1 / 1
فَضلُ مَحَبَّةِ اللهِ
الکتاب
«وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اَللهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اَللهِ وَ اَلَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ وَ لَوْ یَرَى اَلَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ اَلْعَذابَ أَنَّ اَلْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِیعاً وَ أَنَّ اَللهَ شَدِیدُ اَلْعَذابِ» .(1)
«قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشِیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اِقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اَللهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتّى یَأْتِیَ اَللهُ بِأَمْرِهِ وَ اَللهُ لا یَهْدِی اَلْقَوْمَ اَلْفاسِقِینَ» .(2)
الحدیث
1705 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أحِبُّوا اللهَ مِن کُلِّ قُلوبِکُم.(3)
1706 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن آثَرَ مَحَبَّةَ اللهِ عَلى مَحَبَّةِ نَفسِهِ کَفاهُ اللهُ مُؤنَةَ النّاسِ.(4)
1 / 1
فضیلت خدا دوستى
قرآن
«و برخى از مردم، در برابر خدا، همانندهایى [براى او]برمى‌گزینند و آنها را چون دوستى خدا، دوست مى‌دارند؛ ولى کسانى که ایمان آورده‌اند، به خدا محبّت بیشترى دارند. کسانى که [با برگزیدن بت‌ها، به خود]ستم نموده‌اند، اگر مى‌دانستند، هنگامى که عذاب را مشاهده کنند، تمام نیرو [ها]از آنِ خداست؛ و خدا، سختْ‌کیفر است» .
«بگو: «اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خاندان شما و اموالى که گِرد آورده‌اید و تجارتى که از کسادش بیمناکید و سراهایى که خوش مى‌دارید، نزد شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راه وى دوست‌داشتنى‌تر است، پس منتظر باشید تا خدا، فرمانش را [به اجرا در] آورد؛ و خداوند، گروه فاسقان را راه‌نمایى نمى‌کند»» .
حدیث
1705 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: با همه دل‌هایتان، خدا را دوست بدارید
1706 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که خدا دوستى را بر خودْ دوستى مقدّم دارد، در برابر دشوارى مردم (مشکلاتى که مردم براى او ایجاد مى‌کنند)، خداوند، او را بسنده است
1707 . عنه صلى الله علیه و آله: ناجى داوودُ رَبَّهُ فَقالَ: إلهی، لِکُلِّ مَلِکٍ خِزانَةٌ فَأَینَ خِزانَتُکَ؟ قالَ جَلَّ جَلالُهُ: لی خِزانَةٌ أعظَمُ مِنَ العَرشِ، وأوسَعُ مِنَ الکُرسِیِّ، وأطیَبُ مِنَ الجَنَّةِ، وأزیَنُ مِنَ المَلَکوتِ؛ أرضُهَا المَعرِفَةُ، وسَماؤُهَا الإِیمانُ، وشَمسُهَا الشَّوقُ، وقَمَرُهَا المَحَبَّةُ، ونُجومُهَا الخَواطِرُ، وسَحابُهَا العَقلُ، ومَطَرُهَا الرَّحمَةُ، وأشجارُهَا الطّاعَةُ، وثَمَرُهَا الحِکمَةُ ولَها أربَعَةُ أبوابٍ: العِلمُ وَالحِلمُ وَالصَّبرُ وَالرِّضا، ألا وهِیَ القَلبُ.(5)
1708 . عنه صلى الله علیه و آله لِمَن سَأَلَهُ: أیُّ النّاسِ أفضَلُ إیمانا؟ : أصدَقُهُم حُبّا.(6)
1709 . عنه صلى الله علیه و آله: الإِیمانُ فی قَلبِ الرَّجُلِ أن یُحِبَّ اللهَ عز و جل.(7)
1710 . إرشاد القلوب: رُوِیَ أنَّهُ صلى الله علیه و آله سَلَّمَ عَلَیهِ غُلامٌ دونَ البُلوغِ وبَشَّ لَهُ و تَبَسَّمَ فَرَحا بِالنَّبِیِّ صلى الله علیه و آله، فَقالَ لَهُ: أتُحِبُّنی یا فَتى؟
فَقالَ: إی وَ اللهِ یا رَسول اللهِ.
