12 / 1
اُمَناءُ اللّهِ
615 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العُلَماءُ اُمَناءُ اللّهِ عَلى خَلقِهِ.(1)
616 . عنه صلى الله علیه و آله: العُلَماءُ اُمَناءُ اُمَّتی.(2)
617 . عنه صلى الله علیه و آله: العالِمُ أمینُ اللّهِ فِی الأَرضِ.(3)
618 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ وَدیعَةُ اللّهِ فی أرضِهِ، وَالعُلَماءُ اُمَناؤُهُ عَلَیهِ، فَمَن عَمِلَ بِعِلمِهِ أدّى أمانَتَهُ، ومَن لَم یَعمَل کُتِبَ فی دیوانِ اللّهِ تَعالى أنَّهُ مِنَ الخائِنینَ.(4)
619 . عنه صلى الله علیه و آله: العالِمُ وَکیلُ اللّهِ تَعالى، یُعطیهِ بِکُلِّ حَدیثٍ نوراً یَومَ القِیامَةِ، وکَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ حَدیثٍ عِبادَةَ ألفِ سَنَةٍ.(5)
فصل دوازدهم: ارزش عالمان
12 / 1
امینان خدا
615 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان، امینان خداوند بر آفریده‌هاى او هستند.
616 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان، امینان امّت من هستند.
617 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمند، امین خداوند در زمین است.
618 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، ودیعه خدا در زمین اوست و دانشمندان، امینان او بر آن هستند. پس هر کس دانش خود را به کار بندد، امانتش را ادا کرده است و هر کس به کار نبندد، در دیوان خداوند متعال، جزو خیانتکاران نوشته مى‌شود.
619 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمند، وکیل خداى متعال است. خداوند در برابر هر حدیث، در روز رستاخیز، نورى به او عطا مى‌کند و خداوند براى هر حدیث، عبادت هزار سال را برایش مى‌نویسد.
12 / 2
أحِبّاءُ اللّهِ
620 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أوحَى اللّهُ عز و جل إلى إبراهیمَ علیه السلام: یا إبراهیمُ، إنّی عَلیمٌ اُحِبُّ کُلَّ عَلیمٍ.(6)
12 / 3
وَرَثَةُ الأَنبِیاءِ
621 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ العُلَماءَ وَرَثَةُ الأَنبِیاءِ، وإنَّ الأَنبِیاءَ لَم یُوَرِّثوا دیناراً ولا دِرهَماً، ولکِن وَرَّثُوا العِلمَ، فَمَن أخَذَ مِنهُ أخَذَ بِحَظٍّ وافِرٍ.(7)
622 . عنه صلى الله علیه و آله: العُلَماءُ وَرَثَةُ الأَنبِیاءِ، یُحِبُّهُم أهلُ السَّماءِ، ویَستَغفِرُ لَهُمُ الحیتانُ فِی البَحرِ إذا ماتوا.(8)
623 . عنه صلى الله علیه و آله: أکرِمُوا العُلَماءَ فَإِنَّهُم وَرَثَةُ الأَنبِیاءِ، فَمَن أکرَمَهُم فَقَد أکرَمَ اللّهَ ورَسولَهُ.(9)
624 . عنه صلى الله علیه و آله: العُلَماءُ مَفاتیحُ الجَنَّةِ وخُلَفاءُ الأَنبِیاءِ.(10)
625 . عنه صلى الله علیه و آله: حَمَلَةُ العِلمِ فِی الدُّنیا خُلَفاءُ الأَنبِیاءِ، وفِی الآخِرَةِ مِنَ الشُّهَداءِ.(11)
12 / 2
دوستان خدا
620 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل به ابراهیم علیه السلام وحى کرد: «اى ابراهیم! من، دانایم و هر دانایى را دوست دارم» .
12 / 3
وارثان پیامبران
621 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا دانشمندان، وارثان پیامبران‌اند. پیامبران، دینار و درهم به ارث ننهاده‌اند؛ بلکه دانش را به ارث گذاشته‌اند. پس هر کس از آن [دانش]بر گیرد، بهره‌اى فراوان برده است.
622 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان، وارثان پیامبران‌اند. اهل آسمان، آنان را دوست دارند و چون در گذشتند، ماهیان دریا براى آنها آمرزش مى‌طلبند.
623 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان را گرامى بدارید؛ چرا که آنان، وارثان پیامبران‌اند. پس هر کس آنان را گرامى بدارد، خدا و پیامبرش را گرامى داشته است.
624 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان، کلیدهاى بهشت و جانشینان پیامبران‌اند.
625 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حاملان دانش در دنیا، جانشینان پیامبران‌اند و در آخرت، از زمره شهیدان هستند.
12 / 4
أقرَبُ النّاسِ إلَى الأَنبِیاءِ
626 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: عُلَماءُ اُمَّتی کَأَنبِیاءِ بَنی إسرائیلَ.(12)
627 . عنه صلى الله علیه و آله: لِلأَنبِیاءِ عَلَى العُلَماءِ فَضلُ دَرَجَتَینِ، ولِلعُلَماءِ عَلَى الشُّهَداءِ فَضلُ دَرَجَةٍ.(13)
628 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن جاءَهُ المَوتُ وهُوَ یَطلُبُ العِلمَ لِیُحیِیَ بِهِ الإِسلامَ فَبَینَهُ وبَینَ النَّبِیّینَ دَرَجَةٌ واحِدَةٌ فِی الجَنَّةِ.(14)
629 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أکرَمَ العِبادِ عِندَ اللّهِ تَعالى بَعدَ الأَنبِیاءِ العُلَماءُ ثُمَّ حَمَلَةُ القُرآنِ، یَخرُجونَ مِنَ الدُّنیا کَما یَخرُجُ الأَنبِیاءُ، ویُحشَرونَ مِنَ القُبورِ مَعَ الأَنبِیاءِ، ویَمُرّونَ عَلَى الصِّراطِ مَعَ الأَنبِیاءِ، ویُثابونَ ثَوابَ الأَنبِیاءِ، فَطوبى لِطالِبِ العِلمِ وحامِلِ القُرآنِ مِمّا لَهُم عِندَ اللّهِ مِنَ الکَرامَةِ وَالشَّرَفِ.(15)
630 . عنه صلى الله علیه و آله: أقرَبُ النّاسِ مِن دَرَجَةِ النُّبُوَّةِ أهلُ العِلمِ وأهلُ الجِهادِ.(16)
631 . عنه صلى الله علیه و آله: یَشفَعُ یَومَ القِیامَةِ ثَلاثَةٌ: الأَنبِیاءُ ثُمَّ العُلَماءُ ثُمَّ الشُّهَداءُ.(17)
632 . عنه صلى الله علیه و آله: تَعَلَّمُوا العِلمَ، فَإِنَّ اللّهَ سُبحانَهُ یَبعَثُ یَومَ القِیامَةِ الأَنبِیاءَ ثُمَّ العُلَماءَ ثُمَّ الشُّهَداءَ ثُمَّ سائِرَ الخَلقِ عَلى دَرَجاتِهِم.(18)
633 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیسَ مِن عالِمٍ إلّا وقَد أخَذَ اللّهُ میثاقَهُ یَومَ أخَذَ میثاقَ النَّبِیّینَ، یَرفَعُ عَنهُ مَساوِئَ عَمَلِهِ بِمَجالِسِ عِلمِهِ إلّا أنَّهُ لا یوحى إلَیهِ.(19)
12 / 4
نزدیک‌ترین‌ها به پیامبران
626 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان امّت من، مانند پیامبران بنى اسرائیل اند.
