تَجِدُ إلى مَناصٍ سَبیلاً، فیَرِدُ علَیهِ مِن العَذابِ ما لَو قُسِّمَ أدناهُ على أهلِ الدُّنیا لأهلَکَهُم.(18)
2598 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ براى مؤمن، ارمغان است.
2599 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ، یک غنیمت است.
2600 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ، براى هر مسلمانى، کفّاره است.
2 / 5
مرگ کافِر
قرآن
«همانان که فرشتگان جانشان را مى‌گیرند، در حالى که بر خود ستمکار بوده‌اند. پس، از در تسلیم در مى‌آیند [و مى‌گویند:] «ما هیچ کار بدى نمى‌کردیم» . آرى خدا به آنچه مى‌کردید، داناست» .
«پس چگونه [تاب مى‌آورند] وقتى که فرشتگان [عذاب]جانشان را مى‌ستانند و بر چهره و پشت آنان، تازیانه مى‌نوازند؟» .
حدیث
2601 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در توصیف مرگ دشمنان اهل بیت علیهم السلام . . . آن گاه که ملک الموت براى ستاندن جانش مى‌آید، خداوند عز و جل اربابان آن نابه‌کار را که به جاى خداوند، آنها را به خدایى گرفته بود، در حالى که به انواع عذابْ مبتلایند، در برابر او مجسّم مى‌گردانَد، به طورى که همین که آنها را ببیند، هلاک مى‌شود، و از گرماى عذاب آنها که تاب تحمّلش را ندارد پیوسته به او مى‌رسد.
پس ملک الموت به او مى‌گوید: «اى نابه‌کارِ کافر! دوستان خدا را به دشمنان او وا گذاشتى؟ ! امروز، آنان کمترین کارى نمى‌توانند برایت انجام دهند و هیچ راه گریزى ندارى» .
پس، چنان عذابى به او مى‌رسد که اگر کمترینِ آن در میان ساکنان دنیا تقسیم شود، همگىِ آنان را نابود مى‌سازد
2 / 6 ذکر الموت
2602 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أفضَلُ الزُّهدِ فی الدّنیا ذِکرُ المَوتِ، وأفضَلُ العِبادَةِ ذِکرُ المَوتِ، وأفضَلُ التَّفکُّرِ ذِکرُ المَوتِ، فمَن أثقَلَهُ ذِکرُ المَوتِ وَجَدَ قَبرَهُ رَوضَةً مِن رِیاضِ الجَنّةِ.(19)
2603 . عنه صلى الله علیه و آله حینما سُئلَ: هل یُحشَرُ مَع الشُّهَداءِ أحَدٌ؟ : نَعَم، مَن یَذکُرُ المَوتَ فی الیَومِ واللّیلَةِ عِشرینَ مَرّةً.(20)
2604 . تنبیه الخواطر: قد مَرَّ [رسول اللّه صلى الله علیه و آله] بمَجلِسٍ قدِ استَعلاهُ الضّحکُ، قال: شُوبُوا مَجلِسَکُم بذِکرِ مُکَدِّرِ اللَّذّاتِ قالوا: وما مُکَدِّرُ اللَّذّاتِ؟ قالَ: المَوتُ.(20)
2605 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: کَفى بالمَوتِ واعِظا.(21)
2606 . دعائم الإسلام: رسول اللّه صلى الله علیه و آله قال: أکثِروا مِن ذِکرِ هادِمِ(22) اللَّذّاتِ، فقیلَ: یا رسولَ اللّهِ، فما هادِمُ (22) للَّذّاتِ؟ قالَ: المَوتُ، فإنّ أکیَسَ المؤمنینَ أکثَرُهُم للمَوتِ ذِکرا، وأشَدُّهُم لَهُ استِعدادا.(23)
2607 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أکثِروا ذِکرَ المَوتِ؛ فإنّهُ یُمَحِّصُ الذُّنوبَ ویُزَهِّدُ فی الدُّنیا، فإن ذَکَرتُموهُ عِندَ الغِنى هَدَمَهُ، وإن ذَکَرتُموهُ عِندَ الفَقرِ أرضاکُم بعَیشِکُم.(24)
2 / 6
یاد مرگ
2602 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترین بى‌رغبتى به دنیا، یاد مرگ است و برترین عبادت، یاد مرگ است و برترین اندیشیدن، یاد مرگ است. پس، هر که یادِ مرگ وجودش را پُر کند، گور خود را باغى از باغ‌هاى بهشت مى‌یابد
2603 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله وقتى از ایشان سؤال شد: آیا کسى با شهدا محشور مى‌شود؟ : آرى کسى که شبانه‌روز، بیست مرتبه مرگ را یاد کند.
2604 . تنبیه الخواطر: پیامبر خدا چون بر انجمنى گذشت که در آن، صداى خنده بلند بود، فرمود: «انجمن خود را با یاد مکدّر کننده خوشى‌ها بیامیزید» .
گفتند: مکدّرکننده خوشى‌ها چیست؟
فرمود: «مرگ» .
2605 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ، بهترین موعظه‌کننده است
2606 . دعائم الإسلام: پیامبر خدا فرمود: «ویران کننده خوشى‌ها را فراوان یاد کنید» .
گفته شد: اى پیامبر خدا! ویران کننده خوشى‌ها چیست؟
فرمود: «مرگ زیرک‌ترینِ مؤمنان، کسى است که مرگ را بیشتر یاد کند و براى آن، آماده‌تر باشد» .