فَقالَ لَهُ: مِثلَ عَینَیکَ؟
فَقالَ: أکثَرَ.
فَقالَ: مِثلَ أبیکَ؟
فَقالَ: أکثَرَ.
فَقالَ: مِثلَ اُمِّکَ؟
فَقالَ: أکثَرَ.
فَقالَ: مِثلَ نَفسِکَ؟
فَقالَ: أکثَرَ وَ اللهِ یا رَسول اللهِ.
فَقالَ: أمِثلَ رَبِّکَ؟
فَقالَ: اللهَ اللهَ اللهَ یا رَسول اللهِ، لَیسَ هذا لَکَ و لا لِأَحَدٍ فَإِنَّما أحبَبتُکَ لِحُبِّ اللهِ.
فَالتَفَتَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله إلى مَن کانَ مَعَهُ و قالَ: هکَذا کونوا، أحِبُّوا اللهَ لِاءِحسانِهِ إلَیکُم و إنعامِهِ عَلَیکُم، و أحِبّونی لِحُبِّ اللهِ.(8)
1707 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: داوود علیه السلام با پروردگارش مناجات کرد و گفت: بار الها! هر پادشاهى خزانه‌اى دارد پس خزانه تو کجاست؟
خداوند عز و جل فرمود: «من خزانه‌اى دارم بزرگ‌تر از عرش، گسترده‌تر از کرسى، خوش‌بوتر از بهشت و آراسته‌تر از ملکوت زمینِ آن، معرفت است، آسمانش ایمان، خورشیدش شوق، ماهتابش دوستى، ستارگانش دل‌ها، ابرش خِرد، بارانش رحمت، درختانش طاعت و میوه‌اش، حکمت آن را چهار در است: دانش، بردبارى، شکیبایى، و خشنودى باخبر باش که این خزانه، همان دل است» .
1708 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ کسى که پرسید: بهترینِ مردم از لحاظ ایمان کدام‌اند؟ : راستگوترینِ آنها در دوستى
1709 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ایمان در دل انسان، آن است که خدا را دوست بدارد
1710 . إرشاد القلوب: حکایت شده است که نوجوانى که هنوز به سنّ بلوغ نرسیده بود، به پیامبر صلى الله علیه و آله سلام کرد و از خوش‌حالىِ دیدن ایشان، چهره‌اش گشاده گشت و لبخند زد پیامبر صلى الله علیه و آله به او فرمود: «اى جوان! مرا دوست دارى؟» .
گفت: اى پیامبر خدا! به خدا سوگند، آرى!
فرمود: «همچون چشمانت؟» .
گفت: بیشتر.
فرمود: «همچون پدرت؟» .
گفت: بیشتر.
فرمود: «همچون مادرت؟» .
گفت: بیشتر.
فرمود: «همچون خودت؟» .
گفت: اى پیامبر خدا! به خدا سوگند، بیشتر.
فرمود: «همچون پروردگارت؟» .
گفت: خدا را، خدا را، خدا را، اى پیامبر خدا! که این مقام، نه براى توست و نه دیگرى در حقیقت، تو را براى دوستىِ خدا، دوست مى‌دارم.
در این هنگام، پیامبر صلى الله علیه و آله به همراهان خود روى کرد و فرمود: «این گونه باشید خدا را به سبب احسان و نیکى‌اش به شما، دوست بدارید و مرا براى دوستى خدا، دوست بدارید» .
