6 / 1
الإِیمان
الکتاب
«شَهِدَ اَللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ اَلْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا اَلْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ».(1)
«وَ یَرَى اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ اَلَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ اَلْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلى صِراطِ اَلْعَزِیزِ اَلْحَمِیدِ».(2)
«وَ لِیَعْلَمَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ أَنَّهُ اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اَللّهَ لَهادِ اَلَّذِینَ آمَنُوا إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ».(3)
الحدیث
433 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: . . . أمّا عَلامَةُ العِلمِ فَأَربَعَةٌ: العِلمُ بِاللّهِ، وَالعِلمُ بِمَحَبَّتِهِ، وَالْعِلْمُ بمکارهه، وَالعِلمُ بِفَرائِضِهِ، وَالحِفظُ لَها حَتّى تُؤَدّى.(4)
6 / 1
ایمان
قرآن
«خدا که همواره به عدل، قیام دارد، گواهى مى‌دهد که جز او هیچ معبودى نیست، و فرشتگان و دانشوران [نیز به همان، گواهى مى‌دهند. جز او که توانا و حکیم است، هیچ معبودى نیست» .
«و کسانى که از دانشْ بهره یافته‌اند، مى‌دانند که آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، حق است و به راه آن عزیزِ ستوده]صفات [راهبرى مى‌کند» .
«و تا آنان که دانش یافته‌اند، بدانند که این]قرآن]، حق است [و]از جانب پروردگار توست و بِدان ایمان آورند و دل‌هایشان براى آن خاضع گردد. و به راستى، خداوند کسانى را که ایمان آورده‌اند، به سوى راهى راست، راهبر است» .
حدیث
433 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: . . . نشانه دانش، چهار چیز است: شناخت خدا، شناخت محبّت او، شناخت آنچه او دوست ندارد، و شناخت واجبات و پاسداشت آنها تا آن که به جا آورده شوند.
6 / 2
الخَشیَة
الکتاب
«إِنَّما یَخْشَى اَللّهَ مِنْ عِبادِهِ اَلْعُلَماءُ إِنَّ اَللّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ».(5)
«إِنَّ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلى عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً- وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً- وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً».(6)
الحدیث
434 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِأَبی ذَرٍّ: یا أبا ذَرٍّ، مَن اُوتِیَ مِنَ العِلمِ ما لا یُبکیهِ لَحَقیقٌ أن یَکونَ قَد اُوتِیَ عِلماً لا یَنفَعُهُ، لِأَنَّ اللّهَ نَعَتَ العُلَماءَ فَقالَ عز و جل: «إِنَّ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلى عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً- وَ یَقُولُونَ سُبْحانَ رَبِّنا إِنْ کانَ وَعْدُ رَبِّنا لَمَفْعُولاً- وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً».(7)
435 . عنه صلى الله علیه و آله: کَفى مِنَ العِلمِ الخَشیَةُ.(8)
436 . عنه صلى الله علیه و آله: خَشیَةُ اللّهِ رَأسُ کُلِّ حِکمَةٍ.(9)
437 . عنه صلى الله علیه و آله: رَأسُ الحِکمَةِ مَخافَةُ اللّهِ عز و جل.(10)
6 / 2
خداترسى
قرآن
«از بندگان خدا، تنها دانایان‌اند که از او مى‌ترسند. آرى، خدا ارجمندِ آمرزنده است» .
«بى‌گمان، کسانى که پیش از [نزول]آن، دانش یافته‌اند، چون [این کتاب]بر آنان خوانده شود، سجده‌کنان به روى در مى‌افتند و مى‌گویند: «منزّه است پروردگار ما، که وعده پروردگار ما قطعاً انجام شدنى است» و بر خاک مى‌افتند و مى‌گریند و بر فروتنى آنها مى‌افزاید» .
