5 / 1
معنى عدل الله
أ لَیسَ فی أفعالِهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِنَ الظُّلمِ
الکتاب
«إِنَّ اَللهَ لا یَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَکُ حَسَنَةً یُضاعِفْها وَ یُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِیماً» .(1)
«إِنَّ اَللهَ لا یَظْلِمُ اَلنّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ اَلنّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ» .(2)
«قُلْ مَتاعُ اَلدُّنْیا قَلِیلٌ وَ اَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لِمَنِ اِتَّقى وَ لا تُظْلَمُونَ فَتِیلاً» .(3)
«وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ اَلصّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ اَلْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً» .(4)
الحدیث
1447 . رسول الله صلى الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا عَظیما لا یوصَفُ، یا عَدلاً لا یَحیفُ(5) (6)
5 / 1
معناى دادگرى خدا
الف در کارهاى خداوند، هموزن ذرّه‌اى، ستم نیست
قرآن
«در حقیقت، خدا هموزن ذرّه‌اى ستم نمى‌کند و اگر [آن ذرّه، کارِ]نیکى باشد دو چندانش مى‌کند، و از نزد خویش پاداشى بزرگ مى‌بخشد» .
«خدا به هیچ وجه به مردم ستم نمى‌کند؛ لیکن مردم خود بر خویشتن، ستم مى‌کنند» .
«بگو: «برخوردارى [از این]دنیا اندک، و براى کسى که تقوا پیشه کرده، آخرتْ بهتر است، و [در آن جا]به قدر نخِ هسته خرمایى بر شما ستم نخواهد رفت»» .
«و کسانى که کارهاى شایسته کنند، چه مرد باشند، چه زن، در حالى که مؤمن باشند، آنان داخل بهشت مى‌شوند، و به قدر گودىِ پشت هسته خرمایى مورد ستم قرار نمى‌گیرند» .
حدیث
1447 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعاى «جوشن کبیر» : اى بزرگى که هرگز به وصف نمى‌آید! اى بسیار دادگرى که هرگز ستم روا نمى‌دارد!
1448 . عنه صلى الله علیه و آله فی وَصفِ اللهِ تَعالى : اللهُمَّ إنَّکَ حَیٌّ لاتَموتُ. . . وعادِلٌ لا تَحیفُ، وغَنِیٌّ لا تَفتَقِرُ.(7)
1449 . عنه صلى الله علیه و آله مِن خُطبَتِهِ فی غَدیرِ خُمٍّ : أشهَدُ بِأَنَّهُ اللهُ. . . العَدلُ الَّذی لا یَجورُ.(8)
1450 . صحیح مسلم: عن أبی ذرّ عن النبیّ صلى الله علیه و آله فیما رَوى عَنِ اللهِ تَبارَکَ وتَعالى أنَّهُ قالَ: یا عِبادی، إنّی حَرَّمتُ الظُّلمَ عَلى نَفسی، وجَعَلتُهُ بَینَکُم مُحَرَّما، فَلا تَظالَموا.(9)
1451 . کفایة الأثر عن جابر بن عبد الله الأنصاری: دَخَلَ جُندَبُ بنُ جُنادَةَ الیَهودِیُّ مِن خَیبَرَ عَلى رَسولِ اللهِ صلى الله علیه و آله فَقالَ: یا مُحَمَّدُ، أخبِرنی عَمّا لَیسَ للهِ‌ِ، وعَمّا لَیسَ عِندَ اللهِ، وعَمّا لا یَعلَمُهُ اللهُ؟
فَقالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: أمّا ما لَیسَ للهِ‌ِ فَلَیسَ للهِ‌ِ شَریکٌ، وأمّا ما لَیسَ عِندَ اللهِ فَلَیسَ عِندَ اللهِ ظُلمٌ لِلعِبادِ، وأمّا ما لا یَعلَمُهُ اللهُ فَذلِکَ قَولُکُم یا مَعشَرَ الیَهودِ: إنَّهُ «عُزَیْرٌ اِبْنُ اَللهِ»(10) وَاللهُ لا یَعلَمُ لَهُ وَلَدا.