2607 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ را فراوان یاد کنید؛ زیرا یاد مرگ، گناهان را مى‌زداید و به دنیا بى‌رغبت مى‌کند. اگر در هنگام توانگرى به یاد مرگ باشید، آن را بر هم مى‌زند و اگر به هنگام نادارى به یادش باشید، شما را به زندگى‌تان خشنود مى‌سازد
2608 . عنه صلى الله علیه و آله: أکثِروا ذِکرَ المَوتِ، فما مِن عَبدٍ أکثَرَ ذِکرَهُ إلّا أحیا اللّهُ قلبَهُ وهَوَّنَ علَیهِ المَوتَ.(25)
2609 . عنه صلى الله علیه و آله: أکثِروا ذِکرَ هادِمِ اللّذّاتِ؛ فإنّهُ لا یکونُ فی کثیرٍ إلّا قَلَّلَهُ، ولا فی قَلیلٍ إلّا أجزاهُ. (26)
2610 . عنه صلى الله علیه و آله: أکثِرْ ذِکرَ المَوتِ یُسَلِّکَ عمّا سِواهُ.(27)
2611 . الترغیب والترهیب عن أنس: إنّ رسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله مَرَّ بمَجلِسٍ وهُم یَضحَکونَ فقالَ: أکثِروا ذِکرَ هادِمِ اللَّذّاتِ، أحسَبُهُ قالَ: فإنّهُ ما ذَکَرَهُ أحَدٌ فی ضِیقٍ مِن العَیشِ إلّا وسَّعَهُ، ولا فی سَعَةٍ إلّا ضَیّقَهُ علَیهِ.(28)
2612 . الإمام علیٌّ علیه السلام: أکثِروا ذِکرَ المَوتِ عندَما تُنازِعُکُم إلَیهِ أنفسُکُم مِن الشَّهَواتِ، وکفى بالمَوتِ واعِظا. وکانَ رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله کثیرا ما یُوصی أصحابَهُ بذِکرِ المَوتِ فیقولُ: أکثِروا ذِکرَ المَوتِ، فإنّهُ هادِمُ اللَّذّاتِ، حائلٌ بَینَکُم وبینَ الشَّهَواتِ.(29)
2613 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله لمّا سُئلَ: منَ أکیَسُ المؤمنینَ : أکثُرهُم ذِکرا لِلمَوتِ وأشَدُّهُم لَهُ استِعدادا.(30)
2614 . عنه صلى الله علیه و آله لمّا سُئلَ عن أکیَسِ الناسِ وأحزَمِهِم : أکثَرُهُم ذِکرا لِلمَوتِ وأکثَرُهُمُ استِعدادا لِلمَوتِ، اُولئکَ الأکیاسُ، ذَهَبوا بشَرَفِ الدنیا وکَرامَةِ الآخِرَةِ.(31)
2608 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ را فراوان یاد کنید؛ زیرا هیچ بنده‌اى آن را بسیار یاد نکرد، مگر این که خداوندْ دلش را زنده گردانید و مردن را بر او آسان ساخت.
2609 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برهم زننده خوشى‌ها (مرگ) را فراوان یاد کنید؛ زیرا در هیچ فراوانى، یاد نشد، مگر این که آن را کاست و در هیچ اندکى یاد نشد، مگر این که آن را مُکفى ساخت.
2610 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ را فراوان یاد کن، که یاد هر چیز دیگرى را از ذهن تو مى‌بَرَد
2611 . الترغیب و الترهیب به نقل از اَ نَس : پیامبر خدا بر جمعى که در حال خنده بودند، گذشت. فرمود: «برهم زننده خوشى‌ها را فراوان یاد کنید» . گمان مى‌کنم فرمود: «هیچ کس در تنگناىِ زندگى مرگ را یاد نکرد، مگر این که زندگى را بر او فراخ ساخت و نیز در فراخىِ زندگى آن را یادآور نشد، مگر این که زندگى را بر او تنگ ساخت» .
2612 . امام على علیه السلام: در هنگامى که نفْس‌هایتان شما را به سوى خواهش‌ها مى‌کشانند، مرگ را فراوان یاد کنید که مرگ، بهترین موعظه‌کننده است پیامبر خدا، اصحاب خود را به یادآورى مرگ، بسیار سفارش مى‌کرد و مى‌فرمود: «مرگ را فراوان یاد کنید؛ چرا که برهم زننده خوشى‌هاست و پرده میان شما و خواهش‌هاست» .
2613 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ این سؤال که: زیرک‌ترینِ مؤمنان کیست؟ : کسى که بیشتر از همه آنان، به یاد مرگ باشد و خود را براى آن، آماده‌تر سازد.
2614 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ این پرسش که: زیرک‌ترین و دوراندیش‌ترینِ مردم کیست؟ : کسى که بیش از همه به یاد مرگ باشد و بیشتر از همه، خود را براى مرگ، آماده سازد. اینان، زیرکان‌اند که شرافت دنیا و کرامت آخرت را از آنِ خود کرده‌اند.
2 / 7 الاستِعدادُ للموتِ
2615 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله لطارِقِ بنِ عبدِ اللّهِ المُحارِبیِّ : یا طارِقُ، استَعِدَّ للمَوتِ قَبلَ نُزولِ المَوتِ.(32)
2616 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ النُّورَ إذا دَخَلَ الصَّدرَ انفَسَحَ قیلَ: هَل لذلکَ مِن عَلَمٍ یُعرَفُ بهِ؟ قالَ: نَعَم، التّجافی عن دارِ الغُرورِ، والإنابَةُ إلى دارِ الخُلودِ، والاستِعدادُ للمَوتِ قَبلَ نُزولِهِ.(33)
2617 . عنه صلى الله علیه و آله: مَنِ ارتَقَبَ المَوتَ سارَعَ فی الخَیراتِ.(34)
2618 . عنه صلى الله علیه و آله: أصلِحوا الدُّنیا، واعمَلوا لآخِرَتِکُم کأنَّکُم تَموتونَ غَدا.(35)
2619 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن عَدَّ غَدا مِن أجَلِهِ فقد أساءَ صُحبَةَ المَوتِ.(36)
2620 . عنه صلى الله علیه و آله: الکَیِّسُ مَن دانَ نفسَهُ وعَمِلَ لِما بَعدَ المَوتِ، والعاجِزُ مَن أتبَعَ نفسَهُ وهواها وتَمنَّى علَى اللّهِ عز و جل الأمانِیَّ.(37)
2 / 7
آماده شدن براى مرگ
2615 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به طارق بن عبد اللّه محاربى : اى طارق! پیش از فرا رسیدن مرگ، خود را براى آن آماده کن.