حدیث
434 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارشش به ابو ذر: اى ابو ذر! به هر کس دانشى داده شود، ولى [از بیم خدا]نگرید، در حقیقت، دانشى بى‌سود داده شده است؛ زیرا خداى عز و جلدانشمندان را توصیف فرموده و گفته است: «بى‌گمان، کسانى که پیش از نزول آن، دانش یافته‌اند، چون این کتاب بر آنان خوانده شود، سجده‌کنان به رو در مى‌افتند و مى‌گویند: «منزّه است پروردگار ما که بى‌گمان، وعده پروردگار ما انجام شدنى است» و به رو در مى‌افتند و مى‌گریند و بر فروتنىِ آنها مى‌افزاید» .
435 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بیم [از خدا]، نشانه‌اى کافى بر وجود دانش است.
436 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بیم از خداوند، اساس هر حکمتى است.
437 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اساس حکمت، ترس از خداوند عز و جل است.
6 / 3
العَمَل
438 . مجمع البیان عن جابر: تَلَا النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله هذِهِ الآیَةَ: «وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ اَلْعالِمُونَ»(11) وقالَ: العالِمُ الَّذی عَقَلَ عَنِ اللّهِ، فَعَمِلَ بِطاعَتِهِ، وَاجتَنَبَ سَخَطَهُ.(12)
439 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العالِمُ مَن یَعمَلُ.(13)
440 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ العالِمَ مَن یَعمَلُ بِالعِلمِ وإن کانَ قَلیلَ العَمَلِ.(14)
441 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَکونُ عالِماً حَتّى تَکونَ بِالعِلمِ عامِلًا.(15)
442 . عنه صلى الله علیه و آله: کَفى بِالمَرءِ عِلماً إذا عَبَدَ اللّهَ، وکَفى بِالمَرءِ جَهلًا إذا اُعجِبَ بِرَأیِهِ.(16)
6 / 4
الصَّلاح
443 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله فی بیانِ ما یَتَشَعَّبُ عَنِ العِلمِ: أمَّا العِلمُ، فَیَتَشَعَّبُ مِنهُ الغِنى وإن کانَ فَقیراً، وَالجودُ وإن کانَ بَخیلًا، وَالمَهابَةُ وإن کانَ هَیِّناً، وَالسَّلامَةُ وإن کانَ سَقیماً، وَالقُربُ وإن کانَ قَصِیًّا، وَالحَیاءُ وإن کانَ صَلِفاً، وَالرِّفعَةُ وإن کانَ وَضیعاً، وَالشَّرَفُ وإن کانَ رَذلًا، وَالحِکمَةُ، وَالحُظوَةُ، فَهذا مایَتَشَعَّبُ لِلعاقِلِ بِعِلمِهِ. فَطوبى لِمَن عَقَلَ وعَلِمَ.(17)
6 / 3
عمل
438 . مجمع البیان به نقل از جابر: هنگامى که پیامبر صلى الله علیه و آله این آیه را خواند: «و جز دانشمندان، آن را در نمى‌یابند» ، فرمود: «دانشمند [ِ حقیقى]، کسى است که داراى بینش الهى باشد(18) و در نتیجه، به آنچه خدا از او خواسته، عمل کند و از خشم خداوند دورى گزیند» .
439 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عالم، کسى است که عمل کند.
440 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عالم، کسى است که به علم، عمل کند، هر چند اندک.(19)
441 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: تا به دانش عمل نکنى، دانا نیستى.
442 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در دانایىِ آدمى، همین بس که خدا را بپرستد، و در نادانىِ شخص، همین بس که از رأى خود خوشش آید.
6 / 4
درستى
443 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در بیان آنچه از علم، منشعب مى‌شود: و امّا علم؛ اگرچه انسانْ فقیر باشد، از آن، توانگرى حاصل مى‌شود و اگر بخیل باشد، جود، و اگر خوار باشد، ابّهت، و اگر بیمار باشد، سلامت، و اگر دور باشد، نزدیکى، و اگر هرزه باشد،
شرم، و اگر پست باشد، والایى، و اگر حقیر باشد، شرافت و حکمت و منزلت. اینها چیزهایى هستند که از دانشِ خردمند، برایش به دست مى‌آیند. پس خوشا به حال آن که خرد ورزید و دانست!