فَقالَ جُندَبٌ: أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللهُ، وأنَّکَ رَسولُ اللهِ حَقّا.(11)
ب القِیامُ بِالقِسطِ
الکتاب
«شَهِدَ اَللهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ اَلْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا اَلْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ اَلْعَزِیزُ
اَلْحَکِیمُ» .(12)
1448 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در توصیف خداى متعال : خدایا! همانا تو زنده‌اى هستى که نمى‌میرى. و دادگرى هستى که ستم نمى‌کنى، و توانگرى هستى که نیازمند نمى‌شوى
1449 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در خطبه خود در «غدیر خُم» : شهادت مى‌دهم که همانا اوست خداىِ. بسیار دادگرى که هرگز ستم روا نمى‌دارد
1450 . صحیح مسلم به نقل از ابو ذر، از پیامبر صلى الله علیه و آله، آن جا که سخن خداوند متعال را روایت مى‌نماید : اى بندگان من! همانا ستم را برخودم حرام کردم و آن را در میان شما نیز حرام کردم پس بر یکدیگر ستم نکنید
1451 . کفایة الأثر به نقل از جابر بن عبد الله انصارى : جُندب بن جُناده یهودى، از خیبر به محضر پیامبر خدا رسید و گفت: اى محمّد! مرا از آنچه براى خدا نیست و از آنچه نزد خدا نیست و از آنچه خدا آن را نمى‌داند، آگاه ساز.
پیامبر خدا فرمود: «امّا آنچه براى خدا نیست، شریک است و امّا آنچه نزد خدا نیست، ستم بر بندگان است و امّا آنچه خدا آن را نمى‌داند، اى یهودیان این سخن شماست که مى‌گویید: “عُزَیر، پسر خداست “، در حالى که خداوند براى خود، فرزندى نمى‌شناسد» .
جُندب گفت: شهادت مى‌دهم که معبودى جز خدا نیست و همانا تو حقیقتا فرستاده خدایى
ب بر پا داشتن قسط (برابرى)
قرآن
«خدا که همواره به عدل، قیام دارد، گواهى مى‌دهد که جز او هیچ معبودى نیست؛ و فرشتگانِ
[او]و دانشوران [نیز گواهى مى‌دهند که:] «جز او، که توانا و حکیم است، هیچ معبودى نیست»» .
«وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ اَلسَّمِیعُ اَلْعَلِیمُ» .(13)
الحدیث
1452 . رسول الله صلى الله علیه و آله: بِالعَدلِ قامَتِ السَّماواتُ وَالأَرضُ.(14)
1453 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ تَعالى بِقِسطِهِ وعَدلِهِ جَعَلَ الرَّوحَ(15) وَالفَرَحَ فِی الرِّضا وَالیَقینِ، وجَعَلَ الهَمَّ وَالحَزَنَ فِی السَّخَطِ(16) (17)
ج الأَمرُ بِالقِسطِ
«قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ اُدْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ اَلدِّینَ کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ» .(18)
«لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ اَلْکِتابَ وَ اَلْمِیزانَ لِیَقُومَ اَلنّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا اَلْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اَللهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اَللهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ» .(19)
«إِنَّ اَللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ اَلْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی اَلْقُرْبى وَ یَنْهى عَنِ اَلْفَحْشاءِ وَ اَلْمُنْکَرِ وَ اَلْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» .(20)
«و سخن پروردگارت به راستى و داد، سرانجام گرفته است؛ و هیچ تغییر دهنده‌اى براى کلمات او نیست؛ و او شنواىِ داناست» .
حدیث
1452 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آسمان‌ها و زمین، با دادگرى، پایدار مى‌مانند
1453 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا خداى متعال، با برابرى و دادگرى‌اش، آسایش و شادابى را در خشنودى و یقین، و غم و اندوه را در خشم قرار داد
ج فرمان به برابرى
«بگو: «پروردگارم به دادگرى فرمان داده است»، و [این که]در هر مسجدى، روى خود را مستقیم [به سوى قبله]کنید، و در حالى که دین خود را براى او خالص گردانیده‌اید، وى را بخوانید، همان گونه که شما را پدید آورد [به سوى او]برمى‌گردید» .
«به راستى [ما]پیامبران خود را با دلایل آشکار، روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند، و آهن را که در آن براى مردم، خطرى سخت و سودهایى است، پدید آوردیم، تا خدا معلوم بدارد چه کسى در نهان، او و پیامبرانش را یارى مى‌کند. آرى خدا، نیرومند شکست‌ناپذیر است» .
«در حقیقت، خدا به دادگرى و نیکوکارى و بخشش به خویشاوندان فرمان مى‌دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز مى‌دارد. به شما اندرز مى‌دهد، باشد که پند گیرید» .
