3 / 1
التَّعَقُّل
الکتاب
«کَذلِکَ یُبَیِّنُ اَللّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ».(1)
«وَ هُوَ اَلَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ لَهُ اِخْتِلافُ اَللَّیْلِ وَ اَلنَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ».(2)
«فَقُلْنا اِضْرِبُوهُ بِبَعْضِها کَذلِکَ یُحْیِ اَللّهُ اَلْمَوْتى وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ».(3)
«لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ».(4)
الحدیث
19 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اِستَرشِدُوا العَقلَ تَرشُدوا، ولا تَعصوهُ فَتَندَموا.(5)
3 / 1
خردورزى
قرآن
«بدین گونه، خداوند آیات خود را براى شما بیان مى‌کند. باشد که بیندیشید» .
«و اوست آن کس که زنده مى‌کند و مى‌میراند، و اختلاف شب و روز از اوست. مگر نمى‌اندیشید؟» .
«پس گفتیم: پاره‌اى از آن [گاو سر بریده]را به آن [مقتول]بزنید [تا زنده شود]. این گونه خدا مردگان را زنده مى‌کند، و آیات خود را به شما مى‌نمایاند. باشد که بیندیشید» .
«در حقیقت، ما کتابى به سوى شما نازل کردیم که یادِ شما در آن است. آیا نمى‌اندیشید؟» .
حدیث
19 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از خرد، راه‌نمایى بگیرید تا راه یابید، و از خرد، نافرمانى مکنید که پشیمان مى‌شوید.
20 . عنه صلى الله علیه و آله: لَم یُعبَدِ اللّهُ عز و جل بِشَیءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ.(6)
21 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیِّدُ الأَعمالِ فِی الدّارَینِ العَقلُ.(7)
22 . عنه صلى الله علیه و آله لِعَلیٍّ علیه السلام: یا علیُّ، إذا تَقَرَّبَ العِبادُ إلى خالِقِهِم بالبِرِّ فَتَقَرَّبْ إلَیهِ بالعَقلِ تَسبِقْهُم.(8)
23 . عنه صلى الله علیه و آله وقَد تَلا قَولَهُ تَعالى: «تَبارَکَ اَلَّذِی بِیَدِهِ اَلْمُلْکُ» حَتّى بَلَغَ قَولَهُ: «أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» فَقالَ: أیُّکُم أحسَنُ عَمَلًا فَهُوَ أحسَنُ عَقلًا، وأورَعُ عَن مَحارِمِ اللّهِ، وأسرَعُهُم فی طاعَةِ اللّهِ تَعالى.(9)
24 . عنه صلى الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ إلَى ابنِ مَسعودٍ: یَا بنَ مَسعودٍ، إذا عَمِلتَ عَمَلًا فَاعمَل بِعِلمٍ وعَقلٍ، وإیّاکَ وأن تَعمَلَ عَمَلًا بِغَیرِ تَدَبُّرٍ وعِلمٍ، فَإِنَّهُ جَلَّ جَلالُهُ یَقولُ: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً»(10) (11)
25 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیِّدُ أهلِ الجَنَّةِ بَعدَ المُرسَلینَ أفضَلُهُم عَقلًا، وأفضَلُ النّاسِ أعقَلُ النّاسِ.(12)
26 . عنه صلى الله علیه و آله لِعَلیٍّ علیه السلام: یا عَلِیُّ، إذَا اکتَسَبَ النّاسُ مِن أنواعِ البِرِّ لِیَتَقَرَّبوا بِها إلى رَبِّنا فَاکتَسِب‌أنتَ أنواعَ العَقلِ تَسبِقهُم بِالزَّلفِ وَالقُربَةِ وَالدَّرَجاتِ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ.(13)
27 . تاریخ بغداد عن عطاء: إنَّ ابنَ‌عَبّاسٍ دَخَلَ عَلى عائِشَةَ فَقالَ: یا اُمَّ المُؤمِنینَ، أرَأیتِ الرَّجُلَ یَقِلُّ قِیامُهُ ویَکثُرُ رُقادُهُ، وآخَرُ یَکثُرُ قِیامُهُ ویَقِلُّ رُقادُهُ، أیُّهُما أحَبُّ إلَیکِ؟
قالَت: سَأَلتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله کَما سَأَلتَنی، فَقالَ: أحسَنُهُما عَقلًا.
فَقُلتُ: یا رَسولَ اللّهِ، إنَّما أسأَلُکَ عَن عِبادَتِهِما؟
فَقالَ: یا عائِشَةُ، إنَّما یُسأَلانِ عَن عُقولِهِما، فَمَن کانَ أعقَلَ کانَ أفضَلَ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ.(14)
20 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدا با چیزى بهتر از خرد، بندگى نمى‌شود.
21 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سَرور کارها در هر دو سراى، خرد است.
