2 / 1
التَّعَلُّمُ وَالتَّفَکُّرُ
الکتاب
«اَلَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ- عَلَّمَ اَلْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ» .(1)
الحدیث
361 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّمَا العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ.(2)
362 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ التَّفکُّرَ حَیاةُ قَلبِ البَصیرِ، کما یَمشی المُستَنیرُ فی الظُّلُماتِ بالنورِ، یُحسِنُ التَّخلُّصَ، وقِلَّة التَّربُّصَ.(3)
2 / 1
آموختن و اندیشیدن
قرآن
«همان کس که به وسیله قلم آموخت. آنچه را که انسان نمى‌دانست، [به تدریج به او]آموخت» .
حدیث
361 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا دانش، با آموختن، حاصل مى‌شود.
362 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اندیشیدن، [مایه]حیات دل شخص با بصیرت است، همان گونه که شخصِ چراغ به دست در تاریکى‌ها در پرتو نور [چراغ]راه مى‌رود و به خوبى، خود را نجات مى‌دهد و کمتر درنگ مى‌کند.
2 / 2
الوَحی
الکتاب
«نَزَلَ بِهِ اَلرُّوحُ اَلْأَمِینُ- عَلى قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ اَلْمُنْذِرِینَ» .(4)
«عَلَّمَهُ شَدِیدُ اَلْقُوى» .(5)
«وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ» .(6)
«عَلَّمَکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ» .(7)
«وَ اُذْکُرُوا نِعْمَتَ اَللّهِ عَلَیْکُمْ وَ ما أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ اَلْکِتابِ وَ اَلْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَ اِتَّقُوا اَللّهَ وَ اِعْلَمُوا أَنَّ اَللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ» .(8)
الحدیث
363 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العِلمُ میراثی ومیراثُ الأَنبِیاءِ قَبلی.(9)
364 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّا أهلُ بَیتٍ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، ومَوضِعُ الرِّسالَةِ، ومُختَلَفُ المَلائِکَةِ، وبَیتُ الرَّحمَةِ، ومَعدِنُ العِلمِ.(10)
365 . عنه صلى الله علیه و آله: إذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الاُمورُ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ. . . لَهُ ظَهرٌ وبَطنٌ؛ فَظاهِرُهُ حُکمُ اللّهِ، وباطِنُهُ عِلمُ اللّه تعالى. . . فیهِ مَصابیحُ الهُدى، ومَنارُ الحِکمَةِ، ودَلیلٌ عَلَى المَعرِفَةِ لِمَن عَرَفَ النِّصفَةَ.(11)
2 / 2
وحى
قرآن
«روح الامین، آن را بر دلت نازل کرد تا از [جمله]هشدار دهندگان باشى» .
«آن را [فرشته]شدید القوى، به او فرا آموخت» .
«و آنچه را نمى‌دانستى، به تو آموخت» .
«آنچه نمى‌دانستید، به شما آموخت» .
«و نعمت خدا را بر خود و آنچه را که از کتاب و حکمت بر شما نازل کرده و به [وسیله]آن به شما اندرز مى‌دهد، به یاد آورید، و از خدا پروا داشته باشید، و بدانید که خدا به هر چیزى داناست» .
حدیث
363 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، میراث من و میراث پیامبران پیش از من است.
364 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ما اهل بیت، از شجره نبوّت و جایگاه رسالت و محلّ آمد و شدِ فرشتگان و خانه رحمت و معدن دانش هستیم.
365 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هرگاه کارها همچون پاره‌هاى شبِ تار بر شما مشتبه و [مبهم]گشت، به قرآن روى آورید. . . . قرآن، ظاهرى دارد و باطنى. ظاهرش، حکم خداوند است و باطنش، دانش خداوند متعال. . . . چراغ‌هاى هدایت و پرتوگاه‌هاى حکمت و
راه‌نما به معرفت، در قرآن‌اند، براى کسى که انصاف داشته باشد.
366 . عنه صلى الله علیه و آله فی وَصفِ القُرآنِ: مَنِ ابتَغَى العِلمَ فی غَیرِهِ أضَلَّهُ اللّهُ.(12)
2 / 3
الإِلهام
الکتاب
«فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً» .(13)
«وَ أَوْحَیْنا إِلى أُمِّ مُوسى أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی اَلْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ اَلْمُرْسَلِینَ» .(14)
الحدیث
367 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا فَقَّهَهُ فِی الدّینِ وألهَمَهُ رُشدَهُ.(15)
368 . عنه صلى الله علیه و آله: عِلمُ الباطِنِ سِرٌّ مِن سِرِّ اللّهِ عز و جل، وحُکمٌ مِن حُکمِ اللّهِ، یَقذِفُهُ فی قُلوبِ مَن یَشاءُ مِن أولِیائِهِ.(16)
366 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در توصیف قرآن: هر که علم را در جز قرآن بجوید، خداوند گم‌راهش مى‌کند.
2 / 3
الهام
قرآن
«تا بنده‌اى از بندگان ما را یافتند که از جانب خود به او رحمتى عطا کرده و از نزد خود بدو دانشى آموخته بودیم» .