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ وَ لَوْ عَلى أَنْفُسِکُمْ أَوِ اَلْوالِدَیْنِ وَ اَلْأَقْرَبِینَ إِنْ یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیراً فَاللهُ أَوْلى بِهِما فَلا تَتَّبِعُوا اَلْهَوى أَنْ تَعْدِلُوا وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اَللهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً» .(21)
د أعدَلُ العادِلینَ
1454 . رسول الله صلى الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا أحکَمَ الحاکِمینَ، یا أعدَلَ العادِلینَ.(22)
1455 . عنه صلى الله علیه و آله مِن دُعاءٍ لَهُ لِلوِقایَةِ مِنَ المَحذوراتِ : سُبحانَهُ مِن مُتَعَطِّفٍ ما أعدَلَهُ، وسُبحانَهُ مِن عادِلٍ ما أتقَنَهُ، وسُبحانَهُ مِن مُتقِنٍ ما أحکَمَهُ.(23)
1456 . عنه صلى الله علیه و آله مِن دُعاءٍ لَهُ فی یَومِ الجُمُعَةِ لِلأَمانِ مِن کُلِّ مَکروهٍ : یا مَنِ العَدلُ أمرُهُ، وَالصِّدقُ وَعدُهُ، یا مَحمودا فی أفعالِهِ فَلا تَبلُغُ الأَوهامُ کُنهَ جَلالِهِ فی مُلکِهِ وعِزِّهِ، یا کَریمَ العَفوِ، أنتَ الَّذی مَلَأَ کُلَّ شَیءٍ عَدلُهُ وفَضلُهُ.(24)
ه العَدلُ فِی القَضاءِ وَالحُکمِ
الکتاب
«وَ أَشْرَقَتِ اَلْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ اَلْکِتابُ وَ جِیءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ اَلشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» .(25)
«وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» .(26)
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! پیوسته به عدالت قیام کنید و براى خدا گواهى دهید، هر چند به زیان خودتان یا [به زیان]پدر و مادر و خویشاوندان [شما]باشد. اگر [یکى از دو طرفِ دعوا]توانگر یا نیازمند باشد، باز خدا به آن دو [از شما]سزاوارتر است پس، از پىِ هوس نروید که [درنتیجه از حق]عدول کنید. و اگر به انحراف گرایید یا اعراض نمایید، قطعاً خدا به آنچه انجام مى‌دهید، آگاه است» .
د دادگرترینِ دادگران
1454 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعاى «جوشن کبیر» : اى بهترینِ داوران! اى دادگرترینِ دادگران!
1455 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله از دعایش براى حفاظت از حوادث ناگوار : منزّه است آن مِهرورزى که دادگرانه مهر مى‌ورزد؛ و منزّه است آن دادگرى که استوارْ دادگرى مى‌کند؛ و منزّه است محکم‌کارى که خوب محکم‌کارى مى‌کند
1456 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله از دعایش در روز جمعه براى در امان ماندن از هر بدى : اى که دادگرى، فرمان اوست و راستى، وعده اوست! اى که در کارهایش ستایش‌شده است و وهم‌ها، حقیقت جلالت و شُکوه او را در سلطنت و عزّتش در نمى‌یابند اى بزرگوار در بخشش! تو آنى که دادگرى و کَرَم او، همه چیز را فرا گرفته است
ه دادگرى در قضاوت و حکمرانى
قرآن
«و زمین، به نور پروردگارش روشن گردد، و کارنامه [اعمال در میان]نهاده شود، و پیامبران و شاهدان را بیاورند، و میانشان به حق داورى گردد، و مورد ستم قرار نگیرند» .
«و هر امّتى را پیامبرى است. پس چون پیامبرشان بیاید، میانشان به عدالتْ داورى مى‌شود و بر آنان ستم نمى‌رود» .
«وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قِیلَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ» .(27)
«وَ اَللهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَ اَلَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَقْضُونَ بِشَیْءٍ إِنَّ اَللهَ هُوَ اَلسَّمِیعُ اَلْبَصِیرُ» .(28)
«وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» .(29)
الحدیث
1457 . رسول الله صلى الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا مَن هُوَ قاضٍ بِلا حَیفٍ.(30)
1458 . عنه صلى الله علیه و آله: اللهُمَّ إنّی عَبدُکَ، وَابنُ عَبدِکَ وَابنُ أمَتِکَ، ناصِیَتی(31) بِیَدِکَ، ماضٍ فِیَّ حُکمُکَ، عَدلٌ فِیَّ قَضاؤُکَ.(32)
1459 . عنه صلى الله علیه و آله مِن خُطبَتِهِ فی غَدیرِ خُمٍّ : اُطیعُ واُبادِرُ إلى کُلِّ ما یَرضاهُ، وأستَسلِمُ لِقَضائِهِ رَغبَةً فی طاعَتِهِ، وخَوفا مِن عُقوبَتِهِ، لِأَنَّهُ اللهُ الَّذی لا یُؤمَنُ مَکرُهُ(33)، ولا یُخافُ جَورُهُ.(34)
1460 . الکافی عن أحمد بن محمّد بن خالد رفعه: أتى جَبرَئیلُ علیه السلام إلَى النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله فَقالَ لَهُ: إنَّ رَبَّکَ یَقولُ لَکَ: إذا أرَدتَ أن تَعبُدَنی یَوما ولَیلَةً حَقَّ عِبادَتی، فَارفَع یَدَیکَ إلَیَّ وقُل: …
اللهُمَّ لَکَ الحَمدُ حَمدا أبَدا، أنتَ حَسَنُ البَلاءِ(35)، جَلیلُ الثَّناءِ، سابِغُ النَّعماءِ، عَدلُ القَضاءِ، جَزیلُ العَطاءِ.(36)
«و میانشان به حق داورى مى‌گردد و گفته مى‌شود: «ستایش، ویژه پروردگار جهانیان است»» .
«و خداست که به حق داورى مى‌کند، و کسانى را که در برابر او مى‌خوانند، [عاجزند و] به چیزى داورى نمى‌کنند در حقیقت، خداست که خود، شنواىِ بیناست» .
«و میان آنان به عدالت، داورى مى‌شود و بر ایشان ستم نمى‌رود» .
حدیث
1457 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعاى «جوشن کبیر» : اى کسى که بدون ستم، حکم کننده است!
1458 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدایا! من، بنده و پسر بنده و پسر کنیز توام اختیار من، به دست توست حُکم تو درباره‌ام نافذ، و داورى‌ات درباره‌ام عادلانه است
1459 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله از سخنرانى‌اش در غدیر خُم : [خدا را] فرمان مى‌برم و به سوى هر چیزى که خشنودى او در آن است، شتاب مى‌کنم و به خاطر اشتیاق به فرمانبرى او و بیم از کیفرش، تسلیم حُکم اویم؛ چرا که او خدایى است که [دشمن] از مکرش در امان نیست و از ستمش بیم نمى‌رود
1460 . الکافى به نقل از احمد بن محمّد بن خالد، در حدیثى که سندش را به اهل بیت علیهم السلام مى‌رسانَد : جبرئیل علیه السلام به حضور پیامبر صلى الله علیه و آله رسید و گفت: پروردگارت به تو مى‌فرماید: «هر گاه خواستى روز و شبى را، چنان که شایسته من است، عبادتم نمایى، دستانت را به سویم بر آور و بگو: . . خدایا! ستایش جاوید، از آنِ توست تو نیکو آزماینده، زیبا ثنا، بسیار نعمت دهنده، به دادگرىْ داورى کننده، و بسیار بخشنده‌اى» .
1461 . رسول الله صلى الله علیه و آله فی دُعاءِ الیَومِ الثّالِثِ مِنَ الشَّهرِ : حُکمُهُ عَدلٌ، وهُوَ لِلحَمدِ أهلٌ.(37)
1462 . عنه صلى الله علیه و آله فی دُعاءٍ لَهُ : وَعدُکَ صادِقٌ، وقَولُکَ حَقٌ، وحُکمُکَ عَدلٌ.(38)
1463 . عنه صلى الله علیه و آله: لَمّا رَأى یونُسُ علیه السلام أنَّ قَومَهُ لا یُجیبونَهُ ولا یُؤمِنونَ، ضَجِرَ وعَرَفَ مِن نَفسِهِ قِلَّةَ الصَّبرِ، فَشَکا ذلِکَ إلى رَبِّهِ، وکانَ فیما شَکا(39) أن قالَ: یا رَبِّ، إنَّکَ بَعَثتَنی إلى قَومی، ولی ثَلاثونَ سَنَةً، فَلَبِثتُ فیهِم أدعوهُم إلَى الإِیمانِ بِکَ، وَالتَّصدیقِ بِرِسالاتی، واُخَوِّفُهُم عَذابَکَ ونَقِمَتَکَ ثَلاثا وثَلاثینَ سَنَةً، فَکَذَّبونی ولَم یُؤمِنوا بی، وجَحَدوا نُبُوَّتی وَاستَخَفّوا بِرِسالاتی، وقَد تَواعَدونی وخِفتُ أن یَقتُلونی، فَأَنزِل عَلَیهِم عَذابَکَ، فَإِنَّهُم قَومٌ لا یُؤمنونَ.