22 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به على علیه السلام: اى على! هر گاه بندگان با نیکى کردن، به آفریدگار خویش نزدیک شوند، تو با خردورزى به او نزدیک شو تا از آنان پیشى‌گیرى.
23 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله پس از این که قول خداوند را که: «خجسته است کسى که حکومت جهان هستى، به دست اوست» تا «کدام یک از شما بهتر عمل مى‌کنید» تلاوت کرد: هر یک از شما که رفتارش نیکوتر باشد، هموست که خردى نیکوتر دارد و بیشتر، از گناهان، پرهیز مى‌کند و در بندگىِ خدا، شتابان‌تر است.
24 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به عبد اللّه بن مسعود: اى پسر مسعود! هر گاه کارى انجام مى‌دهى، بر پایه دانش و خرد انجام بده. بپرهیز از آن که بدون اندیشه و دانش، دست به کارى بزنى؛ زیرا خداوند بزرگ مى‌فرماید: «و مانند آن [زنى]مباشید که رشته خود را پس از محکم بافتن، [یکى یکى]از هم مى‌گسست» .
25 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سَرور بهشتیان پس از پیامبران، خردمندترینِ آنهاست و برترینِ مردم، خردمندترینِ آنهاست.
26 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به على علیه السلام: اى على! هر گاه مردم با انجام دادن انواع کارهاى نیک، به خداوند تقرّب مى‌جویند، تو انواع خرد را به دست آور که از آنان در قرب به خداوند و کسب رتبه در دنیا و آخرت، پیشى خواهى گرفت.
27 . تاریخ بغداد به نقل از عطا: ابن عبّاس بر عایشه وارد شد و گفت: اى اُمّ المؤمنین!
از میان دو انسانى که یکى کم شب‌زنده‌دارى مى‌کند و بیشتر مى‌خوابد و دیگرى که کمتر مى‌خوابد و بیشتر شب‌زنده‌دارى مى‌کند، کدام را بیشتر دوست مى‌دارى؟
عایشه گفت: من همین را از پیامبر خدا سؤال کردم و ایشان فرمود: «کسى را که خردمندتر است» .
پرسیدم: من از عبادت آنان پرسیدم [و شما از خردشان سخن مى‌گویى؟].
فرمود: «اى عایشه! آنان به اندازه خردشان مورد سؤال قرار مى‌گیرند. هر که خردمندتر باشد، در دنیا و آخرت، برتر است» .
28 . حلیة الأولیاء عن أبی أیّوب الأنصاریّ عن النّبیّ صلى الله علیه و آله: إنَّ الرَّجُلَینِ لَیَتَوَجَّهانِ إلَى المَسجِدِ فَیُصَلِّیانِ، فَیَنصَرِفُ أحَدُهُما وصَلاتُهُ أوزَنُ مِن اُحُدٍ، ویَنصَرِفُ الآخَرُ وما تَعدِلُ صَلاتُهُ مِثقالَ ذَرَّةٍ.
فَقالَ أبو حُمَیدٍ السّاعِدِیُّ: وکَیفَ یَکونُ ذلِکَ یا رَسولَ اللّهِ؟
قالَ: إذا کانَ أحسَنَهُما عَقلًا.
قالَ: وکَیفَ یَکونُ ذلِکَ؟
قالَ: إذا کانَ أورَعَهُما عَن مَحارِمِ اللّهِ، وأحرَصَهُما عَلَى المُسارَعَةِ إلَى الخَیرِ، وإن کانَ دونَهُ فِی التَّطَوُّعِ.(15)
29 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: کَم مِن عاقِلٍ عَقَلَ عَنِ اللّهِ عز و جل أمرَهُ وهُوَ حَقیرٌ عِندَ النّاسِ ذَمیمُ المَنظَرِ؛ یَنجو غَدًا. وکَم مِن ظَریفِ اللِّسانِ جَمیلِ المَنظَرِ عِندَ النّاسِ؛ یَهلِکُ غَدًا فِی القِیامَةِ.(16)
30 . عنه صلى الله علیه و آله: جَدَّ المَلائِکَةُ وَاجتَهَدوا فی طاعَةِ اللّهِ بِالعَقلِ، وجَدَّ المُؤمِنونَ مِن بَنی آدَمَ وَاجتَهَدوا فی طَاعَةِ اللّهِ عَلى قَدرِ عُقولِهِم، فَأعمَلُهُم بِطاعَةِ اللّهِ أوفَرُهُم عَقلًا.(17)
28 . حلیة الأولیاء به نقل از ابو ایّوب انصارى: پیامبر خدا فرمود: «دو مرد وارد مسجد مى‌شوند و نماز مى‌گزارند. آن گاه، در حالى باز مى‌گردند که نمازِ یکى، سنگین‌تر از کوه اُحُد است و نماز دیگرى، همسنگ ذرّه‌اى نیست» .