«و به مادر موسى وحى (الهام) کردیم که: او را شیر ده، و چون بر او بیمناک شدى، او را در نیل بینداز، و مترس و اندوه مدار که ما او را به تو باز مى‌گردانیم و از [زمره]پیمبرانش قرار مى‌دهیم» .
حدیث
367 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه خداوند، خوبى بنده‌اى را بخواهد، او را دین‌شناس مى‌گردانَد و راه هدایتش را به او الهام مى‌فرماید.
368 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: علم باطن، رازى است از رازهاى خداوند عز و جل و حکمى از احکام اوست که در دل هر یک از اولیاى خود که بخواهد، قرار مى‌دهد.
369 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ مِنَ العِلمِ کَهَیئَةِ المَکنونِ لایَعلَمُهُ إلَا العُلَماءُ بِاللّهِ، فَإِذا نَطَقوا بِهِ لا یُنکِرُهُ إلّا أهلُ الغِرَّةِ بِاللّهِ عز و جل.(17)
370 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن عَبدٍ إلّا فی وَجهِهِ عَینانِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ الدُّنیا، وعَینانِ فی قَلبِهِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ الآخِرَةِ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً فَتَحَ عَینَیهِ الَّتی فی قَلبِهِ، فَأَبصَرَ بِهِما ما وُعِدَ بِالغَیبِ ومِمّا غیبَ، فَآمَنَ الغَیبَ بِالغَیبِ.(18)
371 . عنه صلى الله علیه و آله: لَولا أنَّ الشَّیاطینَ یَحومونَ عَلى قُلوبِ بَنی آدَمَ لَنَظَروا إلَى المَلَکوتِ.(19)
372 . عنه صلى الله علیه و آله: لَولا تَمریغُ قُلوبِکُم أو تَزَیُّدُکُم فِی الحَدیثِ لَسَمِعتُم ما أسمَعُ.(20)
369 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برخى از علوم، مانند چیزى هستند که پنهان شده است و هیچ کس به آنها جز عالمان الهى آگاهى ندارد. پس اگر چیزى از آن بر زبانشان جارى شود، از طرف افراد کم‌تجربه [و کم‌اطّلاع]به خداوند عز و جل، انکار مى‌شود.
370 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ بنده‌اى نیست، جز این که دو چشم در صورت اوست که با آنها امور دنیا را مى‌بیند و دو چشم در دلش که با آنها امور آخرت را مشاهده مى‌کند. هر گاه خداوندْ خوبى بنده‌اى را بخواهد، دو چشم دل او را مى‌گشاید و او به وسیله آنها وعده‌هاى غیبى خدا را مى‌بیند و با چشم دل، به وعده‌ها [ى خداوند،]ایمان مى‌آورد.
371 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر نبود این که شیطان‌ها بر گرد دل‌هاى آدمیان مى‌گردند، هر آینه انسان‌ها ملکوت را مى‌دیدند.
372 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر پراکندگى دل‌ها و دروغگویى‌هاى شما نبود، بى‌گمانْ آنچه را من مى‌شنوم، شما نیز مى‌شنیدید.
1) العلق:4 و 5.
2) صحیح البخاری: ج 1 ص 38 ح 67.
3) الکافی: ج 2 ص 599 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 92 ص 17 ح 17 وفیه «یقلّ» بدل «قلّة».
4) الشعراء:193 و 194.
5) النجم:5.
6) النساء:113.
7) البقرة:239.
8) البقرة:231.
9) فردوس الأخبار: ج 3 ص 96 ح 4014 عن اُمّ هانئ.
10) مسائل علیّ بن جعفر: ص 322 ح 806 عن علیّ بن جعفر عن الإمام الکاظم عن أبیه علیهماالسلام؛ فرائد السمطین: ج 1 ص 44 ح 9 عن ابن عبّاس نحوه.
11) النّوادر للرّاوندی: ص144 ح197 عن الإمام علی علیه السلام، بحارالأنوار: ج 77 ص 134 ح 46.
12) تفسیر العیّاشی: ج 1 ص 6 ح 11 عن الحسن بن علیّ، بحارالأنوار: ج 92 ص 27 ح 30؛ کنزالعمّال: ج 16 ص 193 ح 44216 نقلاً عن وکیع عن عبداللّه بن الحسن ابن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله.
13) الکهف:65.
14) القصص:7.
15) مسند البزّار: ج 5 ص 117 ح 1700 عن عبداللّه؛ عیون الحکم والمواعظ: ص 132 ح 2967 وفیه «الیقین» بدل «رشده».
16) الفردوس: ج 3 ص 42 ح 4104 عن الإمام علیّ علیه السلام.
17) الفردوس: ج 1 ص 210 ح 802 عن أبی هریرة.
18) الفردوس: ج 4 ص 14 ح 6040 عن معاذ بن جبل.
19) بحارالأنوار: ج 70 ص 59 ح 39 نقلاً عن أسرار الصلاة.
20) مسند ابن حنبل: ج 8 ص 303 ح 22355 عن أبی اُمامة.