627 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پیامبران بر دانشمندان، دو درجه برترى دارند و دانشمندان بر شهیدان، یک درجه.
628 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس را مرگ در رسد، در حالى که براى زنده کردن اسلامْ دانش مى‌جوید، میان وى و پیامبران در بهشت، یک درجه بیش نیست.
629 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا گرامى‌ترینِ بندگان در نزد خداوند متعال، پس از پیامبران، دانشمندان‌اند و سپس، حاملان قرآن. آنان همچون پیامبران از دنیا مى‌روند و با پیامبران از گورها محشور مى‌شوند و همراه پیامبران از صراط مى‌گذرند و پاداشى برابر آنان مى‌گیرند. پس خوشا به سعادت جویندگان دانش و حاملان قرآن، به خاطر کرامت و شرفى که نزد خدا دارند!
630 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نزدیک‌ترینِ مردم به درجه پیامبرى، اهل دانش و اهل جهادند.
631 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روز قیامت، سه تن شفاعت مى‌کنند: پیامبران، سپس دانشمندان و پس از آن، شهیدان.
632 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش بیاموزید؛ چرا که خداوند سبحان در روز قیامت، نخست پیامبران، سپس دانشمندان و پس از آن، شهیدان را برمى‌انگیزد و آن گاه، دیگر مردمان را بر حسب درجه‌هایشان.
633 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ دانشمندى نیست، جز آن که خداوند در روز پیمان گرفتن از پیامبران، از او نیز پیمان گرفته است و زشتى‌هاى عملش را در برابر مجلس‌هاى
علمش از او بر مى‌دارد. البتّه به او وحى نمى‌شود.
12 / 5
مِدادُهُم أفضَلُ مِن دِماءِ الشُّهَداءِ
634 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: وُزِنَ حِبرُ العُلَماءِ بِدَمِ الشُّهَداءِ فَرَجَحَ عَلَیهِم.(20)
635 . عنه صلى الله علیه و آله: یُحاسَبُ النّاسُ بِأَعمالِهِم، وَالعُلَماءُ عَلى حَسَبِ عَمَلِهِم، فَیوزَنُ عَمَلُ أحَدِهِم مَعَ عَمَلِهِ، وإنَّ مِدادَ العُلَماءِ فِی المیزانِ أثقَلُ مِن دَمِ الشُّهَداءِ وأکثَرُ ثَواباً یَومَ القِیامَةِ.(21)
636 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا کانَ یَومُ القِیامَةِ وُزِنَ مِدادُ العُلَماءِ بِدِماءِ الشُّهَداءِ، فَیَرجَحُ مِدادُ العُلَماءِ عَلى دِماءِ الشُهَداءِ.(22)
12 / 6
النَّظَرُ إلَیهِم عِبادَةٌ
637 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: النَّظَرُ إلى وَجهِ العالِمِ عِبادَةٌ.(23)
638 . عنه صلى الله علیه و آله: النَّظَرُ فی وَجهِ العالِمِ حُبًّا لَهُ عِبادَةٌ.(24)
639 . عنه صلى الله علیه و آله: النَّظَرُ إلَى العالِمِ عِبادَةٌ، وَالنَّظَرُ إلَى الإِمامِ المُقسِطِ عِبادَةٌ.(25)
12 / 5
برترى مُرکّب آنان بر خون شهیدان
634 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرکّب [قلم]دانشمندان، با خون شهیدان سنجیده شد. پس بر آن برترى یافت.
635 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردم را بر اساس کارهایشان محاسبه مى‌کنند و دانشمندان را [نیز]بر حسب کردارشان. پس عمل هر یک از آنها (مردم) با عمل او سنجیده مى‌شود و بى‌گمان، در ترازو، مرکّب [قلم]دانشمندان، سنگین‌تر از خون شهیدان است و در روز قیامت، پاداش بیشترى دارد.
636 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چون روز قیامت شود، مرکّب [قلم]دانشمندان با خون شهیدان سنجیده مى‌شود. پس مرکّب [قلم]دانشمندان بر خون شهیدان، برترى مى‌یابد.
12 / 6
نگریستن به آنها عبادت است
637 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نگریستن به چهره دانشمند، عبادت است.
638 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از روى دوستى به چهره دانشمند نگریستن، عبادت است.
639 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نگریستن به دانشمند، عبادت است و نگریستن به پیشواى دادگر، عبادت است.
12 / 7
أحیاءٌ بَینَ الأَمواتِ
640 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العالِمُ بَینَ الجُهّالِ کَالحَیِّ بَینَ الأَمواتِ.(26)
641 . عنه صلى الله علیه و آله: سَتَکونُ فِتَنٌ، یُصبِحُ الرَّجُلُ فیها مُؤمِناً ویُمسی کافِراً، إلّا مَن أحیاهُ اللّهُ بِالعِلمِ.(27)
12 / 8
مَوتُهُم ثُلمَةٌ فِی الدّینِ
642 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَوتُ العالِمِ ثُلمَةٌ فِی الإِسلامِ، لا یَسُدُّهَا اختِلافُ اللَّیلِ وَالنَّهارِ.(28)
643 . عنه صلى الله علیه و آله: مَوتُ العالِمِ مُصیبَةٌ لا تُجبَرُ، وثُلمَةٌ لا تُسَدُّ، وهُوَ نَجمٌ طَمَسَ(29)، ومَوتُ قَبیلَةٍ أیسَرُ مِن مَوتِ عالِمٍ.(30)
644 . عنه صلى الله علیه و آله: ما قَبَضَ اللّهُ عالِماً إلّا کانَ ثَغرَةً فِی الإِسلامِ لا تُسَدُّ بِمِثلِهِ (31) إلى یَومِ القِیامَةِ.(32)
645 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ لا یَقبِضُ العِلمَ انتِزاعاً یَنتَزِعُهُ مِنَ العِبادِ، ولکِن یَقبِضُ العِلمَ بِقَبضِ العُلَماءِ، حَتّى إذا لَم یُبقِ عالِماً، اِتَّخَذَ النّاسُ رُؤوساً جُهّالًا، فَسُئِلوا فَأَفتَوا بِغَیرِ عِلمٍ، فَضَلّوا وأضَلّوا.(33)
12 / 7
زندگان‌اند، در میان مردگان
640 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانا در میان نادانان، مانند زنده در میان مردگان است.