ابو حمید ساعدى پرسید: چگونه چنین مى‌شود، اى پیامبر خدا؟
فرمود: «اگر یکى خردمندتر باشد» .
باز پرسید: چگونه مى‌شود؟
فرمود: «اگر یکى در مقابل گناهان، خودنگهدارتر باشد و در انجام دادن خوبى‌ها شتاب و ولع بیشترى به خرج دهد، گرچه در امور مستحبّى، از دیگرى پایین‌تر باشد» .
29 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چه بسیار خردمندى که دستورهاى خداوند را با بینش الهى دریافته است، امّا نزد مردم، خوار و زشت‌منظر است؛ ولى در آینده رستگار مى‌شود! و چه بسیار سخنورى که نزد مردم، زیباروست؛ ولى در قیامت به هلاکت مى‌افتد!
30 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: فرشتگان، با خرد، در فرمان‌بردارى از خداوند، کوشش و تلاش کردند و انسان‌هاى مؤمن نیز به اندازه خردشان، در راه طاعت خداوند کوشش و تلاش نمودند. پس، از میان آنان، کسانى بیشترینْ فرمان‌بردارى از خداوند را به جاى آوردند که بیشترینْ بهره را از خرد داشتند.
3 / 2
التَّفَکُّر
الکتاب
«وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی اَلسَّماواتِ وَ ما فِی اَلْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ».(18)
«وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ».(19)
«هُوَ اَلَّذِی أَنْزَلَ مِنَ اَلسَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ- یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ اَلزَّرْعَ وَ اَلزَّیْتُونَ وَ اَلنَّخِیلَ وَ اَلْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ اَلثَّمَراتِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ».(20)
«وَ هُوَ اَلَّذِی مَدَّ اَلْأَرْضَ وَ جَعَلَ فِیها رَواسِیَ وَ أَنْهاراً وَ مِنْ کُلِّ اَلثَّمَراتِ جَعَلَ فِیها زَوْجَیْنِ اِثْنَیْنِ یُغْشِی اَللَّیْلَ اَلنَّهارَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ».(21)
«إِنَّما مَثَلُ اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ اَلسَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ اَلْأَرْضِ مِمّا یَأْکُلُ اَلنّاسُ وَ اَلْأَنْعامُ حَتّى إِذا أَخَذَتِ اَلْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ اِزَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها أَتاها أَمْرُنا لَیْلاً أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ اَلْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ».(22)
«أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَى اَلْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ- وَ إِلَى اَلسَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ- وَ إِلَى اَلْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ- وَ إِلَى اَلْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ».(23)
«قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اَللّهِ وَ لا أَعْلَمُ اَلْغَیْبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحى إِلَیَّ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلْأَعْمى وَ اَلْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ».(24)
3 / 2
تفکّر
قرآن
«و آنچه را در آسمان‌ها و آنچه را در زمین است، به سود شما رام کرد. همه از اوست. قطعاً در این [امر]براى مردمى که مى‌اندیشند، نشانه‌هایى است» .
«و از نشانه‌هاى او، این که از [نوع]خودتان، همسرانى براى شما آفرید تا بدانها آرام گیرید، و میانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در این [نعمت]براى مردمى که مى‌اندیشند، قطعاً نشانه‌هایى است» .
«اوست کسى که از آسمان، آبى فرود آورد که [آب]آشامیدنىِ شما از آن است، و روییدنى [هایى]که [رمه‌هاى خود را]در آن مى‌چرانید [نیز]از آن است. به وسیله آن، کشت و زیتون و درختان خرما و انگور و از هر گونه محصولات [دیگر]براى شما مى‌رویاند. قطعاً در اینها براى مردمى که اندیشه مى‌کنند، نشانه‌اى است» .
«و اوست کسى که زمین را گسترانید و در آن، کوه‌ها و رودها نهاد، و از هر گونه میوه‌اى در آن، جُفت جُفت قرار داد. روز را به شب مى‌پوشاند. قطعاً در این [امور]براى مردمى که تفکّر مى‌کنند، نشانه‌هایى وجود دارد» .
«در حقیقت، مَثَلِ زندگى دنیا به‌سان آبى است که آن را از آسمان، فرو ریختیم. پس گیاه زمین از آنچه مردم و دام‌ها مى‌خورند با آن در آمیخت، تا آن گاه که زمین، پیرایه خود را بر گرفت و آراسته گردید و اهل آن پنداشتند که آنان بر آن قدرت دارند. شبى یا روزى، فرمان [ویرانى]ما آمد و آن را چنان درویده کردیم که گویى دیروز وجود نداشته است. این گونه، نشانه‌ها [ى خود]را براى مردمى که اندیشه مى‌کنند، به روشنى بیان مى‌کنیم» .