1 / 2
التّامّونَ فی مَحَبَّةِ اللهِ
1711 . رسول الله صلى الله علیه و آله: اللهُمَّ اجعَل حُبَّکَ أحَبَّ الأَشیاءِ إلَیَّ، وَاجعَل خَشیَتَکَ أخوَفَ الأَشیاءِ عِندی، وَاقطَع عَنّی حاجاتِ الدُّنیا بِالشَّوقِ إلى لِقائِکَ.(9)
1712 . عنه صلى الله علیه و آله: اللهُمَّ إنّی أسأَلُکَ حُبَّکَ، وحُبَّ مَن یُحِبُّکَ، وَالعَمَلَ الَّذی یُبَلِّغُنی حُبَّکَ. اللهُمَّ اجعَل حُبَّکَ أحَبَّ إلَیَّ مِن نَفسی وأهلی ومِنَ الماءِ البارِدِ.(10)
1713 . عنه صلى الله علیه و آله: یا أیُّهَا النّاسُ، إنَّهُ قَد کَبُرَ سِنّی، ودَقَّ عَظمی، وَانهَدَمَ جِسمی، ونُعِیَت إلَیَّ نَفسی، وَاقتَرَبَ أجَلی، وَاشتَدَّ مِنِّی الشَّوقُ إلى لِقاءِ رَبّی.(11)
1714 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ تَعالى جَعَلَ قُرَّةَ عَینی فِی الصَّلاةِ، وحَبَّبَها إلَیَّ کَما حَبَّبَ إلَى الجائِعِ الطَّعامَ وإلَى الظَّمآنِ الماءَ؛ فَإِنَّ الجائِعَ إذا أکَلَ الطَّعامَ شَبِعَ وإذا شَرِبَ الماءَ رَوِیَ، وأنَا لا أشبَعُ مِنَ الصَّلاةِ.(12)
1 / 2
کاملان در خدا دوستى
1711 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بار الها! دوستى‌ات را محبوب‌ترینِ چیزها برایم قرار ده، ترس از خودت را ترس‌آورترینِ چیزها نزدم قرار ده و با شوق دیدارت، نیازهاى دنیایى را از من بِبُر
1712 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بار الها! دوستىِ تو و دوستىِ آن که دوستت دارد و کردارى را که مرا به دوستى‌ات مى‌رساند، از تو درخواست مى‌کنم بار الها! دوستىِ خودت را نزد من، محبوب‌تر از خودم و خانواده‌ام و آب خُنَک، قرار ده
1713 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى مردم! کهن‌سال گشته‌ام، استخوانم سست شده، پیکرم فرو ریخته است و به من خبر مردنم را داده‌اند و مرگم نزدیک شده و شوق دیدار پروردگارم در من، شدید شده است
1714 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل، نور چشمم را در نماز قرار داده است و همان گونه که غذا را محبوب شخص گرسنه و آب را محبوب تشنه قرار داده، نماز را محبوبم ساخته
است؛ حال آن که هرگاه شخص گرسنه غذا بخورد، سیر مى‌شود و هرگاه آب بنوشد، سیراب مى‌گردد؛ امّا من، از نماز سیر نمى‌شوم
1715 . عنه صلى الله علیه و آله: الشَّریعَةُ أقوالی، وَالطَّریقَةُ أفعالی(13)، وَالحَقیقَةُ أحوالی، وَالمَعرِفَةُ رَأسُ مالی، وَالعَقلُ أصلُ دینی، وَالحُبُّ أساسی، وَالشَّوقُ مَرکَبی.(14)
1 / 3
عِبادَةُ المُحِبّینَ
1716 . رسول الله صلى الله علیه و آله: بَکى شُعَیبٌ علیه السلام مِن حُبِّ اللهِ عز و جل حَتّى عَمِیَ، فَرَدَّ اللهُ عز و جل عَلَیهِ بَصَرَهُ، ثُمَّ بَکى حَتّى عَمِیَ، فَرَدَّ اللهُ عَلَیهِ بَصَرَهُ، ثُمَّ بَکى حَتّى عَمِیَ، فَرَدَّ اللهُ عَلَیهِ بَصَرَهُ، فَلَمّا کانَتِ الرّابِعَةُ أوحَى اللهُ إلَیهِ: یا شُعَیبُ، إلى مَتى یَکونُ هذا أبَدا مِنکَ؟ ! إن یَکُن هذا خَوفا مِنَ النّارِ فَقَد أجَرتُکَ، وإن یَکُن شَوقا إلَى الجَنَّةِ فَقَد أبَحتُکَ.