2616 . کنز العمّال: پیامبر خدا فرمود: «هر گاه روشنایى به سینه در آید، سینه فراخ مى‌گردد» .
گفته شد: آیا براى شناسایى این، نشانه‌اى هست؟
فرمود: «آرى دورى گزیدن از سراى فریب و روى آوردن به سراى جاودانى و آماده شدن براى مرگ پیش از فرا رسیدن آن» .
2617 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که چشم به راه مرگ است، در کارهاى نیک مى‌کوشد
2618 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دنیا را بسازید و براى آخرتتان [نیز]چنان کار کنید که گویى همین فردا مى‌میرید.
2619 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که فردا را از عمر خود به شمار مى‌آورد، با مرگْ بد مصاحبت کرده است.
2620 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زیرک، کسى است که نفْس خود را محکوم سازد و براى پس از مرگ، کار کند و درمانده، کسى است که از نفْس و هوس آن، پیروى نماید و از خداوند عز و جلآرزوهایى بخواهد.
2 / 8 شَرُّ المَعذِرَةِ
الکتاب
«حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ اَلْمَوْتُ قالَ رَبِّ اِرْجِعُونِ – لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلاّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ» .(38)
«وَ لَوْ تَرى إِذِ اَلْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنّا مُوقِنُونَ» .(39)
«یَوْمَ لا یَنْفَعُ اَلظّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اَللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ اَلدّارِ» .(40)
الحدیث
2621 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: شَرُّ المَعذِرَةِ حینَ یَحضُرُ المَوتُ.(41)
2 / 9 تَمَنّی الموتِ
الکتاب
«قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ اَلدّارُ اَلْآخِرَةُ عِنْدَ اَللّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ اَلنّاسِ فَتَمَنَّوُا اَلْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ – وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اَللّهُ عَلِیمٌ بِالظّالِمِینَ» .(42)
2 / 8
بدترین عذرخواهى
قرآن
«تا آن گاه که مرگ یکى از ایشان فرا رسد، مى‌گوید: «پروردگارا! مرا باز گردانید، شاید من در آنچه وا نهاده‌ام، کار نیکى انجام دهم. نه چنین است این، سخنى است که او گوینده آن است و پیشاپیش آنان، برزخى است تا روزى که برانگیخته خواهند شد» .
«و کاش هنگامى را که مجرمان پیش پروردگارشان سرهاشان را به زیر افکنده‌اند، مى‌دیدى [که مى‌گویند:] «پروردگارا! دیدیم و شنیدیم ما را بازگردان تا کار شایسته کنیم؛ چرا که ما یقین داریم»» .
«[همان] روزى که ستمگران را پوزش‌طلبى‌شان سود نمى‌دهد، و براى آنان لعنت است؛ و برایشان بدفرجامىِ آن سراى است» .
حدیث
2621 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بدترین پوزش، زمانى است که مرگ فرا رسد.
2 / 9
آرزوى مرگ
قرآن
«بگو: «اگر در نزد خدا، سراى بازپسین، یکسر به شما اختصاص دارد، نه دیگر مردم، پس اگر راست مى‌گویید، آرزوى مرگ کنید» ؛ ولى به سبب کارهایى که از پیش کرده‌اند، هرگز آن را آرزو نخواهند کرد؛ و خدا به [حال] ستمگران، داناست» .
الحدیث
2622 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا یَتَمنّى أحَدُکُم المَوتَ.(43)
2623 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَتَمنّى أحَدُکُمُ المَوتَ لِضُرٍّ نَزَلَ بهِ، فإن کانَ ولابُدَّ فاعِلاً فلْیَقُل: اللّهُمّ أحیِنی ما کانَتِ الحَیاةُ خَیرا لی، وتَوَفَّنی إذا کانَتِ الوَفاةُ خَیرا لی.(44)
2624 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَتَمَنّیَنَّ أحَدُکُم المَوتَ بِضُرٍّ نَزَلَ بهِ.(45)
2625 . عنه صلى الله علیه و آله لمّا دَخَلَ علَى العبّاسِ وهو یَشتَکی فیَتَمنَّى المَوتَ : یا عَبّاسُ عَمَّ رسولِ اللّهِ! لاتَتمَنَّ المَوتَ؛ إن کُنتَ مُحسِنا تَزدادُ إحسانا إلى إحسانِکَ خَیرٌ لکَ، وإن کُنتَ مُسیئا فإن تُؤخَّرْ تَستَعتِبْ مِن إساءتِکَ خَیرٌ لکَ، لا تَتَمنَّ المَوتَ.(46)
2626 . عنه صلى الله علیه و آله: یا سَعدُ، أعِندی تَمنَّى المَوتَ ؟ ! لَئن کُنتَ خُلِقتَ للنّارِ وخُلِقَت لکَ ما النّارُ شیءٌ یُستَعجَلُ إلَیها، ولئن خُلِقتَ للجَنّةِ وخُلِقَت لکَ لَأن یَطولَ عُمرُکَ ویَحسُنَ عمَلُکَ خَیرٌ لکَ.(47)
2627 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَمنَّوا المَوتَ؛ فإنّهُ یَقطَعُ العمَلَ، ولا یُرَدُّ الرّجُلُ فیَستَعتِبُ. (48)
2628 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَمنَّوا المَوتَ؛ فإنّ هَولَ المُطَّلَعِ شَدیدٌ، وإنّ مِن السَّعادَةِ أن یَطولَ عُمرُ العَبدِ، ویَرزُقَهُ اللّهُ الإنابَةَ.(49)
2629 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَتَمنَّیَنَّ أحَدُکُمُ المَوتَ؛ فإنّهُ لا یَدری ما قَدَّمَ لنفسِهِ. (50)
حدیث
2622 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ یک از شما آرزوى مرگ نکند.