641 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به زودى، فتنه‌هایى مى‌آیند که انسان، صبحْ با ایمان بر مى‌خیزد و شب، بى‌ایمان مى‌گردد، جز آن کسى که خداوند او را با دانش، زنده کرده باشد.
12 / 8
مرگشان شکافى در دین است
642 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ دانشمند، شکافى در اسلام است که آمد و رفت شب و روز، آن را پُر نمى‌سازد.
643 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ دانشمند، مصیبتى جبران‌ناپذیر و شکافى پُرنشدنى است و آن، ستاره‌اى است که ناپدید مى‌گردد. مرگ یک قبیله، آسان‌تر از مرگ یک دانشمند است.
644 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، دانشمندى را قبض روح نمى‌کند، مگر آن که شکافى در اسلام پدید مى‌آید که تا روز قیامت پُر نمى‌گردد.
645 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، دانش را با جدا کردن از بندگان نمى‌گیرد؛ بلکه دانش را با قبضِ روح دانشمندان مى‌گیرد، تا آن جا که دانشمندى باقى نمى‌گذارد و مردم، نادانان را به عنوان سرور خود، بر مى‌گزینند و از آنان مى‌پرسند. آنان نیز نادانسته
فتوا مى‌دهند و گم‌راه مى‌شوند و گم‌راه مى‌کنند.
646 . عنه صلى الله علیه و آله: لَمَوتُ ألفِ عابِدٍ أیسَرُ عِندَ اللّهِ مِن مَوتِ رَجُلٍ عاقِلٍ عَقَلَ عَنِ اللّهِ عز و جلحَلالَهُ وحَرامَهُ، وإن لَم یَکُن یَزیدُ عَلَى الفَریضَةِ شَیئاً.(34)
647 . عنه صلى الله علیه و آله فی قَولِ اللّهِ تَعالى: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنّا نَأْتِی اَلْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها»(35): ذَهابُ العُلَماءِ.(36)
648 . سنن الدارمی عن أبی اُمامة عن رسول اللّه صلى الله علیه و آله: خُذُوا العِلمَ قَبلَ أن یَذهَبَ.
قالوا: وکَیفَ یَذهَبُ العِلمُ یا نَبِیَّ اللّهِ وفینا کِتابُ اللّهِ؟ !
قالَ: فَغَضِبَ، لا یُغضِبُهُ اللّهُ، ثُمَّ قالَ: ثَکَلَتکُم اُمَّهاتُکُم، أوَلَم تَکُنِ التَّوراةُ وَالإِنجیلُ فی بَنی إسرائیلَ فَلَم یُغنِیا عَنهُم شَیئاً؟ ! إنَّ ذَهابَ العِلمِ أن یَذهَبَ حَمَلَتُهُ، إنَّ ذَهابَ العِلمِ أن یَذهَبَ حَمَلَتُهُ.(37)
12 / 9
یَبکی عَلى مَوتِهِم کُلُّ شَیءٍ
649 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العالِمُ إذا ماتَ بَکى عَلَیهِ کُلُّ شَیءٍ حَتَّى الحیتانُ فِی البَحرِ.(38)
646 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مرگ هزار عابد، نزد خدا آسان‌تر از مرگ خردمندى آشنا به حلال و حرام الهى است، حتّى اگر به چیزى بیشتر از واجبات، عمل نمى‌کند.
647 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله درباره این سخن خداى متعال: «آیا ندیده‌اند که ما به سراغ زمین مى‌آییم و از کرانه‌هاى آن مى‌کاهیم؟» : منظور، از دست رفتن دانشمندان است.
648 . سنن الدارمى به نقل از ابو اُمامه: پیامبر خدا فرمود: «دانش را بگیرید، پیش از آن که برود» .
گفتند: اى پیامبر خدا! چگونه با وجود کتاب خدا در میان ما، دانش مى‌رود؟
پیامبر خدا خشمگین شد که خدا او را به خشم نیاورد و سپس فرمود: «مادرهایتان به سوگ شما بنشینند! مگر تورات و انجیل در میان بنى اسرائیل نبود که هیچ برایشان کارساز نشد؟ رفتن دانش، آن است که حاملان آن بروند. بى‌گمان، رفتن دانش، آن است که حاملان آن بروند» .
12 / 9
گریه کردن همه چیز بر مرگ آنها
649 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چون دانشمند بمیرد، همه چیز، حتّى ماهیان در دریا بر او مى‌گریند.
650 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ السَّماءَ وَالأَرضَ لَتَبکی عَلَى المُؤمِنِ إذا ماتَ أربَعینَ صَباحاً، وإنَّها لَتَبکی عَلَى العالِمِ إذا ماتَ أربَعینَ شَهراً.(39)
12 / 10
فَضلُ العالِمِ عَلَى العابِدِ
651 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: فَضلُ العالِمِ عَلَى العابِدِ کَفَضلِ القَمَرِ عَلى سائِرِ النُّجومِ لَیلَةَ البَدرِ.(40)
652 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ فَضلَ العالِمِ عَلَى العابِدِ کَفَضلِ الشَّمسِ عَلَى الکَواکِبِ، وفَضلَ العابِدِ عَلى غَیرِ العابِدِ کَفَضلِ القَمَرِ عَلَى الکَواکِبِ.(41)
653 . عنه صلى الله علیه و آله: فَضلُ العالِمِ عَلَى العابِدِ کَفَضلی عَلى أدناکُم.(42)
654 . عنه صلى الله علیه و آله: فَضلُ العالِمِ عَلَى الشَّهیدِ دَرَجَةٌ، وفَضلُ الشَّهیدِ عَلَى العابِدِ دَرَجَةٌ، وفَضلُ النَّبِیِّ عَلَى العالِمِ دَرَجَةٌ، وفَضلُ القُرآنِ عَلى سائِرِ الکَلامِ کَفَضلِ اللّهِ عَلى خَلقِهِ، وفَضلُ العالِمِ عَلى سائِرِ النّاسِ کَفَضلی عَلى أدناهُم.(43)
655 . عنه صلى الله علیه و آله: فُضِّلَ العالِمُ عَلَى العابِدِ سَبعینَ دَرَجَةً، ما بَینَ کُلِّ دَرَجَتَینِ کَما بَینَ السَّماءِ وَالأَرضِ.(44)
650 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا آسمان و زمین، چهل روز بر مرگ مؤمن مى‌گریند و همانها بر مرگ دانشمند، چهل ماه مى‌گریند.