«آیا به شتر نمى‌نگرند که چگونه آفریده شده است؟ و به آسمان که چگونه برافراشته شده است؟ و به کوه‌ها که چگونه برپا داشته شده‌اند؟ و به زمین که چگونه گسترده شده است؟» .
«بگو: به شما نمى‌گویم گنجینه‌هاى خدا نزد من است، و غیب نیز نمى‌دانم، و به شما نمى‌گویم که من فرشته‌ام. جز آنچه را که به سوى من وحى مى‌شود، پیروى نمى‌کنم. بگو: آیا نابینا و بینا یکسان‌اند؟ آیا تفکّر نمى‌کنید؟» .
الحدیث
31 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله لِبِلالٍ: لَقَد نَزَلَت عَلَیَّ اللَّیلَةَ آیَةٌ، وَیلٌ لِمَن قَرَأها ولَم یَتَفَکَّر فیها: «إِنَّ فِی خَلْقِ اَلسَّماواتِ. . .»(25) الآیَةَ کُلَّها.(26)
32 . عنه صلى الله علیه و آله: أصدَقُ المُؤمِنینَ إیمانًا أشَدُّهُم تَفَکُّرا فی أمرِ الدُّنیا وَالآخِرَةِ.(27)
33 . التمحیص: رُوِیَ أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله قالَ: لا یَکمُلُ المُؤمِنُ إیمانُهُ حَتّى یَحتَوِیَ عَلى مِئَةٍ وثَلاثِ خِصالٍ: فِعلٍ، وعَمَلٍ، ونِیَّةٍ، وباطِنٍ، وظاهِرٍ.
فَقالَ أمیرُالمُؤمِنینَ عَلِیٌّ علیه السلام: یا رَسولَ اللّهِ، ما یَکونُ المِئَةُ وثَلاثُ خِصالٍ؟
فَقالَ: یا عَلِیُّ، مِن صِفاتِ المُؤمِنِ أن یَکونَ جَوّالَ الفِکرِ. . . .(28)
34 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا عِبادَةَ مِثلُ التَّفَکُّرِ.(29)
35 . عنه صلى الله علیه و آله: تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن قِیامِ لَیلَةٍ.(30)
36 . عنه صلى الله علیه و آله: فِکرُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ.(31)
37 . عنه صلى الله علیه و آله: فِکرَةُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سِتّینَ ساعَةً.(32)
حدیث
31 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به بلال: شب گذشته، آیه‌اى بر من نازل شد. واى بر آن که آن را بخواند و در آن نیندیشد: «به راستى که در آفرینش آسمان‌ها و زمین، نشانه‌هایى براى خردمندان است» [تا آخر آیه](33)
32 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: راستگوترینِ مؤمنان در ایمان، کسى است که بیشتر در مسئله دنیا و آخرت بیندیشد.
33 . التمحیص: گزارش شده که پیامبر خدا فرمود: «ایمان مؤمن، کامل نمى‌گردد، مگر آن که داراى یکصد و سه خصلت باشد: [در]کار و عمل و نیّت و باطن و ظاهر» .
امیر مؤمنان گفت: اى پیامبر خدا! آن یکصد و سه خصلت، کدام‌اند؟
فرمود: «اى على! از صفات مؤمن، آن است که اندیشه‌اى پُر تحرّک داشته باشد. . .» .
34 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ عبادتى، چون اندیشه کردن نیست.
35 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یک ساعت اندیشه کردن، بهتر است از یک شب بیدارى [براى عبادت].
36 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یک ساعت اندیشه کردن، بهتر از یک سال عبادت است.
37 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یک ساعت اندیشه کردن، بهتر از شصت ساعت عبادت است.
38 . عنه صلى الله علیه و آله: التَّفَکُّرُ حَیاةُ قَلبِ البَصیرِ کَما یَمشِی المُستَنیرُ فِی الظُّلُماتِ بِالنّورِ، فَعَلَیکُم بِحُسنِ التَّخَلُّصِ وقِلَّةِ التَّرَبُّصِ.(34)
39 . عنه صلى الله علیه و آله: لا عِلمَ کَالتَّفَکُّرِ.(35)
3 / 3
التَّفَقُّه
الکتاب
«وَ هُوَ اَلَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا اَلْآیاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ».(36)
«قُلْ هُوَ اَلْقادِرُ عَلى أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ اُنْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ اَلْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ».(37)
الحدیث
40 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَةِ کَبَیتٍ خَرِبٍ، فَتَعَلَّموا وعَلِّمواوتَفَقَّهوا ولا تَموتوا جُهّالاً؛ فَإِنَّ اللّهَ لا یَعذِرُ عَلَى الجَهلِ.(38)
41 . عنه صلى الله علیه و آله: خِیارُکُم فِی الجاهِلِیَّةِ خِیارُکُم فِی الإِسلامِ إذا فَقِهوا.(39)
42 . عنه صلى الله علیه و آله: أیُّهَا النّاسُ! إنَّمَا العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ، وَالفِقهُ بِالتَّفَقُّهِ.(40)
38 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اندیشه، [مایه]حیات قلب بیناست، چنان که طالب روشنایى، با نور در تاریکى راه مى‌رود. پس بر شما باد نیکْ رها شدن [از تاریکى‌ها]و کم درنگ کردن [در آنها].
