3 / 1
العقل
الکتاب
(ان فی خلق السموات والأرض و اختلف الیل والنهار لأیت لأولی الألباب- الذین یذکرون الله قیما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الأرض ربنا ما خلقت هذا بطلا سبحانک فقنا عذاب النار).(1).
الحدیث
885. رسول الله صلی الله علیه و آله: قسم الله العقل ثلاثة أجزاء، فمن کن فیه کمل عقله، و من لم یکن [فیه] فلا عقل له: حسن المعرفة بالله، و حسن الطاعة لله، و حسن الصبر علی أمر الله.(2).
886. تحف العقول: قدم المدینة رجل نصرانی من أهل نجران، و کان فیه بیان وله وقار
3 / 1
خرد
قرآن
(مسلما در آفرینش آسمان ها و زمین، و در آمد و شد شب و روز، برای خردمندان، نشانه هایی [قانع کننده] هست؛ همانان که خدا را [در همه ی احوال] ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده، یاد می کنند و در آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند [و می گویند]: «پروردگارا! اینها را بیهوده نیافریده ای. منزهی تو! پس ما را از عذاب آتش، در امان بدار).
حدیث
885. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: خداوند، خرد را سه بخش کرده است که در هر کس این سه بخش باشد، خردش کامل است در هر کس نباشد، از خرد بی بهره است: نیکو شناختن خدا، نیکو فرمان بردن از خدا، و نیکو شکیبایی کردن در کار خدا.
886. تحف العقول: مردی نصرانی از نجرانیان، به مدینه آمد. او مردی سخنور بود و وقار و هیبتی داشت. یکی گفت: ای پیامبر خدآ! چه خردمند است این نصرانی!
وهیبة، فقیل: یا رسول الله، ما أعقل هذا النصرانی؟! فزجر القائل و قال: مه! انالعاقل من وحدالله و عمل بطاعته.(3).
3 / 2
العلم
الکتاب
(شهد الله أنه لا اله الا هو و الملائکة و أولوا العلم قاما بالقسط لا اله الا هو العزیز الحکیم)(4).
(و یری الذین أوتوا العلم الذی أنزل الیک من ربک هو الحق و یهدی الی صراط العزیز الحمید).(5).
(و لیعلم الذین أوتوا العلم أنه الحق من ربک فیؤمنوا به فتخبت له قلوبهم و ان الله لهاد الذین ءامنوا الی صراط مستقیم).(6).
الحدیث
887. رسول الله صلی الله علیه و آله: العلم حیاة الاسلام و عماد الایمان.(7).
888. عنه صلی الله علیه و آله- فی حدیث طویل-: أما علامة العلم فأربعة: العلم بالله، و العلم بمحبته والعلم بمکارهه، والحفظ لها حتی تؤدی.(8).
پیامبر صلی الله علیه و آله آن گوینده را سرزنش کرد و فرمود: «خاموش! خردمند، کسی است که خدای را یگانه بداند و طاعت او را به جای آورد».
3 / 2
دانش
قرآن
(خدا که همواره به عدل، قیام دارد، گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست، و فرشتگان [او] و دانشوران [نیز چنین گواهی می دهند]. جز او، که توانا و فرزانه است، هیچ معبودی نیست).
(و کسانی که از دانش بهره یافته اند، می دانند که آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده، حق است و به راه آن شکست ناپذیر ستوده [صفات]، راهبری می کند).
(و تا آنان که دانش یافته اند، بدانند که این [قرآن]، حق است [و] از جانب پروردگار توست، بدان ایمان آورند ودل هایشان برای او خاضع گردد؛ و به راستی، خداوند، کسانی را که ایمان آورده اند، به سوی راهی راست، راهبر است).
حدیث
887. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: دانش، جان اسلام و ستون ایمان است.
888. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله- در حدیثی طولانی-: نشانه ی دانش، چهار چیز است: شناخت خدا، شناخت آنچه او دوست دارد، شناخت آنچه او دوست ندارد،(9) و پاسداشت آنها تا آن که به جا آورده شوند.
3 / 3
الوحی
الکتاب
(و ما أرسلنا من قبلک من رسول الا نوحی الیه أنه لا اله الا أنا فاعبدون)(10).
(ربنا اننا سمعنا منادیا ینادی للایمن أن ءامنوا بربکم فأمنا ربنا فاغفر لنا ذنوبنا و کفر عنا سیأتنا و توفنا مع الأبرار).(11).
(فأمنوا بالله و رسله و ان تؤمنوا و تتقوا فلکم أجر عظیم).(12).
(یأیها الذین ءامنوا امنوا بالله و رسوله والکتاب الذی نزل علی رسوله و الکتب الذی أنزل من قبل و من یکفر بالله و ملائکته و کتبه و رسله والیوم الأخر فقد ضل ضلالا بعیدا).(13).
راجع: النساء: 47 و 170- 171، المائدة: 111، الأعراف: 158، التوبة: 86، الحدید: 9- 28.
الحدیث
889. رسول الله صلی الله علیه و آله: الحمدلله… المتحجب بنوره دون خلقه…و ابتعث فیهم النبیین… لیعقل العباد عن ربهم ما جهلوه؛ فیعرفوه بربوبیته بعدما أنکروا، و یوحدوه
3 / 3
وحی
قرآن
(و پیش از تو هیچ پیامبری نفرستادیم، مگر این که به او وحی کردیم که: «خدایی جز من نیست. پس مرا بپرستید»).