12 / 10
برترىِ عالِم بر عابد
651 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترى دانشمند بر عابد، مانند برترى ماه شب چهارده بر دیگر ستارگان است.
652 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بى‌گمان، برترى دانشمند بر عابد، مانند برترى خورشید بر ستارگان است و برترى عابد بر غیر عابد، مانند برترى ماه بر ستارگان است.
653 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترى دانشمند بر عابد، مانند برترى من بر کمترینِ شماست.
654 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترى دانشمند بر شهید، یک درجه است و برترى شهید بر عابد، یک درجه است و برترى پیامبر بر دانشمند، یک درجه است و برترى قرآن بر دیگر سخن‌ها، همچون برترى خدا بر آفریدگانش است و برترى دانشمند بر دیگر مردم، مانند برترى من بر کمترینِ آنهاست.
655 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمند بر عابد، هفتاد درجه برترى داده شده است که میان هر دو درجه، به اندازه میان آسمان و زمین است.
656 . عنه صلى الله علیه و آله: فَضلُ العالِمِ عَلَى العابِدِ سَبعونَ دَرَجَةً، بَینَ کُلِّ دَرَجَتَینِ حُضرُ الفَرَسِ(45) سَبعینَ عاماً، وذلِکَ لِأَنَّ الشَّیطانَ یَضَعُ البِدعَةَ لِلنّاسِ فَیُبصِرُهَا العالِمُ فَیُزیلُها، وَالعابِدُ یُقبِلُ عَلى عِبادَتِهِ.(46)
657 . عنه صلى الله علیه و آله: فَضلُ المُؤمِنِ العالِمِ عَلَى المُؤمِنِ العابِدِ سَبعونَ دَرَجَةً.(47)
658 . عنه صلى الله علیه و آله: بَینَ العالِمِ وَالعابِدِ مِئَةُ دَرَجَةٍ، بَینَ کُلِّ دَرَجَتَینِ حُضرُ الجَوادِ المُضمَرِ سَبعینَ سَنَةً.(48)
659 . عنه صلى الله علیه و آله: لَساعَةٌ مِن عالِمٍ یَتَّکِئُ عَلى فِراشِهِ یَنظُرُ فی عِلمِهِ خَیرٌ مِن عِبادَةِ العابِدِ سَبعینَ عاماً.(49)
660 . عنه صلى الله علیه و آله: رَکعَةٌ مِن عالِمٍ بِاللّهِ خَیرٌ مِن ألفِ رَکعَةٍ مِن مُتَجاهِلٍ بِاللّهِ.(50)
661 . عنه صلى الله علیه و آله مِن وَصِیَّتِهِ لعلیٍّ علیه السلام: یا عَلِیُّ، رَکعَتَینِ یُصَلّیهِمَا العالِمُ أفضَلُ مِن ألفِ رَکعَةٍ یُصَلِّیهَا العابِدُ.(51)
662 . عنه صلى الله علیه و آله أیضاً: یا عَلِیُّ، نَومُ العالِمِ أفضَلُ مِن عِبادَةِ العابِدِ.(52)
656 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترى دانشمند بر عابد، هفتاد درجه است که میان هر دو درجه، هفتاد سال تاختن اسب است. این، به آن جهت است که شیطان در میان مردم، بدعت مى‌نهد. پس دانشمند، آن را مى‌بیند و بر مى‌دارد، در حالى که عابد، به عبادت خود توجّه دارد.
657 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترى مؤمن دانشمند بر مؤمن عابد، هفتاد درجه است.
658 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: میان دانشمند و عابد، صد درجه است که میان هر دو درجه، هفتاد سال تاختن اسب راهوارِ میانْ باریک است.
659 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یک ساعتى که دانشمند بر پشتىِ خود تکیه بزند و در دانشش بنگرد، بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است.
660 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یک رکعت از دانا براى خدا، بهتر از هزار رکعتِ نادان براى خداست.
661 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارشش به على علیه السلام: اى على! دو رکعت نماز که دانشمند مى‌خوانَد، برتر از هزار رکعت است که عابد مى‌خواند.
662 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در آنچه به على علیه السلام سفارش کرده است: اى على! خواب دانشمند، برتر از عبادت عابد است.
663 . عنه صلى الله علیه و آله: یَبعَثُ اللّهُ تَعالَى العالِمَ وَالعابِدَ یَومَ القِیامَةِ، فَإِذَا اجتَمَعا عِندَ الصِّراطِ، قیلَ لِلعابِدِ: اُدخُلِ الجَنَّةَ فَانعَم فیها بِعِبادَتِکَ، وقیلَ لِلعالِمِ: قِف هاهُنا فی زُمرَةِ الأَنبِیاءِ، فَاشفَع فیمَن أحسَنتَ أدَبَهُ فِی الدُّنیا.(53)
664 . عنه صلى الله علیه و آله: ما عُبِدَ اللّهُ بِشَیءٍ أفضَلَ مِن فِقهٍ فِی الدّینِ، ولَفَقیهٌ واحِدٌ أشَدُّ عَلَى الشَّیطانِ مِن ألفِ عابِدٍ، وإنَّ لِکُلِّ شَیءٍ عِماداً، وعِمادُ الدّینِ الفَقیهُ.(54)
665 . عنه صلى الله علیه و آله: عالِمٌ یُنتَفَعُ بِعِلمِهِ خَیرٌ مِن ألفِ عابِدٍ.(55)
12 / 11
مَثَلُ العُلَماءِ
666 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ مَثَلَ العُلَماءِ فِی الأَرضِ کَمَثَلِ النُّجومِ فِی السَّماءِ، یُهتَدى بِها فی ظُلُماتِ البَرِّ وَالبَحرِ، فَإِذَا انطَمَسَتِ النُّجومُ أوشَکَ أن تَضِلَّ الهُداةُ.(56)
667 . المواعظ العددیّة: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله لابُدَّ لِلمُؤمِنِ مِن أربَعَةِ أشیاءَ: دابَّةٍ فارِهَةٍ، ودارٍ واسِعَةٍ، وثِیابٍ جَمیلَةٍ، وسِراجٍ مُنیرٍ.