2623 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ یک از شما به خاطر گزندى که به او مى‌رسد، مرگ را آرزو نکند، و اگر ناچار به این کار شد، بگوید: «بار خدایا! تا زمانى که زندگى براى من بهتر است، مرا زنده بدار و هر گاه مرگ برایم بهتر بود، مرا بمیران» .
2624 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ یک از شما به سبب گزندى که به او مى‌رسد، هرگز آرزوى مرگ نکند.
2625 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله چون در بیمارى عبّاس به عیادتش رفت و دید او مى‌نالد و آرزوى مرگ مى‌کند : اى عبّاس، عموى پیامبر خدا! هرگز آرزوى مرگ مکن. اگر نیکوکار باشى، بر نیکى‌هایت مى‌افزایى و این براى تو بهتر است، و اگر بدکار باشى و مرگت به تأخیر افتد، از بدى‌هایت دست بر مى‌دارى و این، براى تو بهتر است هرگز آرزوى مرگ نکن
2626 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى سعد! آیا نزد من، آرزوى مرگ مى‌کنى؟ اگر تو براى آتش آفریده شده باشى و آتش براى تو آفریده شده باشد، در این صورت، آتش چیزى نیست که به سویش بشتابى، و اگر تو براى بهشت آفریده شده باشى و بهشت براى تو آفریده شده باشد، در این صورت، اگر عمرت طولانى شود و کار نیکو انجام دهى، این برایت بهتر است
2627 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هرگز آرزوى مرگ نکنید؛ چون با مرگ، رشته عمل قطع مى‌شود و انسان باز نمى‌گردد تا بدى‌هایش را جبران [و خدا را راضى]کند.
2628 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هرگز آرزوى مرگ نکنید؛ زیرا هول و هراس قیامت، سخت است و این، از خوش‌بختى است که عمر بنده طولانى شود و خداوند، توبه روزى‌اش کند
2629 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ گاه کسى از شما آرزوى مرگ نکند؛ چرا که نمى‌داند براى خود، چه پیش فرستاده است
2630 . عنه صلى الله علیه و آله: لایَتَمنّى أحَدُکُمُ المَوتَ إلّا أن یَثِقَ بِعَملِهِ.(51)
2 / 10 شدائِدُ الموتِ
الکتاب
«وَ جاءَتْ سَکْرَةُ اَلْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ» .(52)
«وَ لَوْ تَرى إِذْ یَتَوَفَّى اَلَّذِینَ کَفَرُوا اَلْمَلائِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ وَ ذُوقُوا عَذابَ اَلْحَرِیقِ» .(53)
«کَلاّ إِذا بَلَغَتِ اَلتَّراقِیَ – وَ قِیلَ مَنْ راقٍ – وَ ظَنَّ أَنَّهُ اَلْفِراقُ – وَ اِلْتَفَّتِ اَلسّاقُ بِالسّاقِ – إِلى رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ اَلْمَساقُ» .(54)
الحدیث
2631 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اِحضَروا مَوتاکُم ولَقِّنوهُم «لا إلهَ إلَا اللّهُ» وبَشِّروهُم بالجَنَّةِ، فإنّ الحَلیمَ مِن الرِّجالِ والنِّساءِ یَتَحَیّرُ عندَ ذلکَ المَصرَعِ، وإنّ الشّیطانَ أقرَبُ ما یکونُ مِن ابنِ آدمَ عندَ ذلکَ المَصرَعِ والّذی نَفسی بیَدِهِ! لَمُعایَنةُ مَلَکِ المَوتِ أشَدُّ مِن ألفِ ضَربَةٍ بالسَّیفِ والّذی نَفسی بیَدِهِ! لا تَخرُجُ نَفسُ عَبدٍ مِن الدّنیا حتّى یَتَألَّمَ کُلُّ عِرقٍ مِنهُ على حِیالهِ.(55)
2630 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ یک از شما آرزوى مرگ نکند، مگر این که به عمل خود، اطمینان داشته باشد.
2 / 10
سختى‌هاى مرگ
قرآن
«و سکرات مرگ به راستى فرا مى‌رسد این، همان است که از آن مى‌گریختى!» .
«و اگر ببینى آن گاه که فرشتگانْ جان کافران را مى‌ستانند، بر چهره و پشت آنان مى‌زنند و [مى‌گویند:] «عذاب سوزان را بچشید!»» .
«نه چنین است [که او مى‌پندارد] آن گاه که جان، به گلوگاهش برسد و گفته شود: «چاره‌ساز کیست؟» و بداند که همان، [زمانِ] فراق است، و ساق در ساق، پیچد، آن روز است که گسیل به سوى پروردگار توست» .