قالَ: فَأَوحَى اللهُ إلى یونُسَ: أنَّ فیهِمُ الحَملَ، وَالجَنینَ وَالطِّفلَ، وَالشَّیخَ الکَبیرَ، وَالمَرأَةَ الضَّعیفَةَ، وَالمُستَضعَفَ المَهینَ(40)، وأنَا الحَکَمُ العَدلُ، سَبَقَت رَحمَتی غَضَبی، لا اُعَذِّبُ الصِّغارَ بِذُنوبِ الکِبارِ مِن قَومِکَ، وهُم یا یونُسُ عِبادی وخَلقی، وبَرِیَّتی فی بِلادی، وفی عَیلَتی، اُحِبُّ أن أتَأَنّاهُم، وأرفُقَ بِهِم، وأنتَظِرُ تَوبَتَهُم.(41)
1461 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعاى روز سوم ماه : حُکم او (خدا)، دادگرانه است و او براى ستایش، سزاوار است
1462 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعایش : وعده تو راست، سخن تو حق، و داورى تو دادگرانه است
1463 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یونس علیه السلام، زمانى که دید قومش دعوت او را نمى‌پذیرند و به او ایمان نمى‌آورند، آزرده شد و احساس بى‌تابى کرد از این رو، به پروردگارش شِکوه نمود در بخشى از شِکوه‌هاى او چنین بود: اى پروردگار من! تو مرا در سى سالگى به سوى قومم مبعوث فرمودى و من، سى و سه سال در میانشان ماندم و آنان را به ایمان آوردن به تو و تصدیق رسالتم دعوت نمودم و از عذاب و نقمت تو بیمشان دادم؛ امّا آنان تکذیبم کردند و به من ایمان نیاوردند، و نبوّتم را انکار نمودند و رسالتم را سبُک شمردند و من را تهدید نمودند و ترسیدم که مرا بکُشند پس، عذابت را بر آنان فرود آور؛ زیرا آنان، قومى هستند که ایمان نمى‌آورند.
آن گاه خداوند به یونس علیه السلام وحى فرمود: «در میان آنان، زن باردار و جنین و کودک خردسال و مرد پیر و زن ناتوان و مستضعف حقیر وجود دارد، در حالى که من، داور دادگر هستم که رحمتم بر خشمم پیشى گرفته است من، خردسالان قوم تو را به خاطر گناهان بزرگ‌سالانشان کیفر نمى‌دهم و اى یونس آنان، بندگان و آفریدگان و مردمان من در سرزمین‌هاى من و در زیر پوشش من‌اند دوست دارم درباره آنان، حوصله کنم و با ایشان مدارا نمایم، و انتظار توبه‌شان را مى‌کشم» .
5 / 2
المُلازَمَةُ بَینَ العَدلِ وَالحِکمَةِ
1464 . رسول الله صلى الله علیه و آله فی وَصفِ اللهِ تَعالى : اللهُمَّ إنَّکَ حَیٌّ لا تَموتُ. . . وکَبیرٌ لا تُغادِرُ، وحَکیمٌ لا تَجورُ، ووَکیلٌ لا تَحیفُ.(42)
1465 . عنه صلى الله علیه و آله مِن دُعائِهِ فی یَومِ الأَحزابِ : أنتَ العَدلُ الَّذی لا یَظلِمُ، وأنتَ الحَکیمُ الَّذی لا یَجورُ.(43)
5 / 3
العَدلُ فی جَزاءِ السَّیِّئاتِ
الکتاب
«اَلْیَوْمَ تُجْزى کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ اَلْیَوْمَ إِنَّ اَللهَ سَرِیعُ اَلْحِسابِ» .(44)
«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزى إِلاّ مِثْلَها وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ» .(45)
«ذلِکَ أَنْ لَمْ یَکُنْ رَبُّکَ مُهْلِکَ اَلْقُرى بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها غافِلُونَ» .(46)
راجع: غافر:31 والنحل:33 و 118 والزخرف:76 والکهف:49 وهود:101 و 117 والتوبة:70 والعنکبوت:40 والروم:9
الحدیث
1466 . رسول الله صلى الله علیه و آله فی دُعاءِ الجَوشَنِ الکَبیرِ : یا مَن وَعدُهُ صِدقٌ، یا مَن عَفوُهُ فَضلٌ، یا مَن عَذابُهُ عَدلٌ.(47)
5 / 2
تلازم میان دادگرى و حکمت
1464 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در توصیف خداى متعال : خدایا! تو زنده‌اى هستى که هرگز نمى‌میرى. .، و بزرگى هستى که هیچ چیزى را فروگذار نمى‌کنى، و حکیمى هستى که بى‌انصافى نمى‌ورزى، و وکیلى هستى که [در حق توکّل کنندگان] ستم، روا نمى‌دارى
1465 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله از دعاى ایشان در روز احزاب : [خدایا!] تو، آن دادگرى هستى که هرگز جفا نمى‌کند، و آن داور دانایى هستى که ستم، روا نمى‌دارد
5 / 3
دادگرى در مجازات گناهان
قرآن
«امروز، هر کسى به [موجب]آنچه انجام داده است، کیفر مى‌یابد. امروز، ستمى نیست آرى خدا، زودشمار است» .