39 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ دانشى، مانند اندیشه کردن نیست.
3 / 3
ژرف‌اندیشى
قرآن
«و او همان کسى است که شما را از یک تن، پدید آورد. پس [براى شما]قرارگاه و محلّ امانتى [مقرّر کرد]. بى‌تردید، ما آیات [خود]را براى مردمى که مى‌فهمند، به روشنى بیان کرده‌ایم» .
«بگو: او تواناست که از بالاى سرتان یا از زیر پاهایتان، عذابى بر شما بفرستد یا شما را گروه گروه به هم اندازد [و دچار تفرقه سازد]و عذاب بعضى از شما را به بعضى [دیگر]بچشاند. بنگر، چگونه آیات [خود]را گوناگون بیان مى‌کنیم. باشد که آنان بفهمند» .
حدیث
40 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دلى که درونش حکمت نیست، مانند خانه‌اى ویران است. پس بیاموزید و آموزش دهید و دین‌شناس گردید و نادان نمیرید؛ چرا که خداوند، عذر نادانى را نمى‌پذیرد.
41 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترینِ شما در دوران جاهلیّت، بهترینِ شما در دوران اسلام است، البتّه آن گاه که بفهمند.
42 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى مردم! همانا دانش، با آموختن، حاصل مى‌شود و دین‌شناسى، با ژرف اندیشى.
43 . عنه صلى الله علیه و آله: لِکُلِّ شَیءٍ دِعامَةٌ، ودِعامَةُ الإِسلامِ الفِقهُ فِی الدّینِ.(41)
44 . عنه صلى الله علیه و آله: لِکُلِّ شَیءٍ عِمادٌ، وعِمادُ هذَا الدّینِ الفِقهُ.(42)
45 . عنه صلى الله علیه و آله: یَسیرُ الفِقهِ خَیرٌ مِن کَثیرِ العِبادَةِ.(43)
46 . عنه صلى الله علیه و آله: أفضَلُ العِبادَةِ الفِقهُ.(44)
47 . عنه صلى الله علیه و آله: خَیرُکُم فِی الإِسلامِ أحاسِنُکُم أخلاقًا إذا فَقِهوا.(45)
48 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أفضَلَ النّاسِ أفضَلُهُم عَمَلاً إذا فَقِهوا فی دینِهِم.(46)
49 . عنه صلى الله علیه و آله: النّاسُ مَعادِنُ؛ خِیارُهُم فِی الجاهِلِیَّةِ خِیارُهُم فِی الإِسلامِ إذا فَقِهوا.(47)
3 / 4
تَحْذیرُ تَرکِ التَّعَقُّل
الکتاب
«وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ اَلْغافِلُونَ».(48)
43 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیزى پشتیبانى دارد و پشتیبان اسلام، کارشناس شدن در دین است.
44 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیزى ستونى دارد و ستون این دین، دین‌شناس شدن است.
45 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اندکى دین‌شناسى، بهتر از عبادت بسیار است.
46 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترین عبادت، فهم دین است.
47 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترینِ شما در اسلام، خوش‌اخلاق‌ترینِ شماست، هر گاه بفهمند.
48 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترینِ مردم، برترینِ آنان در رفتار است، اگر در دین، کارشناس باشند.
49 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردم گنج‌هایند. بهترینِ شما در دوران جاهلیّت، بهترینِ شما در دوران اسلام‌اند، [البتّه]هر گاه بفهمند.
3 / 4
هشدار درباره ترک خردورزى
قرآن
«و در حقیقت، بسیارى از جنّیان و آدمیان را براى دوزخ آفریده‌ایم، [که]دل‌هایى دارند که با آن [حقایق را]دریافت نمى‌کنند، و چشمانى دارند که با آنها نمى‌بینند، و گوش‌هایى دارند که با آنها نمى‌شنوند. آنان همانند چارپایان، بلکه گم‌راه‌ترند. [آرى،]آنها همان غافل‌ماندگان‌اند» .
«وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّ بِإِذْنِ اَللّهِ وَ یَجْعَلُ اَلرِّجْسَ عَلَى اَلَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ».(49)
«وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِی اَلْآخِرَةِ أَعْمى وَ أَضَلُّ سَبِیلاً».(50)
«أُفٍّ لَکُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اَللّهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ».(51)
«قالُوا لَوْ کُنّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنّا فِی أَصْحابِ اَلسَّعِیرِ».(52)
«وَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا یُقْضى عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها کَذلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ-وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ فِیها رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ اَلَّذِی کُنّا نَعْمَلُ أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ اَلنَّذِیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ».(53)
«أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً».(54)
الحدیث
50 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اِستَرشِدُوا العَقلَ تَرشُدوا، ولا تَعصوهُ فَتَندَموا.(5)
3 / 5
حُجِّیَّةُ العَقل
51 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: کُن مَعَ الحَقِّ حَیثُ کانَ، ومَیِّز مَا اشتَبَهَ عَلَیکَ بِعَقلِکَ؛ فَإِنَّه‌حُجَّةُ اللّهِ عَلَیکَ، و وَدیعَته(55) فیکَ وبَرَکاتُهُ عِندَکَ.(56)
«و هیچ کس را نرسد که جز به اذن خدا ایمان بیاورد، و [خدا]بر کسانى که نمى‌اندیشند، پلیدى قرار مى‌دهد» .
«و هر که در این [دنیا]کور [دل]باشد، در آخرت [هم]کور [دل]و گم‌راه‌تر خواهد بود» .
«اُف بر شما و بر آنچه غیر از خدا مى‌پرستید! مگر نمى‌اندیشید؟» .
«و [جهنّمیان]گویند: اگر شنیده [و پذیرفته]بودیم یا تعقّل کرده بودیم، در [میان]دوزخیان نبودیم!» .
«و [لى]کسانى که کافر شده‌اند، آتش جهنّم براى آنان خواهد بود. حکم مرگ بر ایشان [جارى]نمى‌شود تا بمیرند، و نه عذابِ آن از ایشان کاسته مى‌شود. [آرى،]هر ناسپاسى را چنین کیفر مى‌دهیم. و آنان در آن جا فریاد برمى‌آورند: پروردگارا! ما را بیرون بیاور، تا غیر از آنچه مى‌کردیم، کار شایسته کنیم. مگر شما را [آن قدر]عمر دراز ندادیم که هر کس که باید در آن عبرت بگیرد، عبرت مى‌گرفت و [آیا]براى شما هشداردهنده نیامد؟ پس بچشید که براى ستمگران، یاورى نیست» .
«یا گمان دارى که بیشترشان مى‌شنوند یا مى‌اندیشند؟ آنان جز مانند ستوران نیستند؛ بلکه گم‌راه‌ترند» .
حدیث
50 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از خرد، راه‌نمایى بگیرید تا به رُشد برسید و از خرد، نافرمانى مکنید که پشیمان مى‌شوید.
3 / 5
حجیّتِ عقل
51 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: با حق باش، هر جا که باشد. و آنچه را [از عقاید و اخلاق و اعمال]بر تو مشتبه مى‌شود، با خردت جدا ساز؛ زیرا خرد، حجّت خدا بر تو و امانت او در نزد تو و برکات الهى در پیش توست.(57)
3 / 6
دَورُ العَقلِ فی جَزاءِ الأَعمال
52 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إذا بَلَغَکُم عَن رَجُلٍ حُسنُ حالٍ فَانظُروا فی حُسنِ عَقلِهِ، فَإِنَّمایُجازى بِعَقلِهِ.(58)
53 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا رَأیتُمُ الرَّجُلَ کَثیرَ الصَّلاةِ کَثیرَ الصِّیامِ، فَلا تُباهوا بِهِ حَتّى تَنظُرواکَیفَ عَقلُهُ.(59)
54 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ الرَّجُلَ لَیَکونُ مِن أهلِ الصَّلاةِ وَالزَّکاةِ وَالحَجِّ وَالعُمرَةِ وَالجِهادِ، وما یُجزى یَومَ القِیامَةِ إلّا بِقَدرِ عَقلِهِ.(60)
55 . عنه صلى الله علیه و آله: الجَنَّةُ مِئَةُ دَرَجَةٍ، تِسعٌ وتِسعونَ دَرَجَةً لِأَهلِ العَقلِ، ودَرَجَةٌ لِسائِرِالنّاسِ الَّذینَ هُم دونَهُم.(61)
56 . عنه صلى الله علیه و آله: تَعَبَّدَ رَجُلٌ فی صَومَعَةٍ ، فَمَطَرَتِ السَّماءُ، فَأَعشَبَتِ الأَرضُ، فَرَأى حِمارًا یَرعى، فَقالَ: رَبِّ لَو کانَ لَکَ حِمارٌ لَرَعَیتُهُ مَعَ حِماری. فَبَلَغَ ذلِکَ نَبِیًّا مِن أنبِیاءِ بَنى إسرائیلَ، فَأَرادَ أن یَدعُوَ عَلَیهِ، فَأَوحَى اللّهُ إلَیهِ: إنَّما اُجازِی العِبادَ عَلى قَدرِ عُقولِهِم.(62)
57 . تحف العقول: أثنى قَومٌ بِحَضرَتِهِ [صلى الله علیه و آله]عَلى رَجُلٍ حَتّى ذَکَروا جَمیعَ خِصالِ الخَیرِ فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: کَیفَ عَقلُ الرَّجُلِ؟
فَقالوا: یا رَسولَ اللّهِ، نُخبِرُکَ عَنهُ بِاجتِهادِهِ فِی العِبادَةِ وأصنافِ الخَیرِ تَسأَلُنا عَن عَقلِهِ؟ !