قالَ: إلهی وسَیِّدی، أنتَ تَعلَمُ أنّی ما بَکَیتُ خَوفا مِن نارِکَ، ولا شَوقا إلى جَنَّتِکَ، ولکِن عَقَدَ حُبُّکَ عَلى قَلبی، فَلَستُ أصبِرُ أو أراکَ فَأَوحَى اللهُ جَلَّ جَلالُهُ إلَیهِ: أما إذا کانَ هذا هکَذا فَمِن أجلِ هذا ساُخدِمُکَ کَلیمی موسَى بنَ عِمرانَ.(15)
1717 . عنه صلى الله علیه و آله: الدُّنیا حَرامٌ عَلى أهلِ الآخِرَةِ، وَالآخِرَةُ حَرامٌ عَلى أهلِ الدُّنیا، وَالدُّنیا وَالآخِرَةُ حَرامانِ عَلى أهلِ اللهِ عز و جل.(16)
1715 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شریعت، گفته‌هاى من است و طریقت، کرده‌هایم(17) و حقیقت، احوالم و معرفت، سرمایه‌ام و عقل، اساس دینم و دوستى، بنیادم و شوق، مَرکبم
1 / 3
پرستش دوستداران
1716 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شعیب علیه السلام از دوستى خداى عز و جل چندان گریست که نابینا شد پس خداوند، بینایى‌اش را به او باز گرداند باز چندان گریست تا آن که نابینا شد پس خداوند، بینایى‌اش را به او باز گرداند باز چندان گریست که نابینا شد پس خداوند، بینایى‌اش را به او باز گرداند در مرتبه چهارم، خداوند به او وحى کرد: «اى شعیب! این کار را تا کى مى‌خواهى همچنان تکرار کنى؟ اگر این کارَت از ترس دوزخ است، آن را از تو باز داشتم و اگر از اشتیاق به بهشت است، آن را بر تو روا ساختم» .
شعیب گفت: بار الها و سروَرا! تو خود مى‌دانى که از ترس دوزخت و یا از سرِ اشتیاق به بهشتت گریه نمى‌کنم؛ لیکن دوستىِ تو، با دلم پیوند خورده است از این رو، تاب صبورى ندارم تا تو را ببینم.
پس خداوند عز و جل، به او وحى کرد: «هان! حال که کارت به این سبب است، به زودى موسى بن عمران، هم‌سخنِ خود را به خدمت تو در خواهم آورد» .
1717 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دنیا بر اهل آخرت، حرام است و آخرت، بر اهل دنیا حرام؛ امّا دنیا و آخرت، بر اهل خداى عز و جل حرام‌اند
1 / 4
أحِبُّوا اللهَ وحَبِّبوهُ
1718 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أحِبُّوا اللهَ لِما یَغذوکُم بِهِ مِن نِعَمِهِ، وأحِبّونی لِحُبِّ اللهِ عز و جل، وأحِبّوا أهلَ بَیتی لِحُبّی.(18)
1719 . عنه صلى الله علیه و آله: أحِبّوا مَن أحَبَّ اللهَ، أحِبّوا اللهَ مِن کُلِّ قُلوبِکُم.(19)
1720 . عنه صلى الله علیه و آله: حَبِّبُوا اللهَ إلى عِبادِهِ یُحِبَّکُمُ اللهُ.(20)
1721 . عنه صلى الله علیه و آله: قالَ اللهُ عز و جل لِداوودَ علیه السلام: أحبِبنی، وحَبِّبنی إلى خَلقی.
قالَ: یا رَبِّ، نَعَم أنَا اُحِبُّکَ، فَکَیفَ اُحَبِّبُکَ إلى خَلقِکَ؟
قالَ: اُذکُر أیادِیَّ عِندَهُم؛ فَإِنَّکَ إذا ذَکَرتَ لَهُم ذلِکَ أحَبّونی(21) (22)
1722 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ داوودَ علیه السلام قالَ فیما یُخاطِبُ رَبَّهُ عز و جل: یا رَبِّ، أیُّ عِبادِکَ أحَبُّ إلَیکَ، اُحِبُّهُ بِحُبِّکَ؟
قالَ: یا داوودُ، أحَبُّ عِبادی إلَیَّ نَقِیُّ القَلبِ، نَقِیُّ الکَفَّینِ، لا یَأتی إلى أحَدٍ سوءا، ولا یَمشی بِالنَّمیمَةِ، تَزولُ الجِبالُ ولا یَزولُ، وأحَبَّنی، وأحَبَّ مَن یُحِبُّنی، وحَبَّبَنی إلى عِبادی.