حدیث
2631 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر بالین مُردگان خود، حاضر شوید و به آنان «لا إله إلّا اللّه» تلقین کنید و نوید بهشتشان دهید؛ زیرا حتّى مردان و زنان بردبار هم در این صحنه، سرگشته مى‌شوند و شیطان بیش از هر زمان دیگرى در هنگام مرگ، به آدمى نزدیک مى‌گردد. سوگند به آن که جانم در دست اوست، مشاهده ملک الموت، سخت‌تر از هزار ضربه شمشیر است. سوگند به آن که جانم در دست اوست، جان هیچ بنده‌اى از دنیا نمى‌رود، مگر این که یکایک رگ‌هاى او درد مى‌کشند
2632 . عنه صلى الله علیه و آله: أدنى جَبَذاتِ المَوتِ بمَنزلَةِ مِائةِ ضَربَةٍ بالسَّیفِ.(56)
2633 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ أهوَنَ المَوتِ بمَنزلَةِ حَسَکَةٍ کانَت فی صُوفٍ، فهَل تَخرُجُ الحَسَکةُ مِن الصُّوفِ إلّا ومَعَها صُوفٌ؟ ! (57)
2634 . عنه صلى الله علیه و آله: لو أنّ البَهائمَ یَعلَمْنَ مِن المَوتِ ما تَعلَمونَ أنتُم، ما أکَلتُم مِنها سَمینا! (58)
2 / 11 ما یُهوِّنُ الموتَ
2635 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: قَدِّمْ مالَکَ أمامَکَ یَسُرَّکَ اللَّحاقُ بهِ.(59)
2636 . عنه صلى الله علیه و آله لرجُلٍ وهُو یُوصیهِ : أقلِلْ مِن الشّهَواتِ یَسهُلْ علَیکَ الفَقرُ، وأقلِلْ مِن الذُّنوبِ یَسهُلْ علَیکَ المَوتُ.(59)
2637 . کنز العمّال عن عبد اللّه بن عبید: قالَ رَجُلٌ یا رَسولَ اللّهِ، ما لی لا اُحِبُّ المَوتَ؟ قالَ: هَل لکَ مالٌ؟ فقَدِّمْ مالَکَ بینَ یدَیکَ؛ فإنّ المَرءَ مَع مالهِ، إن قَدّمَهُ أحَبَّ أن یَلحَقَهُ، وإن خَلّفَهُ أحَبَّ أن یَتخَلّفَ مَعهُ.(60)
2638 . الإمام الباقر علیه السلام: أتى النَّبیَّ صلى الله علیه و آله رَجُلٌ فقالَ: مالیَ لا اُحِبُّ المَوتَ؟ فقالَ لهُ: ألکَ مالٌ؟
قالَ: نَعَم قالَ: فقَدَّمتَهُ؟ قالَ: لا، قالَ: فمِن ثَمّ لا تُحِبُّ المَوتَ.(61)
2632 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کمترین کشش‌هاى مرگ، چونان صد ضربه شمشیر است.
2633 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آسان‌ترین مردن، به منزله خارى است که در میان پشم باشد. آیا خار از پشمْ بیرون مى‌آید، بدون آن که مقدارى پشم با آن باشد؟ !
2634 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر حیوانات، از مرگ، چیزى را که شما مى‌دانید، مى‌دانستند، هرگز حیوان فربهى را نمى‌خوردید!
2 / 11
آنچه مرگ را آسان مى‌کند
2635 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دارایىِ خود را پیش از خود بفرست تا پیوستن به آن، شادمانت کند.
2636 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به مردى : از خواهش‌ها کم کن تا [تحمّل] نادارى بر تو آسان شود و از گناهان بکاه تا مرگ بر تو آسان گردد.
2637 . کنز العمّال به نقل از عبد اللّه بن عبید : مردى به پیامبر خدا گفت: چرا مرگ را دوست ندارم؟
فرمود: «آیا ثروتى دارى؟ ثروتت را پیشاپیشِ خود بفرست؛ چرا که آدمى وابسته به دارایى خویش است. اگر آن را پیش فرستد، دوست دارد که به آن برسد و اگر از خود بر جاى گذارد، دوست دارد که با آن بماند» .
2638 . امام باقر علیه السلام: مردى خدمت پیامبر خدا رسید و پرسید: علّت ناخوش داشتن مرگ چیست؟
فرمود: «آیا ثروتى دارى؟» .
گفت: آرى.
فرمود: «آیا آن را [براى آخرتت] پیش فرستاده‌اى؟» .
گفت: خیر.
فرمود: «از این جاست که مرگ را دوست ندارى» .
راجع: ص 272 (شدائد الموت)
2 / 12 ما یَرى الإنسان عِندَ المَوت
2639 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اُنظُروا مَن تُحادِثونَ؟ فإنّهُ لیسَ مِن أحَدٍ یَنزِلُ بهِ المَوتُ إلّا مُثِّلَ لَهُ أصحابُهُ إلَى اللّهِ إن کانوا خِیارا فخِیارا وإن کانوا شِرارا فشِرارا، ولیسَ أحَدٌ یَموتُ إلّا تَمَثَّلتُ لَهُ عندَ مَوتِهِ.(62)
2 / 13 مَوتُ الفُجأةِ
2640 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَوتُ الفُجأةِ أخذَةُ أسَفٍ(63) (64)
2641 . عنه صلى الله علیه و آله: مَوتُ الفُجأةِ راحَةٌ للمؤمنِ، وأخذَةُ أسَفٍ للفاجِرِ.(65)
2642 . عنه صلى الله علیه و آله: مَوتُ الفُجأةِ راحَةٌ للمؤمنِ، وحَسرَةٌ للکافِرِ.(66)
2643 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ مَوتَ الفُجأةِ تَخفیفٌ عنِ المؤمنِ، وأخذَةُ أسَفٍ عنِ الکافِرِ.(67)
ر ک: ص 273 (سختى‌هاى مرگ)
2 / 12
آنچه انسان، هنگام مرگ مى‌بیند
2639 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بنگرید که با چه کسى هم‌سخن مى‌شوید؛ زیرا هیچ کس نیست که مرگش در رسد، مگر این که یارانش که به سوى خدا ره‌سپارند، در برابرش مجسّم مى‌شوند. اگر خوب باشند، به صورتى نیک و خوشایند مجسّم مى‌شوند و اگر بد باشند، به گونه‌اى بد و ناخوشایند و هیچ کس نیست که بمیرد، جز این که من به هنگام مرگش در برابر او نمایان مى‌شوم
2 / 13
مرگ ناگهانى
2640 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ ناگهانى، [جان] گرفتنى خشماگین است.
2641 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ ناگهانى، براى مؤمن، مایه آسوده شدن است و براى گنهکار، [جان] گرفتنى خشماگین.
2642 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ ناگهانى، براى مؤمن، مایه آسوده شدن است و براى کافر، مایه حسرت
2643 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ ناگهانى، تخفیفى است براى مؤمن [از رنجِ مردن و سکرات مرگ]و [جان]ستاندنى خشماگین از کافر.