فَقالَ صلى الله علیه و آله: إنَّ الأَحمَقَ یُصیبُ بِحُمقِهِ أعظَمَ مِن فُجورِ الفاجِرِ، وإنَّما یَرتَفِعُ العِبادُ غَدًا فِی الدَّرَجاتِ ویَنالونَ الزُّلفى مِن رَبِّهِم عَلى قَدرِ عُقولِهِم.(63)
3 / 6
نقش خردورزى در پاداش اعمال
52 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر از رفتار نیکوى شخصى به شما خبر رسید، در نیکویىِ خردش بنگرید؛ چرا که به اندازه خردش پاداش داده مى‌شود.
53 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر فردى را بسیار نمازگزار و بسیار روزه‌گیر یافتید، به وى مبالید، تا وقتى که در چگونگىِ خردش بنگرید.
54 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: انسانى که اهل نماز، زکات، حج، عمره و جهاد است، در روز رستاخیز، تنها به اندازه خردش پاداش داده مى‌شود.
55 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهشت یکصد رتبه دارد؛ نود و نُه رتبه آن، از آنِ خردمندان و یک رتبه دیگر، از آنِ مردمان دیگر است.
56 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردى در صومعه‌اى عبادت مى‌کرد. از آسمان، باران بارید و زمین سرسبز شد. خرى را دید که [در سبزه‌ها]مى‌چرد. گفت: پروردگارا! اگر تو هم خرى مى‌داشتى، به همراه خرِ خودم آن را مى‌چراندم.
این سخن به پیامبرى از پیامبران بنى اسرائیل رسید. خواست او را نفرین کند که خداوند به وى وحى فرستاد: «همانا بندگانم را به میزان خردشان، پاداش مى‌دهم» .
57 . تحف العقول: گروهى در حضور پیامبر خدا، مردى را ستایش کردند و همه ویژگى‌هاى خوب را برایش بر شمردند. آن گاه، پیامبر خدا فرمود: «خرد او، چگونه است؟» .
گفتند: اى پیامبر خدا! ما از تلاش او در عبادت و دیگر خوبى‌ها سخن مى‌رانیم و تو از خرد او مى‌پرسى؟
فرمود: «نادان، از روى نادانى، دست به زشتى‌هایى بزرگ‌تر از زشتى‌هاى انسان گنهکار مى‌زند. همانا در روز واپسین، بندگان به میزان خردشان به رتبه‌هاى بالاتر نائل مى‌شوند و به پروردگار تقرّب مى‌جویند» .
58 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله لَمّا وَصَفوا عِندَهُ رَجُلًا بِحُسنِ عِبادَتِهِ: اُنظُروا إلى عَقلِهِ؛ فَإِنَّما یُجزَى العِبادُ یَومَ القِیامَةِ عَلى قَدرِ عُقولِهِم.(64)
58 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله آن گاه که در نزد ایشان از عبادت نیکوى مردى، سخن راندند: در خرد او بنگرید. همانا بندگان در روز رستاخیز، به اندازه خردشان پاداش داده مى‌شوند.
1) البقرة:242.
2) المؤمنون:80.
3) البقرة:73.
4) الأنبیاء:10.
5) کنز الفوائد: ج 2 ص 31، بحار الأنوار: ج 1 ص 96 ح 41.
6) الخصال: ص 433 ح 17 عن سلیمان بن خالد عن الإمام الباقر علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 108 ح 4.
7) کنز الفوائد: ج 2 ص 31، بحار الأنوار: ج 1 ص 96 ح 42.
8) مشکاة الأنوار: ص 439 ح 1476.
9) تیسیر المطالب: ص 377 عن ابن عمر، بحار الأنوار: ج 70 ص 233 ح 6.
10) النحل:92.
11) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 361 ح 2660 عن ابن مسعود، بحار الأنوار: ج 77 ص 110 ح 1.
12) الفردوس: ج 2 ص 325 ح 3476 عن ابن عمر.