قالوا: یا رَسولَ اللّهِ، لَیسَ لَنا ذلِکَ فَما هِیَ؟
قالَ صلى الله علیه و آله: أمَّا الدّابَّةُ الفارِهَةُ فَعَقلُهُ، وأمَّا الدّارُ الواسِعَةُ فَصَبرُهُ، وأمَّا الثِّیابُ الجَمیلَةُ فَحَیاهُ، وأمَّا السِّراجُ المُنیرُ فَعِلمُهُ.(57)
663 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداى متعال در روز قیامت، دانشمند و عابد را برمى‌انگیزد و چون نزد صراط گِرد آمدند، به عابد گفته مى‌شود: «به بهشت برو و از نتیجه عبادتت بهره‌مند شو» و به دانشمند گفته مى‌شود: «در این جا در زمره پیامبران بمان و هر کس را که در دنیا به نیکى آموزش داده‌اى، شفاعت کن» .
664 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، به چیزى برتر از فهم دین، عبادت نشده است و بى‌گمان، یک فقیه، بر شیطان، سخت‌تر از هزار عابد است، و هر چیزى ستونى دارد و ستون دین، فقیه است.
665 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندى که از دانشش استفاده مى‌شود، بهتر از هزار عابد است.
12 / 11
مَثَل عالمان
666 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا دانشمندان در زمین، مانند ستارگان در آسمان هستند که در تاریکى‌هاى صحرا و دریا، با آنها راهیابى مى‌شود. پس هر گاه ستارگان ناپدید شوند، زود است که ره‌یافتگان، گم‌راه شوند!
667 . المواعظ العددیّة: پیامبر خدا فرمود: «مؤمن، از چهار چیز، ناگزیر است: مَرکبى راهوار، خانه‌اى وسیع، لباسى زیبا و چراغى درخشان» .
گفتند: اى پیامبر خدا! ما اینها را نداریم. آنها چیستند؟
فرمود: «مَرکب راهوار، خردش و خانه وسیع، شکیبایى او و لباس زیبا، شرم وى و چراغ درخشان، دانش اوست» .
12 / 12
فَوائِدُ مُجالَسَةِ العالِمِ
668 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما مِن مُؤمِنٍ یَقعُدُ ساعَةً عِندَ العالِمِ إلّا ناداهُ رَبُّهُ عز و جل: جَلَستَ إلى حَبیبی، وعِزَّتی وجَلالی لَاُسکِنَنَّکَ الجَنَّةَ مَعَهُ ولا اُبالی.(58)
669 . عنه صلى الله علیه و آله: ألا فَاغتَنِموا مَجالِسَ العُلَماءِ، فَإِنَّها رَوضَةٌ مِن رِیاضِ الجَنَّةِ، تَنزِلُ عَلَیهِمُ الرَّحمَةُ وَالمَغفِرَةُ، کَالمَطَرِ مِنَ السَّماءِ، یَجلِسونَ بَینَ أیدیهِم مُذنِبینَ ویَقومونَ مَغفورینَ لَهُم، وَالمَلائِکَةُ یَستَغفِرونَ لَهُم ماداموا جُلوساً عِندَهُم، وإنَّ اللّهَ یَنظُرُ إلَیهِم فَیَغفِرُ لِلعالِمِ وَالمُتَعَلِّمِ وَالنّاظِرِ وَالمُحِبِّ لَهُم.(59)
670 . عنه صلى الله علیه و آله: جُلوسُ ساعَةٍ عِندَ العالِمِ فی مُذاکَرَةِ العِلمِ أحَبُّ إلَى اللّهِ تَعالى مِن مِئَةِ ألفِ رَکعَةٍ تَطَوُّعاً، ومِئَةِ ألفِ تَسبیحَةٍ، ومِن عَشرِ آلافِ فَرَسٍ یَغزو بِهَا المُؤمِنُ فی سَبیلِ اللّهِ.(60)
671 . عنه صلى الله علیه و آله لِأَبی ذَرٍّ: یا أبا ذَرٍّ، الجُلوسُ ساعَةً عِندَ مُذاکَرَةِ العِلمِ خَیرٌ لَکَ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ، صِیامِ نَهارِها وقِیامِ لَیلِها. (61)
672 . عنه صلى الله علیه و آله: مُجالَسَةُ العُلَماءِ عِبادَةٌ.(62)
673 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَجلِسوا مَعَ کُلِّ عالِمٍ، إلّا عالِماً یَدعوکُم مِن خَمسٍ إلى خَمسٍ: مِنَ الشَّکِّ إلَى الیَقینِ، ومِنَ العَداوَةِ إلَى النَّصیحَةِ، ومِنَ الکِبرِ إلَى التَّواضُعِ، ومِنَ الرِّیاءِ إلَى الإِخلاصِ، ومِنَ الرَّغبَةِ إلَى الزُّهدِ.(63)
12 / 12
بهره‌هاى همنشینى با عالِم
668 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ مؤمنى نیست که ساعتى نزد دانشمند بنشیند، مگر آن که پروردگار عز و جل ندایش مى‌دهد: «نزد حبیبم نشستى. به عزّت و جلالم سوگند، تو را در بهشت، همنشین او خواهم کرد و باکى نیست» .
669 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هان! مجالس دانشمندان را مغتنم شمارید که آن، باغى از باغ‌هاى بهشت است. رحمت و مغفرت، چون باران بر آنها فرود مى‌آید. گنهکاران، پیش روى آنها مى‌نشینند و آمرزیده بر مى‌خیزند و تا هنگامى که نزد آنان نشسته‌اند، فرشتگان برایشان آمرزش مى‌خواهند. خداوند نیز به آنان مى‌نگرد و دانشمند و دانشجو و تماشاگر و دوستدارِ آنها را مى‌آمرزد.
670 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ساعتى نزد دانشمند نشستن و گفتگوى علمى کردن، نزد خداى متعال از صد هزار رکعت نماز مستحبّى و صد هزار بار تسبیحِ خدا گفتن و فراهم آوردن ده هزار اسب جنگى براى مجاهدان در راه خدا محبوب‌تر است.
671 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به ابو ذر: اى ابو ذر! ساعتى براى گفتگوى علمى نشستن، برایت از عبادت یک سال که روزهایش را روزه بدارى و شب‌هایش را به عبادت بِایستى، بهتر است.
672 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همنشینى با دانشمندان، عبادت است.
673 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: با هر دانشمندى منشینید، مگر دانشمندى که شما را از پنج چیز به پنج چیز فرا مى‌خواند: از شک به یقین، از دشمنى به خیرخواهى، از تکبّر به فروتنى، از ریا به اخلاص، و از رغبت [به دنیا]به زهد.