قالَ: یا رَبّ، إنَّکَ لَتَعلَمُ أنّی اُحِبُّکَ، واُحِبُّ مَن یُحِبَّکُ، فَکَیفَ اُحَبِّبُکَ إلى عِبادِکَ؟
قالَ: ذَکِّرهُم بِآیاتی وبَلائی ونَعمائی.(23)
1 / 4
خدا را دوست بدارید و محبوب دیگران سازید
1718 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدا را به سبب نعمت‌هایى که به شما بخشیده است، دوست بدارید، و مرا به سبب دوستى خداى عز و جل دوست بدارید، و اهل بیتم را براى دوستى من، دوست بدارید
1719 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس که خدا را دوست مى‌دارد، دوستش بدارید و خدا را با همه قلبتان دوست بدارید
1720 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدا را محبوب بندگانش کنید، تا خدا شما را دوست بدارد
1721 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداى عز و جل به داوود علیه السلام فرمود: «مرا دوست بدار و محبوب بندگانم گردان» .
داوود گفت: پروردگارا! آرى، من تو را دوست دارم؛ امّا چگونه تو را محبوب بندگانت گردانم؟
فرمود: «نعمت‌هایى را که به آنان داده‌ام، یادآور شو؛ زیرا اگر خوبى‌هایم را یادآورشان شوى، مرا دوست خواهند داشت» .
1722 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: داوود علیه السلام در گفتگویش با پروردگار گفت: پروردگارا! کدام بنده‌ات در نزدت محبوب‌تر است، تا او را به سبب دوستى‌ات، دوست بدارم؟
فرمود: «اى داوود! محبوب‌ترین بنده‌ام نزد من، شخص پاک‌دلِ پاک‌دستى است که به کسى بدى نمى‌رساند و سخن‌چینى نمى‌کند کوه‌ها از جاى کنده مى‌شوند؛ امّا او ثابت است مرا دوست مى‌دارد و دوستدارِ مرا نیز دوست مى‌دارد و مرا محبوب بندگانم مى‌گرداند» .
داوود علیه السلام گفت: پروردگارا! تو نیک مى‌دانى که من، دوستت دارم و دوستدارِ تو را نیز دوست مى‌دارم؛ امّا چگونه تو را محبوب بندگانت گردانم؟
فرمود: «آیات، نعمت‌ها و عطاى مرا به آنان، یادآورى کن» .
1723 . شُعب الإیمان عن أنس عن رسول الله صلى الله علیه و آله: ألا اُخبِرُکُم عَن أقوامٍ لَیسوا بِأَنبِیاءَ ولا شُهَداءَ، یَغبِطُهُم یَومَ القِیامَةِ الأَنبِیاءُ وَالشُّهَداءُ بِمَنازِلِهِم مِنَ اللهِ عز و جل، عَلى مَنابِرَ مِن نورٍ یَکونونَ عَلَیها؟
قالوا: مَن هُم؟
قال: الَّذینَ یُحَبِّبونَ عِبادَ اللهِ إلَى اللهِ، ویُحَبِّبونَ اللهَ إلى عِبادِهِ، وهُم یَمشونَ عَلَى الأَرضِ نُصَحاءَ.
قالَ: قُلنا: یُحَبِّبونَ اللهَ إلى عِبادِ اللهِ، فَکَیفَ یُحَبِّبونَ عِبادَ اللهِ إلَى اللهِ؟ !
قالَ: یَأمُرونَهُم بِحُبِّ اللهِ، ویَنهَونَهُم یَعنی عَمّا کَرِهَ اللهُ فَإِذا أطاعوهُم أحَبَّهُمُ اللهُ.(24)
1723 . شُعَب الإیمان به نقل از اَ نَس : پیامبر خدا فرمود: «هان! شما را از مردمى خبر بدهم که نه پیامبرند و نه شهید، و لیکن در روز قیامت، بر منبرهایى از نور قرار دارند و پیامبران و شهیدان به منزلتشان نزد خداوند عز و جل رشک مى‌برند» .
[اصحاب] گفتند: آنان کیستند؟
فرمود: «کسانى که بندگان خدا را نزد خدا محبوب مى‌گردانند و خدا را محبوب بندگانش مى‌سازند و خیرخواهانه بر زمین گام مى‌زنند» .