6 / 5
النَّوادِر
444 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ أشرَفَ الحَدیثِ ذِکرُ اللّهِ تَعالى، ورَأسَ الحِکمَةِ طاعَتُهُ.(20)
445 . عنه صلى الله علیه و آله: الرِّفقُ رَأسُ الحِکمَةِ.(21)
446 . عنه صلى الله علیه و آله: تَقوَى اللّهِ عز و جل رَأسُ کُلِّ حِکمَةٍ.(22)
447 . عنه صلى الله علیه و آله: کانَ فِی الدُّنیا حَکیمانِ یَلتَقِیانِ فِی السَّنَةِ مَرَّةً فَیَعِظُ أحَدُهُما صاحِبَهُ، فَالتَقَیا فَقالَ أحَدُهُما لِصاحِبِهِ: عِظنی وَاجمَع وأوجِز، لا أقدِرُ أن أقِفَ عَلَیکَ مِنَ العِبادَةِ.
فَقالَ: یا أخی، اُنظُر أن لا یَراکَ اللّهُ حَیثُ نَهاکَ، ولا یَفقِدَکَ حَیثُ أمَرَکَ.(23)
448 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أصلَحَ أمرَ آخِرَتِهِ أصلَحَ اللّهُ أمرَ دُنیاهُ، ومَن أصلَحَ ما بَینَهُ وبَینَ اللّهِ أصلَحَ اللّهُ ما بَینَهُ وبَینَ النّاسِ(24)
6 / 5
گوناگون
444 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا برترین سخن، ذکر خداوند متعال است و اساس حکمت، فرمان‌بردارى از اوست.
445 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مدارا، اساس حکمت است.
446 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بیم از خداوند عز و جل، اساس هر حکمتى است.
447 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دو حکیم در دنیا بودند که در سال، یک بار همدیگر را مى‌دیدند و یکى، دیگرى را پند مى‌داد. پس چون به هم رسیدند، یکى از آن دو به دیگرى گفت: مرا پند ده و جامع و مختصر بگو، که نمى‌توانم به خاطر تو، از عبادت باز مانم.
او گفت: «برادر من! مراقب باش تا خداوند در آن جا که تو را باز داشته، نبیند و در آن جا که فرمانت داده، بیابد» .
448 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که کار آخرتش را به سامان آورَد، خداوند، کار دنیایش را سامان مى‌دهد و آن که میان خود و خداوند را اصلاح کند، خداوند، میان او و مردم را اصلاح مى‌فرماید.
449 . عنه صلى الله علیه و آله فی بَیانِ ما کانَ فی صُحُفِ إبراهیمَ علیه السلام: کانَ فیها: . . . عَلَى العاقِلِ ما لَم یَکُن مَغلوباً عَلى عَقلِهِ أن یَکونَ لَهُ ساعاتٌ: ساعَةٌ یُناجی فیها رَبَّهُ عز و جل، وساعَةٌ یُحاسِبُ نَفسَهُ، وساعَةٌ یَتَفَکَّرُ فیما صَنَعَ اللّهُ عز و جلإلَیهِ، وساعَةٌ یَخلو فیها بِحَظِّ نَفسِهِ مِنَ الحَلالِ، فَإِنَّ هذِهِ السّاعَةَ عَونٌ لِتِلکَ السّاعاتِ، وَاستِجمامٌ لِلقُلوبِ وتَوزیعٌ لَها.(25)
450 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا رَأَیتُمُ المُؤمِنَ صَموتاً فَادنوا مِنهُ؛ فَإِنَّهُ یُلقِی الحِکمَةَ.(26)
451 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیسَ بِحَکیمٍ مَن لَم یُعاشِر بِالمَعروفِ مَن لا یَجِدُ مِن مُعاشَرَتِهِ بُدًّا حَتّى جَعَلَ اللّهُ لَهُ مِن ذلِکَ فَرَجاً.(27)
449 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در بیان آنچه در صحف ابراهیم علیه السلام است: . . . بر خردمند است تا هنگامى که عقلش مغلوب نشده است، وقتش را چند بخش کند: پاره‌اى به مناجات با پروردگار عز و جل بپردازد، ساعتى محاسبه نفس کند، ساعتى در آنچه خداوند عز و جل براى او انجام داده، بیندیشد، و ساعتى براى لذّت حلال، خلوت کند. این ساعت، یاور و مایه یک‌دله شدن و توزیع دیگر ساعت‌هاست» .