12 / 13
العُلَماءُ یَومَ القِیامَةِ
674 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یَقولُ اللّهُ عز و جل لِلعُلَماءِ یَومَ القِیامَةِ: . . . إنّی لَم أجعَل عِلمی وحُکمی فیکُم إلّا وأنَا اُریدُ أن أغفِرَ لَکُم عَلى ما کانَ فیکُم ولا اُبالی.(64)
675 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا کانَ یَومُ القِیامَةِ جَمَعَ اللّهُ العُلَماءَ فَقالَ: إنّی لَم أستَودِع حِکمَتی قُلوبَکُم وأنَا اُریدُ أن اُعَذِّبَکُم، اُدخُلُوا الجَنَّةَ.(65)
676 . عنه صلى الله علیه و آله: أشَدُّ مِن یُتْمِ الیَتیمِ الّذی انقَطَعَ عَن اُمِه وأبیهِ، یُتْمُ یَتیمٍ انقَطَعَ عَن إمامِهِ ولا یَقدِرُ علَى الوُصولِ إلَیهِ، ولایَدری کَیفَ حُکمُهُ فیما یُبتَلى بهِ مِن شَرائعِ دِینِهِ. ألَا فمَن کانَ مِن شِیعَتِنا عالِما بِعُلومِنا وهذا الجاهِلُ بِشَریعَتِنا المُنقَطِعُ عَن مُشاهَدَتِنا یَتیمٌ فی حِجرِهِ، ألَا فَمَن هَداهُ وأرشَدَهُ وعَلَّمَهُ شَریعَتَنا کانَ مَعَنا فی الرَّفیقِ الأعلى.(66)
677 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ عُلَماءَ شِیعَتِنا یُحشَرونَ فیُخلَعُ علَیهِم مِن خِلَعِ الکَراماتِ على قَدرِ کَثرَةِ عُلومِهِم وجِدِّهِم فی إرشادِ عِبادِ اللّهِ، حتّى یُخلَعَ علَى الواحِدِ مِنهُم ألفُ ألفِ خِلعَةٍ مِن نُورٍ.
ثُمّ یُنادِی مُنادِی رَبِّنا عَزَّوجلَّ: أیُّها الکافِلُونَ لأیتامِ آلِ محمّدٍ، النّاعِشُونَ لَهُم عِندَ انقِطاعِهِم عَن آبائهِم الّذینَ هُم أئمَّتُهُم، هؤلاءِ تَلامِذَتُکُم والأیتامُ الّذینَ کَفَلتُموهُم ونَعَشتُموهُم، فاخلَعوا علَیهِم (کَما خَلَعتُموهُم) خِلَعَ العُلومِ فی الدُّنیا.(67)
12 / 13
عالمان در روز رستاخیز
674 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل روز قیامت به دانشمندان مى‌گوید: «. . . بى‌گمان، من دانش و حکمتم را در شما ننهادم، جز براى آن که شما را با وجود آنچه در شماست بیامرزم و باکى نیست» .
675 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هنگامى که روز قیامت فرا رسد، خداوند، دانشمندان را گِرد مى‌آورد و مى‌گوید: «من، حکمتم را در دل‌هاى شما به ودیعه ننهادم تا شما را کیفر دهم. به بهشت وارد شوید» .
676 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سخت‌تر از یتیمىِ کسى که پدرش را از دست داده، یتیمىِ کسى است که از امام خود، بریده شده و توان دستیابى به او را ندارد و حکم مسائل دینىِ مورد ابتلایش را نمى‌داند. بدانید که هر کس از شیعیان ما که به علوم ما آگاه باشد، این شخصى که به شریعت ما آگاه نیست و به ما دسترس ندارد، [همچون]یتیمى است در دامان او. بدانید که هر کس او را هدایت و ارشاد کند و شریعت و احکام ما را به او بیاموزد، در جمع بهشتیان برین، با ما خواهد بود.
677 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: علماى شیعه ما [در قیامت]محشور مى‌شوند و به اندازه فراوانىِ علوم و تلاششان در راه ارشاد بندگان خدا، خلعت‌هاى کرامت بر آنان پوشانده مى‌شود، تا جایى که بر هر یک از آنان، هزار هزار خلعت نور مى‌پوشانند.
آن گاه، منادى پروردگار ما عز و جل ندا مى‌دهد: «اى سرپرستان یتیمان آل محمّد! اى کسانى که این یتیمانِ جدا از پدرانشان یعنى همان امامانشان را جان و نشاط بخشیدید! اینان، شاگردان شمایند و همان یتیمانى هستند که آنان را سرپرستى کردید و حیات و نشاطشان بخشیدید. اینک بر آنان خلعت بپوشانید، همان گونه که در دنیا بر آنان خلعت علوم پوشاندید» .
12 / 14
النَّوادِرُ
678 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: نَومُ العالِمِ عِبادَةٌ، ونَفَسُهُ تَسبیحٌ، وعَمَلُهُ مُضاعَفٌ، ودُعاؤُهُ مُستَجابٌ، وذَنبُهُ مَغفورٌ.(68)
679 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ مَسأَلَةً واحِدَةً قُلِّدَ یَومَ القِیامَةِ ألفَ قِلادَةٍ مِن نورٍ، وغُفِرَ لَهُ ألفُ ذَنبٍ، وبُنِیَ لَهُ مَدینَةٌ مِن ذَهَبٍ، وکُتِبَ لَهُ بِکُلِّ شَعرَةٍ عَلى جَسَدِهِ حَجَّةٌ وعُمرَةٌ.(69)
680 . عنه صلى الله علیه و آله: فَضلُ العالِمِ عَلى غَیرِهِ کَفَضلِ النَّبِیِّ عَلى اُمَّتِهِ.(70)
681 . عنه صلى الله علیه و آله: العالِمُ سُلطانُ اللّهِ فِی الأَرضِ، فَمَن وَقَعَ فیهِ فَقَد هَلَکَ.(71)
682 . عنه صلى الله علیه و آله: البَرَکَةُ مَعَ أکابِرِکُم أهلِ العِلمِ.(72)
683 . عنه صلى الله علیه و آله: العُلَماءُ قادَةٌ، وَالمُتَّقونَ سادَةٌ، ومُجالَسَتُهُم زِیادَةٌ.(73)
684 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ العالِمَ لَیَستَغفِرُ لَهُ مَن فِی السَّماواتِ ومَن فِی الأَرضِ حَتَّى الحیتانُ فِی الماءِ.(74)
685 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن عالِمٍ أو مُتَعَلِّمٍ یَمُرُّ بِقَریَةٍ مِن قُرَى المُسلِمینَ. . . ولَم یَأکُل مِن طَعامِهِم ولَم یَشرَب مِن شَرابِهِم، ودَخَلَ مِن جانِبٍ وخَرَجَ مِن جانِبٍ، إلّا رَفَعَ اللّهُ تَعالى عَذابَ قُبورِهِم أربَعینَ یَوماً.(75)
12 / 14
گوناگون
678 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خواب دانشمند، عبادت است و نفس کشیدنش، تسبیح و عملش، دوچندان و دعایش، مستجاب و گناهش، آمرزیده.