2644 . عنه صلى الله علیه و آله: مَوتُ الفُجأةِ تَخفیفٌ علَى المؤمنینَ، ومَسخَطَةٌ علَى الکافِرینَ.(68)
2645 . عنه صلى الله علیه و آله: ماتَ داودُ النّبیُّ علیه السلام یومَ السَّبتِ مَفجوءا فأظَلَّتهُ الطَّیرُ بأجنِحَتِها، وماتَ موسى کَلیمُ اللّهِ علیه السلام فی التِّیهِ، فصاحَ صائحٌ مِن السّماءِ: ماتَ موسى علیه السلام وأیُّ نَفسٍ لا تَموتُ؟ !(69)
2646 . عنه صلى الله علیه و آله: مِن أشراطِ السّاعَةِ أن یَفشوَ الفالَجُ ومَوتُ الفُجأةِ.(70)
2 / 14 تشییعُ الجَنازةِ
2647 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ أوّلَ ما یُجازى بهِ المؤمنُ بعدَ مَوتهِ أن یُغفَرَ لجَمیعِ مَن تَبِعَ جَنازَتَهُ.(71)
2648 . عنه صلى الله علیه و آله: سِرْ سَنتَینِ بِرَّ والِدَیکَ، سِرْ سَنةً صِلْ رَحِمَکَ، سِرْ مِیلاً عُدْ مَریضا، سِرْ مِیلَینِ شَیِّعْ جَنازَةً.(72)
2649 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن مَیّتٍ یُوضَعُ على سَریرِهِ فَیُخطا بهِ ثلاثَ خُطاً إلّا نادى بصَوتٍ یَسمَعُهُ مَن یَشاءُ اللّهُ: یا إخوَتاه! ویا حَمَلةَ نَعشاه! لا تَغُرَّنَّکُمُ الدُّنیا کما غَرَّتنی! ولا یَلعَبَنَّ بکُمُ الزَّمانُ کما لَعِبَ بِی! أترُکُ ما تَرَکتُ لذُرِّیَّتی ولایَحمِلونَ عنّی خَطیئتی، وأنتُم تُشَیِّعونی ثُمّ تَترُکونی والجَبّارُ یُخاصِمُنی.(73)
2644 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ ناگهانى، تخفیفى است براى مؤمنان و خشمى است بر کافران.
2645 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: داوودِ پیامبر علیه السلام، در روز شنبه به مرگ ناگهانى در گذشت. پس، پرندگان با بال‌هاى خود بر او سایه افکندند. موسى کلیم اللّه علیه السلام نیز در تیهْ (بیابان برهوت) مُرد. پس، آواز دهنده‌اى از آسمانْ جار زد: «موسى مُرد و کیست که نمیرد؟ !» .
2646 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از نشانه‌هاى [فرا رسیدن] قیامت، شیوع فلج و مرگ ناگهانى است.
2 / 14
تشییع جنازه
2647 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین پاداشى که پس از مرگِ مؤمن به او داده مى‌شود، این است که همه تشییع‌کنندگان جنازه‌اش آمرزیده مى‌شوند.
2648 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: براى نیکى به پدر و مادرت، مسافت دوساله بپیما. براى به جا آوردن صله رَحِم، مسافت یک‌ساله بپیما. براى عیادت بیمار، یک میل راه بپیما و براى شرکت در تشییع جنازه‌اى، دو میل راه بپیما.
2649 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ مرده‌اى نیست که در تابوتش نهاده و سه گام برده شود، مگر این که با صدایى که هر که خدا بخواهد، آن را مى‌شنود، صدا مى‌زند: «اى برادران، اى تابوت‌کشان! زنهار که دنیا شما را چون من نفریبد و روزگار، شما را چون من، بازى ندهد! براى بازماندگانم مال و منال بر جاى گذاشتم، در حالى که آنان، بار گناهى را از من به دوش خود نمى‌کشند شما نیز مرا تشییع مى‌کنید و سپس تنهایم مى‌گذارید و خداوند جبّار، از من حساب مى‌کشد» .
2 / 15 آدابُ التَّشییعِ
2650 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله لمّا مَرَّ بجَنازَةٍ تُمخَضُ کما یُمخَضُ الزِّقُّ : علَیکُم بالسَّکِینَةِ، علَیکُم بالقَصدِ فی المَشیِ بجَنائزِکُم.(74)
2651 . عنه صلى الله علیه و آله لِأبی ذرّ : یا أبا ذرٍّ، إذا تَبِعتَ جَنازَةً فلْیَکُنْ عَقلُکَ فیها مَشغولاً بالتَّفکُّرِ والخُشوعِ، واعلَمْ أنّکَ لاحِقٌ بهِ. (75)
2652 . عنه صلى الله علیه و آله: أفضَلُ أهلِ الجَنازَةِ أکثَرُهُم فیهِ ذِکرا ومَن لم یَجلِسْ حتّى تُوضَعَ. . . (76)
2653 . الدعوات: کانَ رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله إذا تَبِعَ جَنازَةً غَلَبَتهُ کآبَةٌ، وأکثَرَ حَدیثَ النَّفسِ، وأقَلَّ الکلامَ.(77)
2 / 16 دَفنُ المَیِّتِ
2654 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اِدفِنوا مَوتاکُم وَسطَ قَومٍ صالِحینَ؛ فإنّ المَیّتَ یَتأذّى بجارِ السَّوءِ کما یَتأذَّى الحَیُّ بجارِ السَّوءِ. (78)
2655 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ المؤمنَ إذا ماتَ تَجَمَّلَتِ المَقابِرُ لِمَوتِهِ، فلَیس مِنها بُقعَةٌ إلّا وهِیَ تَتَمنّى أن یُدفَنَ فیها، وإنّ الکافِرَ إذا ماتَ أظلَمَتِ المَقابِرُ لِمَوتِهِ، ولَیس مِنها بُقعَةٌ إلّا وهِیَ تَستَجیرُ باللّهِ أن لا یُدفَنَ فیها.(79)
2 / 15
آداب تشییع جنازه
2650 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله آن گاه که دید جنازه‌اى [در تشییع]، بالا و پایین مى‌شود، گویى خیکى را مى‌جنبانند : آرام باشید! با جنازه‌هایتان به آرامى حرکت کنید.