پرسیدیم: خدا را محبوب بندگان خدا مى‌گردانند [، روشن است]؛ امّا چگونه بندگان خدا را محبوب خدا مى‌گردانند؟
فرمود: «به آنان فرمان مى‌دهند تا خدا را دوست بدارند و از آنچه خداوند ناخوش مى‌دارد، بازشان مى‌دارند و [بندگان خدا] چون از این آمران و ناهیانْ اطاعت کردند، خداوند، دوستشان خواهد داشت» .
1) البقرة:165.
2) التوبة:24.
3) کنز العمّال: ج 16 ص 124 ح 44147 نقلاً عن هنّاد عن أبی سلمة بن عبد الرحمن.
4) کنز العمّال: ج 15 ص 790 ح 43127 و ح 43128 نقلاً عن الدیلمی وکلاهما عن عائشة.
5) عوالی اللآلی: ج 1 ص 249 ح 6 عن أنس بن مالک، بحار الأنوار: ج 70 ص 59.
6) جامع الأحادیث للقمی: ص 205.
7) الفردوس: ج 1 ص 114 ح 386 عن أبی هریرة.
8) إرشاد القلوب: ص 161.
9) کنز العمّال: ج 2 ص 182 ح 3648 و ص 212 ح 3813 کلاهما نقلاً عن حلیة الأولیاء عن الهیثم بن مالک الطائی.
10) کنز العمّال: ج 2 ص 195 ح 3718 نقلاً عن أبی داوود والحاکم والترمذی وص 209 ح 3794 نقلاً عن حلیة الأولیاء وکلاهما عن أبی الدرداء.
11) ثواب الأعمال: ص 347 ح 1 عن أبی هریرة و عبدالله بن عبّاس، بحار الأنوار: ج 76 ص 373 ح 30.
12) الأمالی للطوسی: ص 528 ح 1162 عن أبیذرّ، بحار الأنوار: ج 82 ص 233 ح 58.
13) فی المصدر: «أقوالی» وما فی المتن أثبتناه من عوالی اللآلی.
14) مستدرک الوسائل: ج 11 ص 173 ح 12672 نقلاً عن عوالی اللآلی: ج 4 ص 124 ح 212 وفیه صدره إلى «أحوالی» .
15) علل الشرائع: ص 57 ح 1 عن أنس، بحارالأنوار: ج 12 ص 380 ح 1؛ تاریخ بغداد: ج 6 ص 315 عن شدّاد بن أوس نحوه.
16) الفردوس: ج 2 ص 230 ح 3110 عن ابن عبّاس؛ عوالی اللآلی: ج 4 ص 119 ح 190.
17) در نسخه دیگرى آمده: گفته‌هایم.
18) الأمالی للصدوق: ص 446 ح 597 عن ابن عبّاس، بحار الأنوار: ج 27 ص 76 ح 5 و ج 70 ص 14 ح 1؛ سنن الترمذی: ج 5 ص 664 ح 3789 عن ابن عبّاس.
19) دلائل النبوّة للبیهقی: ج 2 ص 525 عن أبی سلمة ابن عبد الرحمن بن عون.
20) المعجم الکبیر: ج 8 ص 91 ح 7461 و ح 7462 کلاهما عن أبی اُمامة.
21) أبو محمّد الجریری: سمعت أبا سعید الخزّاز یقول فی معنى قول النبیّ صلى الله علیه و آله: «جبلت القلوب على حبّ من أحسن إلیها» : وا عجبا ممّن لم یرَ محسنا غیر الله، کیف لا یمیل بکلّیته إلیه (تاریخ بغداد: ج 4 ص 277).
22) قصص الأنبیاء: ص 205 ح 266، بحار الأنوار: ج 70 ص 22 ح 19؛ روضة المحبّین ونزهة المشتاقین: ص 419 نحوه وفیه «قال: تذکرنی عندهم، فإنّهم لا یذکرون منّی إلّا الحسن» .
23) شُعب الإیمان: ج 6 ص 119 ح 7668 عن ابن عبّاس.
24) شُعب الإیمان: ج 1 ص 367 ح 409؛ روضة الواعظین: ص 17 نحوه، بحار الأنوار: ج 2 ص 24 ح 73.