679 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس یک مسئله فرا گیرد، روز قیامت، هزار گردنبند از نور بر وى مى‌آویزند و هزار گناه او را مى‌آمرزند و شهرى از طلا برایش بنا مى‌نهند و در برابر هر موى پیکرش، حج و عمره‌اى برایش مى‌نویسند.
680 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترى دانشمند بر غیر او، مانند برترى پیامبر بر امّتش است.
681 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمند، سلطانِ خدا در زمین است. پس هر که با وى در افتد، بر افتد.
682 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برکت، در وجود بزرگانِ دانشمند شماست.
683 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان، پیشوا هستند و پرهیزگاران، سَرورند و همنشینى با آنها، مایه فزونى است.
684 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا هر که در آسمان‌ها و زمین است، حتّى ماهیان در آب، براى دانشمند، آمرزش مى‌طلبند.
685 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ دانشمند یا دانشجویى از دهکده‌اى از دهکده‌هاى مسلمانان نمى‌گذرد. . . و از خوراک آنان نمى‌خورد و از نوشیدنى آنها نمى‌نوشد و از یک سو
در نمى‌آید و از سویى دیگر بیرون نمى‌رود، جز آن که خداى متعال، عذاب قبرهایشان را تا چهل روز بر مى‌دارد.
686 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أهلَ الجَنَّةِ لَیَحتاجونَ إلَى العُلَماءِ فِی الجَنَّةِ، وذلِکَ أنَّهُم یَزورونَ اللّهَ تَعالى فی کُلِّ جُمُعَةٍ، فَیَقولُ لَهُم: تَمَنَّوا عَلَیَّ ما شِئتُم، فَیَلتَفِتونَ إلَى العُلَماءِ.
فَیَقولونَ: ماذا نَتَمَنّى؟
فَیَقولونَ: تَمَنَّوا عَلَیهِ کَذا وکَذا، فَهُم یَحتاجونَ إلَیهِم فِی الجَنَّةِ کَما یَحتاجونَ إلَیهِم فِی الدُّنیا.(76)
687 . عنه صلى الله علیه و آله: سَأَلتُ جِبرائیلَ علیه السلام فَقُلتُ: العُلَماءُ أکرَمُ عِندَ اللّهِ أمِ الشُّهَداءُ؟
فَقالَ: العالِمُ الواحِدُ أکرَمُ عَلَى اللّهِ مِن ألفِ شَهیدٍ، فَإِنَّ اقتِداءَ العُلَماءِ بِالأَنبِیاءِ وَاقتِداءَ الشُّهَداءِ بِالعُلَماءِ.(77)
686 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهشتیان، در بهشت هم به دانشمندان نیاز دارند و این، بدان جهت است که هر روز جمعه، خداوند متعال را زیارت مى‌کنند و خدا به ایشان مى‌گوید: «هر چه مى‌خواهید، از من تمنّا کنید» . پس متوجّه دانشمندان مى‌شوند و مى‌پرسند: چه چیزى تمنّا کنیم؟
آنان مى‌گویند: فلان و فلان را تمنّا کنید.
پس آنان، همان گونه که در دنیا به آنان نیاز دارند، در بهشت هم به آنان نیازمندند.
687 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از جبرئیل علیه السلام پرسیدم: «دانشمندان، در نزد خدا گرامى‌ترند یا شهیدان؟» .
گفت: نزد خدا یک دانشمند، از هزار شهید، گرامى‌تر است؛ چون دانشمندان، پیرو پیامبران‌اند و شهیدان، پیرو دانشمندان‌اند.
1) المواعظ العددیّة: ص18؛ مسند الشهاب: ج1 ص100 ح 115 عن أنس.
2) الفردوس: ج 3 ص 76 ح 4211 عن عثمان؛ الکافی: ج 1 ص 33 ح 5 عن إسماعیل بن جابر عن الإمام الصادق علیه السلام ولیس فیه «اُمّتی» ، بحارالأنوار: ج 70 ص 287 ح 11.
3) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 52 عن معاذ بن جبل.
4) الدرّة الباهرة: ص 17، بحارالأنوار: ج 2 ص 36 ح 40.
5) تنبیه الغافلین: ص 286 ح 390 عن خولة بنت حکیم.
6) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 48.
7) الکافی: ج 1 ص 34 ح 1 عن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 164 ح 2؛ سنن أبی داوود: ج 3 ص 317 ح 3641 عن أبی الدرداء.
8) الفردوس: ج 3 ص 75 ح 4209 عن البراء بن عازب.
9) تاریخ بغداد: ج 4 ص 438 عن جابر بن عبداللّه.
10) معجم السفر: ص 94 ح 264 عن زید بن علیّ عن أبیه عن جدّه علیهم السلام.
11) تاریخ بغداد: ج 4 ص 377 عن ابن عمر.
12) منیة المرید: ص 182، بحارالأنوار: ج 2 ص 22 ح 67؛ کشف الخفاء: ج 2 ص 83 ح 1744.
13) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 31 عن أبی هریرة.
14) سنن الدارمی: ج 1 ص 106 ح 360 عن الحسن؛ منیة المرید: ص 100، بحارالأنوار: ج 1 ص 184 ح 97.
15) جامع الأخبار: ص 114 ح 197، بحارالأنوار: ج 92 ص 18.
16) إتحاف السادة المتّقین: ج 1 ص 73 نقلاً عن أبی نعیم عن ابن عبّاس.
17) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1443 ح 4313 عن عثمان.
18) الفردوس: ج 2 ص 41 ح 2235 عن أبی سعید الخدری.
19) الفردوس: ج 3 ص 382 ح 5161 عن ابن مسعود.
20) تاریخ بغداد: ج 2 ص 193 عن ابن عمر.
21) الفردوس: ج 5 ص 486 ح 8840 عن أبی هریرة؛ بحارالأنوار: ج 2 ص 14 ح 26 نقلاً عن الأمالی للصدوق نحوه.
22) الأمالی للطوسی: ص 521 ح 1149 عن محمد بن جعفر بن محمد عن أبیه عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 16 ح 35.
23) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 2 ص 205 ح 2144، بحارالأنوار: ج 1 ص 195 ح 14؛ ربیع الأبرار: ج 3 ص 266 وفیه «فی وجوه العلماء».
24) النوادر للراوندی: ص 110 ح 94 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 205 ح 29.
25) الأمالی للطوسی: ص 454 ح 1015 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 38 ص 196 ح 2.
26) الأمالی للمفید: ص 29 ح 1 عن محمّد بن جعفر عن أبیه الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 172 ح 25؛ کشف الخفاء: ج 2 ص 55 ح 1664 نقلاً عن الدیلمی عن حسّان بن أبی جابر.
27) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1305 ح 3954 عن أبی اُمامة.