«هر کس کار نیکى بیاورد، ده برابر آن [پاداش]خواهد داشت، و هر کس کار بدى بیاورد، جز مانند آن جزا نمى‌یابد، و بر آنان ستم نمى‌رود» .
«این [اتمام حجّت]بدان سبب است که پروردگار تو، هیچ گاه شهرها را به ستم نابود نکرده، در حالى که مردم آن غافل باشند» .
ر ک: غافر: آیه 31، نحل: آیه 33 و 118، زخرف: آیه 76، کهف: آیه 49، هود: آیه 101 و 117، توبه: آیه 70، عنکبوت: آیه 40، روم: آیه 9
حدیث
1466 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعا : اى که وعده‌اش راست است! اى که گذشتش لطف است!
اى که عذابش عدالت است!
1467 . عنه صلى الله علیه و آله أیضا : یا مَن لا یُرجى إلّا فَضلُهُ، یا مَن لا یُسأَلُ إلّا عَفوُهُ، یا مَن لا یُنظَرُ إلّا بِرُّهُ(48)، یا مَن لا یُخافُ إلّا عَدلُهُ.(49)
1468 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أصابَ فِی الدُّنیا ذَنبا فَعوقِبَ بِهِ، فَاللهُ أعدَلُ مِن أن یُثَنِّیَ عُقوبَتَهُ عَلى عَبدِهِ، ومَن أذنَبَ ذَنبا فِی الدُّنیا فَسَتَرَهُ اللهُ عَلَیهِ، فَاللهُ أکرَمُ مِن أن یَعودَ فی شَیءٍ قَد عَفا عَنهُ.(50)
5 / 4
ذِکرِ الوُقوفِ بَینَ یَدَی أعدَلِ الحاکِمینَ
1469 . رسول الله صلى الله علیه و آله: اُذکُروا وُقوفَکُم بَینَ یَدَیِ اللهِ جَلَّ جَلالُهُ؛ فَإِنَّهُ الحَکَمُ العَدلُ، وَاستَعِدُّوا لِجَوابِهِ إذا سَأَلَکُم.(51)
5 / 5
شِدَّةُ یَومِ العَدلِ عَلَى الظّالِمِ
الکتاب
«وَ یَوْمَ یَعَضُّ اَلظّالِمُ عَلى یَدَیْهِ یَقُولُ یا لَیْتَنِی اِتَّخَذْتُ مَعَ اَلرَّسُولِ سَبِیلاً» .(52)
1467 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعا : اى که جز به کَرَمش امید نمى‌رود! اى که از او جز گذشت، درخواست نمى‌شود! اى که از او جز نیکى، انتظار نیست! اى که جز از دادگرى‌اش هراسى نیست!
1468 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس در دنیا به گناهى گرفتار آید و کیفر شود، خداوند، دادگرتر از آن است که کیفر آن را بر بنده‌اش تکرار نماید، و هر کس در دنیا به گناهى مرتکب شود و خداوندْ آن را بپوشاند، خداوند، بخشنده‌تر از آن است که به چیزى که گذشت کرده است، باز گردد
5 / 4
یادآورى حضور در برابر دادگرترینِ حاکمان
1469 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: لحظه ایستادنتان در پیشگاه خداوند عز و جل را به یاد آورید؛ چرا که او داورِ دادگر است، و خودتان را براى پاسخگویى آماده سازید، آن گاه که از شما مى‌پرسد
5 / 5
سختى روز دادگرى بر ستمگر
قرآن
«و روزى است که ستمکار، دست‌هاى خود را مى‌گَزد [و]مى‌گوید: «اى کاش با پیامبر، راهى برمى‌گرفتم!»» .