2651 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى ابو ذر! هر گاه در پى جنازه‌اى به راه افتادى، باید عقلت با تفکّر و خشوع، به آن مشغول شود و بدان که تو نیز به او مى‌پیوندى.
2652 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترین تشییع کنندگانِ جنازه، کسى است که [خدا و مرگ و پس از مرگ را] بیشتر یاد کند و [نیز] کسى که تا جنازه [در گور] نهاده نشده، ننشیند. . .
2653 . الدعوات: پیامبر خدا، هر گاه در پى جنازه‌اى مى‌رفت، اندوه او را فرا مى‌گرفت، بیشترْ حدیثِ نفْس مى‌کرد و کمتر سخن مى‌گفت.
2 / 16
به خاک‌سپارى
2654 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردگان خود را در میان مردمان نیک، به خاک بسپارید؛ زیرا مرده نیز همچون زنده از همسایه بد رنج مى‌برد.
2655 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چون مؤمن مى‌میرد، گورها از مرگ او زیبا (روشن) مى‌شوند و هیچ قطعه‌اى از خاک گورستان نیست، مگر این که آرزو مى‌کند او در آن جا دفن شود، و هر گاه کافر مى‌میرد، گورها از مرگ او تاریک مى‌شوند و هیچ قطعه‌اى از خاک گورستان نیست، مگر این که از تدفین او در خود، به خدا پناه مى‌برد.
2656 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا ماتَ المَیِّتُ فی الغَداةِ فلا یَقیلَنَّ إلّا فی قَبرِهِ، وإذا ماتَ بالعَشیِّ فلا یَبیتَنَّ إلّا فی قَبرِهِ. (80)
2657 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا ماتَ أحَدُکُم فلا تَحبِسوهُ وأسرِعوا بِهِ إلى قَبرِهِ، ولْیُقرَأْ عندَ رأسِهِ بفاتِحَةِ البَقَرةِ، وعندَ رِجلَیهِ بخاتِمَةِ البَقَرةِ.(81)
2658 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا ماتَ المَیِّتُ أوّلَ النَّهارِ فلا یَقیلُ إلّا فی قَبرِهِ.(82)
2659 . عنه صلى الله علیه و آله: لاتَدفِنوا مَوتاکُم باللّیلِ إلّا أن تَضطَرُّوا.(83)
2660 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ أرحَمَ ما یَکونُ اللّهُ بالعَبدِ إذا وُضِعَ فی حُفرَتِهِ.(84)
2661 . الإمام علیّ علیه السلام: أمَرَنا رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله أن نَدفِنَ مَوتانا وَسطَ قَومٍ صالِحینَ؛ فإنّ المَوتى یَتأذّونَ بجارِ السَّوءِ کما یَتأذّى بهِ الأحیاءُ.(85)
2656 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه کسى پیش از ظهر بمیرد، نیم‌روز را جز در گورش نباید بخوابد و هر گاه کسى بعد از ظهر بمیرد، شب را جز در گورش نباید به سر برد
2657 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه کسى از شما مُرد، او را نگه ندارید و زود به خاکش بسپارید و بالاى سرش، آغازِ سوره بقره خوانده شود و پایینِ پایش، پایانِ سوره بقره.
2658 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه کسى در آغاز روز مُرد، نیم‌روز را جز در گورش نباید بگذراند.
2659 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردگان خود را شب دفن نکنید، مگر این که ناچار باشید.
2660 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بیشترین مهربانىِ خدا به بنده، آن وقتى است که در گورش نهاده مى‌شود
2661 . امام على علیه السلام: پیامبر خدا به ما دستور داد مردگانمان را میان مردمانى صالح به خاک بسپاریم؛ زیرا مردگان نیز همچون زندگان، از همسایه بد رنج مى‌برند.
1) آل عمران:185.
2) الکافی: ج 3 ص 257 ح 27 عن ابن أبی شیبة الزهری عن الإمام الباقر علیه السلام، بحار الأنوار: ج 71 ص 266 ح 13.
3) کنز العمال: ج 15 ص 552 ح 42145 عن سمرة بن جندب.
4) الأنعام:61.
5) الزمر:42.
6) السجدة:11.
7) کنز العمال: ج 15 ص 704 ح 42810 نقلاً عن ابن أبی الدنیا فی کتاب الحذر.
8) کنز العمال: ج 15 ص 692 ح 42769 عن أبی قتادة.
9) الخصال: ص 39 ح 21 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام، بحار الأنوار: ج 6 ص 151 ح 1.
10) کنز العمال: ج 15 ص 693 ح 42771 عن عائشة.
11) النحل:32.
12) کنز العمال: ج 15 ص 551 ح 42136 نقلاً عن الدیلمی عن السیّد الحسین.
13) کنز العمال: ج 15 ص 546 ح 42110 عن ابن عمرو.
14) کنز العمال: ج 16 ص 122 ح 44144 عن عائشة.
15) کنز العمال: ج 15 ص 548 ح 42122 عن أنس.
16) النحل:28.
17) محمّد:27.
18) التفسیر المنسوب الى الإمام العسکری علیه السلام: ص 214 ح 98 عن الائمّة علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 6 ص 175 ح 1.
19) جامع الأخبار: ص 473 ح 1334، بحار الأنوار: ج 6 ص 137 ح 41.
20) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 268.
21) تحف العقول: ح 35، بحار الأنوار: ج 77 ص 137 ح 1.
22) فی المصدر «هاذم» وما اثبتناه من بحار الأنوار.
23) دعائم الاسلام: ج 1 ص 221، بحار الأنوار: ج 82 ص 167 ح 3.
24) کنز العمال: ج 15 ص 543 ح 42098 نقلاً عن ابن أبی الدنیا عن أنس.
25) کنز العمال: ج 15 ص 544 ح 42105 نقلاً عن الفردوس عن أبی هریرة.
26) کنز العمال: ج 15 ص 542 ح 42096 عن عمر.