(پروردگارا! ما شنیدیم که دعوتگری به ایمان فرا می خواند که: «به پروردگار خود ایمان آورید». پس ایمان آوردیم. پروردگارا! گناهان ما را بیامرز و بدی های ما را بزدای و ما را در زمره ی نیکان بمیران).
(پس به خدا و فرستادگان او ایمان آورید، و اگر ایمان آورید و پروا کنید، برای شما مزدی بزرگ است).
(ای کسانی که ایمان آورده اید! به خدا و پیامبر او و کتابی که بر پیامبرش فرو فرستاد و کتاب هایی که قبلا نازل کرده، بگروید. و هر کس به خدا و فرشتگان او و کتاب ها و پیامبرانش و روز بازپسین کفر ورزد، در حقیقت، دچار گمراهی دور و درازی شده است).
ر.ک: نساء: آیه ی 47، 170- 171؛ مائده: آیه ی 111؛ اعراف: آیهی 158؛ توبه: آیه ی 86؛ حدید: آیه ی 7- 28.
حدیث
889. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: ستایش، خداوندی را که… به واسطه ی نورانیتش، از خلق خویش در پرده است… و خدا در میان آنان پیامبران را برانگیخت… تا بندگان، آنچه را درباره ی پروردگار خویش نمی دانستند، بدانند و ربوبیت او را که منکرش بودند، بشناسند، و از کژ راهه [ی شرک] به در آیند و او را در الوهیتش یگانه بدانند.
بالالهیة بعدما عضدوا(14)،(15).
3 / 4
التوفیق
الکتاب
(و لو شاء ربک لأمن فی الأرض کلهم جمیعا أفأنت تکره الناس حتی یکونوا مؤمنین- و ما کان لنفس أن تؤمن الا باذن الله و یجعل الرجس علی الذین لا یعقلون).(16).
(ان الله یدخل الذین ءامنوا و عملوا الصالحات جنات تجری من تحتها الأنهار والذین کفروا یتمتعون و یأکلون کما تأکل الأنعام والنار مثوی لهم).(17).
(والذین جهدوا فینا لنهدینهم سبلنا و ان الله لمع المحسنین)(18).
الحدیث
890. رسول الله صلی الله علیه و آله: قال الله- جل جلاله-: عبادی، کلکم ضال الا من هدیته، و کلکم فقیر الا من أغنیته، و کلکم مذنب الا من عصمته.(19).
3 / 4
توفیق
قرآن
(اگر پروردگار تو بخواهد، همه ی کسانی که در روی زمین اند، ایمان می آورند. آیا تو مردم را به اجبار وا می داری که ایمان بیاورند؟ جز به اذن خدا، هیچ کس را نرسد که ایمان بیاورد و او پلیدی را بر کسانی که خرد خویش را به کار نمی بندند، مقرر می کند).
(خدا کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، در باغ هایی که از زیر [درختان] آنها نهرها روان است، در می آورد، و [حال آن که] کسانی که کافر شده اند، [در ظاهر] بهره می برند و همان گونه که چهارپایان می خورند، می خورند؛ و [لی] جایگاه آنها آتش است).
(و کسانی را که در راه ما مجاهدت کنند، قطعا به راه های خویش هدایتشان می کنیم؛ و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است).
حدیث
890. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: خداوند- که شکوهش پر عظمت است- فرمود: «بندگان من! همه ی شما گم راهید، مگر کسی که من راه نمایی اش کنم. همه ی شما نیازمندید، مگر کسی که من بی نیازش کنم. همه ی شما گنهکارید، مگر کسی که من مصونش دارم».
1) آل عمران: 190- 191.
2) تحف العقول: ص 54، بحارالأنوار: ج 1 ص 106 ح 1؛ حلیة الأولیاء: ج 1 ص 21 و ج 3 ص 323 کلاهما عن أبی سعید الخدری.
3) تحف العقول: ص 54، بحارالأنوار: ج 77 ص 158 ح 146.
4) آل عمران: 18.
5) سبأ: 6.
6) الحج: 54.
7) الدر المنثور: ج 2 ص 124 نقلا عن أبی الشیخ عن ابن عباس.
8) بحارالأنوار: ج 1 ص 120 ح 11.
9) در مأخذ، «شناخت دوستان او شناخت فرمان هایش» آمده، و آنچه در متن آمده، از بحارالأنوار آورده شده است.
10) الأنبیاء: 25.
11) آل عمران: 193.
12) آل عمران: 179.
13) النساء: 136.
14) عضدوا: أی ذهبوا یمینا و شمالا؛ من قولک عضدت الدابة: أی مشیت الی جانبها یمینا أو شمالا (انظر المصباح المنیر: ص 415) و فی بحارالأنوار و علل الشرائع: «عندوا» بدل «عضدوا».
15) التوحید: ص 44 ح 4 عن اسحاق بن غالب عن الامام الصادق عن أبیه علیهماالسلام، بحارالأنوار: ج 4 ص 287 ح 19.
16) یونس: 99 و 100.
17) محمد: 12.
18) العنکبوت: 69.
19) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 397 ح 5848؛ بحارالأنوار: ج 5 ص 198 ح 16؛ سنن الترمذی: ج 4 ص 156 ح 2495 عن أبی ذر.