«إِنَّ اَلظّالِمِینَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» .(53)
«وَ مَنْ یَظْلِمْ مِنْکُمْ نُذِقْهُ عَذاباً کَبِیراً» .(54)
«وَ سَیَعْلَمُ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ» .(55)
«إِنّا أَعْتَدْنا لِلظّالِمِینَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ یَشْوِی اَلْوُجُوهَ بِئْسَ اَلشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً» .(56)
«رَبَّنا إِنَّکَ مَنْ تُدْخِلِ اَلنّارَ فَقَدْ أَخْزَیْتَهُ وَ ما لِلظّالِمِینَ مِنْ أَنْصارٍ» .(57)
«یَوْمَ لا یَنْفَعُ اَلظّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اَللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ اَلدّارِ» .(58)
الحدیث
1470 . رسول الله صلى الله علیه و آله: قالَ رَبُّکُم: وعِزَّتی وجَلالی، لَأَنتَقِمَنَّ مِنَ الظّالِمِ فی عاجِلِهِ وآجِلِهِ، ولَأَنتَقِمَنَّ مِمَّن رَأى مَظلوما فَقَدَرَ أن یَنصُرَهُ فَلَم یَفعَل.(59)
1471 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ مِن أعظَمِ النّاسِ عَذابا یَومَ القِیامَةِ، مَن أشرَکَهُ اللهُ فی سُلطانِهِ فَجارَ فی حُکمِهِ.(60)
1472 . عنه صلى الله علیه و آله: اِتَّقُوا الظُّلمَ؛ فَإِنَّهُ ظُلُماتٌ یَومَ القِیامَةِ.(61)
«آرى، ستمکاران، عذابى پُردرد خواهند داشت» .
«و هر کس از شما ستم کند، عذابى سهمگین به او مى‌چشانیم» .
«و کسانى که ستم کرده‌اند، به زودى خواهند دانست به کدام بازگشتگاه، برخواهند گشت» .
«ما براى ستمگران، آتشى آماده کرده‌ایم که سراپرده‌هایش، آنان را در بر مى‌گیرد، و اگر فریادرسى جویند، به آبى چون مس گداخته که چهره‌ها را بریان مى‌کند، یارى مى‌شوند. وه که چه بد شرابى و چه زشت جایگاهى است!» .
«پروردگارا! هر که را تو در آتش درآورى، یقیناً رسوایش کرده‌اى، و براى ستمکاران، یاورانى نیست» .
«[همان]روزى که از ستمگران، پوزش‌طلبى، سود نمى‌دهد، و براى آنان لعنت است و برایشان بدفرجامىِ آن سراى است» .
حدیث
1470 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پروردگار شما فرمود: «سوگند به عزّت و جلالم، هر آینه، در دنیا و آخرت، از ستمگر انتقام مى‌گیرم، و [نیز] هر آینه از کسى که ستم‌دیده‌اى را ببیند و بتواند او را یارى کند؛ ولى نکند، انتقام مى‌گیرم» .
1471 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سهمگین‌ترین عذاب روز قیامت، براى کسى است که خداوند، او را در سلطنتش (قدرتش) شریک گرداند؛ ولى او در داورى‌اش ستم نماید
1472 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از ستم بپرهیزید؛ چرا که ستم، ظلمات روز قیامت است
1) النساء:40.
2) یونس:44 وراجع: یس:54.
3) النساء:77 وراجع: النساء:49.
4) النساء:124.
5) الحَیْفُ: الجَورُ والظُلم (النهایة: ج 1 ص 469 «حیف»).
6) البلد الأمین: ص 411، بحار الأنوار: ج 94 ص 397.
7) مهج الدعوات: ص 174 عن سلمان عن الإمام علیّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج 95 ص 390 ح 29.
8) الاحتجاج: ج 1 ص 140 ح 32 عن علقمة بن محمّد الحضرمی عن الإمام الباقر علیه السلام، الکافی: ج 8 ص 105 ح 79 عن ثویر بن أبی فاختة عن الإمام زین العابدین عن أبیه عن جدّه علیهم السلام بزیادة «الحکم» قبل «العدل»، بحار الأنوار: ج 7 ص 268 ح 35.
9) صحیح مسلم: ج 4 ص 1994 ح 55 عن أبی ذرّ، کنز العمّال: ج 15 ص 924 ح 43590.