28) الفردوس: ج 4 ص 149 ح 6459 عن عائشة؛ مجمع البیان: ج 6 ص 461 عن الإمام الصادق علیه السلام عن ابن مسعود نحوه.
29) طمس النجمُ: ذهب ضوؤه (العین: ص 494).
30) الفردوس: ج 4 ص 148 ح 6458 عن أبی الدرداء.
31) وفی الجامع الصغیر: ج 2 ص 502 ح 7957 «ثلمته» بدل «بمثله».
32) الفردوس: ج 4 ص 73 ح 6227 عن ابن عمر.
33) صحیح البخاری: ج 1 ص 50 ح 100 عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص وراجع: الأمالی للمفید: ص 20 ح 1، بحارالأنوار: ج 2 ص 24 ح 74.
34) الفردوس: ج 3 ص 456 ح 5409 عن أنس.
35) الرعد:41.
36) الدرّ المنثور: ج 4 ص 665 نقلاً عن ابن مردویه عن أبی هریرة؛ الکافی: ج 1 ص 38 ح 6 عن جابر عن الإمام الباقر عن أبیه علیهماالسلام، بحارالأنوار: ج 46 ص 107 ح 102.
37) سنن الدارمی: ج 1 ص 82 ح 244.
38) الفردوس: ج 3 ص 72 ح 4202 عن أنس.
39) المناقب لابن شهرآشوب: ج 2 ص 346 عن ابن عبّاس، بحارالأنوار: ج 77 ص 84.
40) الکافی: ج 1 ص 34 ح 1 عن عبداللّه بن میمون القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 18 ح 46 وراجع: سنن أبی داوود: ج 3 ص 317 ح 3641.
41) بصائرالدرجات: ص 8 ح 8 عن مسعده‌بن زیاد عن‌الإمام‌الصادق عن أبیه علیهماالسلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 164 ح 2.
42) سنن الترمذی: ج 5 ص 50 ح 2685 عن أبی اُمامة؛ منیة المرید: ص 101، بحارالأنوار: ج 64 ص 244.
43) مجمع البیان: ج 9 ص 380 عن جابر بن عبداللّه.
44) مسند أبی یعلى: ج 1 ص 392 ح 853 عن عبد الرحمن بن عوف عن أبیه.
45) الحُضرُ: العَدو (النهایة: ج 1 ص 398).
46) منیة المرید: ص 100، بحارالأنوار: ج 2 ص 24 ح 72؛ الفردوس: ج 3 ص 128 ح 4345 عن عبداللّه بن عمرو نحوه.
47) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 22 عن ابن عبّاس.
48) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 27 عن أبی هریرة.
49) أعلام الدین: ص 92 و ص 80 وفیه «من عبادة ثلاثین عاما» ؛ کنزالعمّال: ج 10 ص 154 ح 28789 نقلا عن الفردوس و کلاهما عن جابر.
50) کنزالعمّال: ج 10 ص 154 ح 28786 نقلاً عن الشیرازی فی الألقاب عن الإمام علیّ علیه السلام.
51) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 367 ح 5762، بحارالأنوار: ج 2 ص 25 ح 82.
52) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 367 ح 5762، بحارالأنوار: ج 2 ص 22 ح 66 وفیه «ألف رکعة یصلّیها العابد» بدل «عبادة العابد».
53) أعلام الدین: ص 81 وراجع: جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 22.
54) تنبیه الغافلین: ص 431 ح 674 عن أبی هریرة.
55) الفردوس: ج 3 ص 41 ح 4100 عن ابن عبّاس؛ الکافی: ج 1 ص 33 ح 8 عن أبی حمزة عن الإمام الباقر علیه السلام وفیه «سبعین ألف» ، بحارالأنوار: ج 2 ص 19 ح 50.
56) مسند ابن حنبل: ج 4 ص 314 ح 12600 عن أنس؛ منیة المرید: ص 104.
57) المواعظ العددیّة: ص 213.
58) الأمالی للصدوق: ص 91 ح 65 عن أنس بن مالک، بحارالأنوار: ج 1 ص 198 ح 1.
59) جامع الأخبار: ص 111 ح 196 عن أبی هریرة.
60) إرشاد القلوب: ص 190، بحارالأنوار: ج 1 ص 205 ح 33 نقلاً عن عدّة الداعی نحوه.
61) جامع الأخبار: ص 110 ح 195 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 203 ح 21.
62) کشف الغمّة: ج 3 ص 58 عن داوود بن سلیمان عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 204 ح 24؛ الفردوس: ج 4 ص 156 ح 6486 عن ابن عبّاس.
63) تاریخ بغداد: ج 4 ص 312؛ الاختصاص: ص 335.
64) المعجم الکبیر: ج 2 ص 84 ح 1381 عن ثعلبة بن الحکم؛ منیة المرید: ص 104 وفیه «حلمی. . . منکم» بدل «حکمی. . . فیکم».
65) کنزالعمّال: ج 10 ص 172 ح 28894 نقلاً عن ابن عساکر عن أبی اُمامة وواثلة.
66) الإحتجاج: ج 1 ص 9 ح 2 عن یوسف بن محمّد بن زیاد وعلی بن محمّد بن یسار عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 2 ص 2 ح 1.
67) التفسیر المنسوب إلى الإمام العسکری علیه السلام: ص 340 ح 216 عن الإمام العسکری عن فاطمة علیهماالسلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 3 ح 3.
68) الفردوس: ج 4 ص 247 ح 6731 عن عبداللّه بن أبی أوفى.
69) روضة الواعظین: ص 17، بحارالأنوار: ج 1 ص 180 ح 66.
70) تاریخ بغداد: ج 8 ص 107 عن أنس.
71) الجامع الصغیر: ج 2 ص 185 ح 5658 نقلاً عن الفردوس عن أبی ذرّ.
72) کنزالعمّال: ج 10 ص 174 ح 28905 نقلاً عن الرافعی عن ابن عبّاس.
73) الجامع الصغیر: ج 2 ص 191 ح 5704 نقلاً عن ابن النجّار عن أنس؛ الأمالی للطوسی: ص 473 ح 1032 عن الحارث الهمدانی عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله وفیه «الأنبیاء» بدل «العلماء» و «والفقهاء» بدل «والمتقون» ، بحارالأنوار: ج 71 ص 176 ح 15.
74) سنن الترمذی: ج 5 ص 49 ح 2682؛ منیة المرید: ص 107 کلاهما عن أبی الدرداء، بحارالأنوار: ج 1 ص 172 و 173.
75) جامع الأخبار: ص 507 ح 1405.
76) الجامع الصغیر: ج 1 ص 341 ح 2235 عن ابن عساکر عن جابر.
77) إرشاد القلوب: ص 164.