450 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه مؤمن را ساکت دیدید، بدو نزدیک شوید که القاى حکمت مى‌کند.
451 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حکیم نیست آن که با کسى که از معاشرتش ناگزیر است، پسندیده رفتار نمى‌کند، تا آن گاه که خداوند برایش راهى بگشاید.
1) آل عمران:18.
2) سبأ:6.
3) الحجّ:54.
4) بحارالأنوار: ج 1 ص 120 ح 11.
5) فاطر:28.
6) الإسراء:107 109.
7) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 367 ح 2661 عن أبی ذرّ.
8) تاریخ أصبهان: ج 1 ص 162 الرقم 143 عن عائشة.
9) حلیة الأولیاء: ج 2 ص 386 عن أنس.
10) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 376 ح 5766؛ الزهد لابن حنبل: ص 92 وفیه «خشیة الربّ» بدل «مخافة اللّه عز و جل» عن خالد بن ثابت الربعیّ نقلاً عن زبور داوود علیه السلام.
11) العنکبوت:43.
12) مجمع البیان: ج 8 ص 446؛ الفردوس: ج 3 ص 73 ح 4206 من دون ذکر الآیة الکریمة.
13) الجامع الصغیر: ج 2 ص 192 ح 5715 نقلاً عن أبی الشیخ عن عبادة.
14) ثواب الأعمال: ص 346 ح 1 عن أبی هریرة وعبد اللّه بن عبّاس، بحار الأنوار: ج 76 ص 373؛ کنز العمّال: ج 10 ص 133 ح 28665 وص 182 ح 28945 کلاهما نقلاً عن‌أبیالشیخ عن‌عبادة وفیهما «قلیلاً» بدل «قلیل‌العمل».
15) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 214؛ کنزالعمّال: ج 15 ص 902 ح 43554 نقلاً عن العسکریّ فی الأمثال عن ابن مسعود.
16) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 21 عن عبداللّه بن عمرو؛ جامع الأحادیث للقمّی: ص 110 وفیه «فقها» بدل «علما».
17) تحف العقول: ص 16، بحارالأنوار: ج 1 ص 118 ح 11.
18) براى معناى دقیق‌تر حدیث، ر. ک: دانش‌نامه عقاید اسلامى: معرفت‌شناسى / ج 1 ص 426(پاورقى).
19) در کنز العمّال آمده است: «هرچند چنین عالمى، اندک است».
20) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 402 ح 5868 عن أبی الصباح الکنانی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 74 ص 114 ح 8.
21) مسند الشهاب: ج 1 ص 65 ح 51 عن جریر بن عبد اللّه؛ عوالی اللآلی: ج 1 ص 371 ح 79، بحار الأنوار: ج 75 ص 352 ح 62.
22) الفردوس: ج 2 ص 71 ح 2403 عن أنس؛ تحف العقول: ص 512 عن عیسى علیه السلام وص 232 عن الإمام الحسن علیه السلام وفیهما «التقوى» بدل «تقوى اللّه» ، بحارالأنوار: ج 14 ص 316 ح 17.
23) الفردوس: ج 3 ص 275 ح 4825 عن أنس.
24) عدّة الداعی: ص 216، بحار الأنوار: ج 71 ص 367 ح 17 وراجع: الفردوس: ج 3 ص 581 ح 5819.
25) الخصال: ص 525 ح 13 عن أبی ذرّ، بحار الأنوار: ج 77 ص71 ح 1؛ صحیح ابن حبّان: ج2 ص78 ح 361 عن أبی ذرّ نحوه.
26) تحف العقول: ص 397 عن الإمام الکاظم علیه السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 154 ح 30.
27) شعب الإیمان: ج 6 ص 267 ح 8104 عن أبی فاطمة الإیادیّ.