27) کنز العمال: ج 15 ص 542 ح 42094 عن سفیان.
28) الترغیب والترهیب: ج 4 ص 236 ح 3.
29) الأمالی للطوسی: ص 28 ح 31 عن أبی إسحاق الهمدانی، بحار الأنوار: ج 6 ص 132 ح 30.
30) الزهد للحسین بن سعید: ص149 ح 215، بحار الأنوار: ج 6 ص 126 ح 6.
31) الترغیب والترهیب: ج 4 ص 238 ح 6 عن ابن عمر.
32) کنز العمال: ج 15 ص 551 ح 42140 عن طارق بن عبد اللّه المحاربی.
33) کنز العمال: ج 1 ص 76 ح 302 عن ابن مسعود.
34) کنز الفوائد: ج 2 ص 163، بحار الأنوار: ج 77 ص 171 ح 7.
35) کنز العمال: ج 15 ص 546 ح 42111 نقلاً عن الفردوس عن أنس.
36) تحف العقول: ص 49، بحار الأنوار: ج 77 ص 153 ح 120.
37) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 368 ح 2661 عن أبی ذرّ، بحار الأنوار: ج 77 ص 79 ح 3.
38) المؤمنون:99 و 100.
39) السجدة:12.
40) غافر:52.
41) الدعوات: ص 238 ح 664، بحار الأنوار: ج 77 ص 133 ح 43.
42) البقرة:94 و 95.
43) کنز العمال: ج 15 ص 554 ح 42152 عن الحکیم بن عمر الغفاری.
44) الترغیب والترهیب: ج 4 ص 257 ح 54 عن أنس.
45) الدعوات للراوندی: ص 122 ح 296.
46) الترغیب والترهیب: ج 4 ص 256 ح 50 عن اُم الفضل.
47) کنز العمال: ج 15 ص 555 ح 42155 عن أبی اُمامة.
48) کنز العمال: ج 15 ص 553 ح 42147 عن العابس الغفاری.
49) کنز العمال: ج 15 ص 554 ح 42149 عن جابر.
50) کنز العمال: ج 15 ص 555 ح 42154 نقلاً عن الخطیب عن ابن عباس.
51) کنز العمال: ج 15 ص 554 ح 42153 نقلاً عن المعجم الکبیر عن عمرو بن عبسة.
52) ق:19.
53) الأنفال:50.
54) القیامة:26 30.
55) کنز العمال: ج 15 ص 556 ح 42158 نقلاً عن حلیة الأولیاء عن واثلة.
56) کنز العمال: ج 15 ص 569 ح 42208 نقلاً عن أبی الدنیا فی ذکر الموت.
57) کنز العمال: ج 15 ص 561 ح 42174 نقلاً عن ابن أبی الدنیا فی ذکر الموت.
58) الأمالی للطوسی: ص 453 ح 1011 عن عباد المنقری عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 6 ص 132 ح 31.
59) أعلام الدین: ص 344 ح 37 عن أبی ذرّ، بحار الأنوار: ج 77 ص 187 ح 10.
60) کنز العمال: ج 15 ص 551 ح 42139 نقلاً عن ابن المبارک.
61) الخصال: ص 13 ح 47 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 6 ص 127 ح 9.
62) الکافی: ج 2 ص 638 ح 3 عن أبی الزعلی عن الإمام علیّ علیه السلام.
63) أخذَةُ أسَفٍ: أی أخذةُ غَضَبٍ أو غضبان (النهایة: ج 1 ص 48).
64) کنز العمال: ج 15 ص 678 ح 42702 عن عبید بن خالق.
65) کنز العمال: ج 15 ص 678 ح 42703 عن عائشة.
66) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 363 ح 5762 عن حماد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن أبیه عن جده عن الإمام علیّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج 77 ص 54 ح 3.
67) الکافی: ج 3 ص 112 ح 5 عن جابر الإمام الباقر علیه السلام.
68) کنز العمال: ج 15 ص 693 ح 42775 عن عائشة.
69) الکافی: ج 3 ص 111 ح 4 عن عبد الرحمن بن یزید عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 14 ص 2 ح 1.
70) الکافی: ج 3 ص 261 ح 39 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 6 ص 312 ح 15.
71) کنز العمال: ج 15 ص 588 ح 42310 عن ابن عباس.
72) النوادر للراوندی: ص 92 ح 29 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 69 ص 403 ح 105.
73) کنز العمال: ج 15 ص 596 ح 42357 عن عمر وراجع: بحار الأنوار: ج 6 ص 258 ح 94 وص 259 ح 96.
74) الأمالی للطوسی: ص 383 ح 827 عن أبی موسى، بحار الأنوار: ج 81 ص 259 ح 9؛ کنز العمال: ج 15 ص 724 ح 42885 نقلاً عن البزّاز (ظ) عن أبی موسى.
75) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 371 ح 2661 عن أبی ذرّ، بحار الأنوار: ج 77 ص 82 ح 3.
76) کنز العمال: ج 15 ص 595 ح 42349 نقلاً عن ابن النجّار عن جابر.
77) الدعوات للراوندی: ص 259 ح 736، بحار الأنوار: ج 81 ص 266 ح 24.
78) کنز العمال: ج 15 ص 599 ح 42371 نقلاً عن حلیة الأولیاء عن أبی هریرة.
79) کنز العمال: ج 15 ص 599 ح 42375 عن ابن عمر.
80) کنز العمال: ج 15 ص 601 ح 42389 نقلاً عن المعجم الکبیر عن ابن عمر.
81) کنز العمال: ج 15 ص 601 ح 42390 عن ابن عمر.
82) الکافی: ج 3 ص 138 ح 2 عن السکونیّ عن الإمام الصادق علیه السلام.
83) کنز العمال: ج 15 ص 601 ح 42385.
84) کنز العمال: ج 15 ص 601 ح 42386 نقلاً عن الفردوس عن أنس.
85) کنز العمال: ج 15 ص 733 ح 42916 نقلاً عن المالینی فی المؤتلف والمختلف.