10) التوبة:30.
11) کفایة الأثر: ص 57، بحار الأنوار: ج 10 ص 11 ح 5؛ ینابیع المودّة: ج 3 ص 283 ح 2.
12) آل عمران:18.
13) الأنعام:115.
14) عوالی اللآلی: ج 4 ص 103.
15) الرَّوحُ بالفتح: الراحة والاستراحة والحیاة الدائمة وبالضمّ: الرحمة (مجمع البحرین: ج 2 ص 742 «روح»).
16) السَّخَط: الکراهیة للشیء وعدم الرّضا به (النهایة: ج 2 ص 350 «سخط»).
17) المعجم الکبیر: ج 10 ص 216 ح 10514.
18) الأعراف:29.
19) الحدید:25.
20) النحل:90.
21) النساء:135 وراجع: المائدة:8 و 42، الممتحنة:8، النساء:58 و 127، الشورى:15، الأنعام:152، والحجرات:9.
22) المصباح للکفعمی: ص 338، بحار الأنوار: ج 94 ص 387.
23) مهج الدعوات: ص 111، بحار الأنوار: ج 95 ص 369.
24) جمال الاُسبوع: ص 222 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 90 ص 58 ح 14.
25) الزمر:69.
26) یونس:47.
27) الزمر:75 وراجع: الزمر:69.
28) غافر:20.
29) یونس:54.
30) البلد الأمین: ص 408، بحار الأنوار: ج 94 ص 393.
31) الناصیة: مقدّم الرأس (لسان العرب: ج 15 ص 327 «نصا»).
32) مسند ابن حنبل: ج 2 ص 41 ح 3712 عن عبد الله بن مسعود؛ الکافی: ج 2 ص 561 ح 16 عن سعید بن یسار عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه «عدل فِیَّ حکمک، ماضٍ فِیَّ قضاؤک» .
33) مَکْرُ الله: إیقاعُ بلائه بأعدائه دون أولیائه (النهایة: ج 4 ص 349 «مکر»).
34) الاحتجاج: ج 1 ص 141 ح 32 عن علقمة بن محمّد الحضرمی عن الإمام الباقر علیه السلام، بحار الأنوار: ج 37 ص 206 ح 86.
35) البَلاءُ: الإختبار بالخیر والشرّ؛ والبلاء: الإنعام (لسان العرب: ج 14 ص 84 «بلا»).
36) الکافی: ج 2 ص 581 ح 16.
37) الدروع الواقیة: ص 88 و ص 178 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج 97 ص 140 ح 4.
38) مهج الدعوات: ص 158 عن الحرث بن عمیر عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 86 ص 333 ح 71.
39) فی المصدر: «یشکی»، وما فی المتن أثبتناه من بحار الأنوار.
40) مَهِین: أی حقیر (الصحاح: ج 6 ص 2209 «مهن»).
41) تفسیر العیّاشی: ج 2 ص 129 ح 44 عن أبی عبیدة الحذّاء عن الإمام الباقر عن الإمام علیّ علیهماالسلام، بحار الأنوار: ج 14 ص 393 ح 12.
42) مهج الدعوات: ص 174 عن سلمان الفارسی عن الإمام علیّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج 95 ص 390 ح 29.
43) مهج الدعوات: ص 95، بحار الأنوار: ج 94 ص 212 ح 7.
44) غافر:17.
45) الأنعام:160.
46) الأنعام:131.
47) المصباح للکفعمی: ص 340، بحار الأنوار: ج 94 ص 390.
48) البِرُّ: الإحسان (النهایة: ج 1 ص 116 «برر»).
49) المصباح للکفعمی: ص 336، بحار الأنوار: ج 94 ص 386.
50) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 868 ح 2604 عن أبی جحیفة عن الإمام علیّ علیه السلام.
51) الأمالی للصدوق: ص 354 ح 432 عن المفضّل بن عمر عن الإمام الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 38 ص 99 ح 18.
52) الفرقان:27.
53) إبراهیم:22.
54) الفرقان:19.
55) الشعراء:227.
56) الکهف:29.
57) آل عمران:192.
58) غافر:52 وراجع آل عمران:151، الأعراف:41، النساء:30، سبأ:42.
59) المعجم الکبیر: ج 10 ص 278 ح 10652 عن ابن عبّاس.
60) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 56 عن طاووس.
61) الکافی: ج 2 ص 332 ح 10 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 75 ص 330 ح 63؛ صحیح مسلم: ج 4 ص 1996 ح 56 عن جابر.