13) الفردوس: ج 5 ص 325 ح 8328 عن الإمام علیّ علیه السلام.
14) تاریخ بغداد: ج 8 ص 360.
15) حلیة الأولیاء: ج 1 ص 362.
16) الأمالی للطوسی: ص 393 ح 868 عن إبن عمر، بحار الأنوار: ج 70 ص 290 ح 26؛ کنز العمّال: ج 3 ص 154 ح 5940 عن إبن عمر.
17) تیسیر المطالب: ص 313.
18) الجاثیة:13.
19) الروم:21.
20) النحل:10 و 11.
21) الرعد:3.
22) یونس:24.
23) الغاشیة:17 20.
24) الأنعام:50.
25) آل عمران:190.
26) صحیح ابن حبّان: ج 2 ص 387 ح 620 عن عائشة.
27) أعلام الدین: ص 273.
28) التمحیص: ص 74 ح 171، بحار الأنوار: ج 67 ص 310 ح 45.
29) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 372 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعًا عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 94 ح 24؛ المعجم الکبیر: ج 3 ص 69 ح 2288 عن الحارث الأعور عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله.
30) الزهد للحسین بن سعید: ص 15 ح 29 عن الحسن الصیقل عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 71 ص 325 ح 16؛ المصنّف لابن أبی شیبة: ج 8 ص 258 ح 37 عن الحسن من دون إسنادٍ إلیه صلى الله علیه و آله.
31) عوالی اللآلی: ج 2 ص 57 ح 152، بحار الأنوار: ج 71 ص 326 ح 20؛ تفسیر القرطبی: ج 4 ص 314 وفیه «تفکّر» بدل «فکر».
32) العظمة: ص 33 ح 44 عن أبی هریرة.
33) مراد، آیات 190 194 از سوره آل عمران است.
34) الکافی: ج 2 ص 599 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام و ج 1 ص 28 ح 34 عن یحیى بن عمران عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام وفیه «الماشی» بدل «المستنیر» ، بحار الأنوار: ج 92 ص 17 ح 17.
35) نزهة الناظر: ص 13 ح 20، بحار الأنوار: ج 69 ص 409 ح 122.
36) الأنعام:98.
37) الأنعام:65.
38) کنز العمّال: ج 10 ص 147 ح 28750 نقلاً عن ابن السنّی عن ابن عمر.
39) صحیح البخاری: ج 3 ص 1235 ح 3194 عن أبی هریرة.
40) المعجم الکبیر: ج 19 ص 395 ح 929.
41) شُعب الإیمان: ج 2 ص 267 ح 1716 عن أبی هریرة.
42) سنن الدارقطنی: ج 3 ص 79 ح 294 عن أبی هریرة؛ عوالی اللآلی: ج 4 ص 59 ح 1، بحار الأنوار: ج 1 ص 216 ح 30.
43) المعجم الکبیر: ج1 ص136 ح286 عن عبد الرحمن بن عوف.
44) الخصال: ص 30 ح 104 عن ابن عمر، بحار الأنوار: ج 70 ص 305 ح 20؛ المعجم الأوسط: ج 9 ص 107 ح 9264، عن ابن عمر.
45) مسند ابن حنبل: ج 3 ص 526 ح 10236 و ص 496 ح 10029 وفیه «خیارکم» بدل «خیرکم فی الإسلام» وکلاهما عن أبی هریرة.
46) المستدرک على الصحیحین: ج 2 ص 522 ح 3790 عن عبد اللّه بن مسعود.
47) صحیح البخاری: ج 3 ص 1238 ح 3203 و ص 1288 ح 3305 کلاهما عن أبی هریرة.
48) الأعراف:179.
49) یونس:100.
50) الإسراء:72.
51) الأنبیاء:67.
52) الملک:11.
53) فاطر:36 و 37.
54) الفرقان:44.
55) فی المصدر «ودیعة» ، وما أثبتناه من جواهر المطالب: ج 2 ص 148.
56) الفردوس: ج 5 ص 318 ح 8307 عن الإمام علیّ علیه السلام.
57) در کتاب جواهر المطالب (ج 2 ص 148) از پیامبر خدا چنین روایت شده است: «در برابر حق، فروتن باش، از هر سو که بر تو وارد شود. . . . گمان را رها کن و بر پایه یقین، بنا کن و آنچه را بر تو مشتبه شد، با خردت تمییز ده؛ چرا که خرد، حجّت خدا، برهان الهى و ودیعه او نزد توست».
58) الکافی: ج 1 ص 12 ح 9 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 93 ح 24.
59) الکافی: ج 1 ص 26 ح 28 عن الإمام الصادق علیه السلام.
60) المعجم الأوسط: ج 3 ص 251 ح 3057 عن ابن عمر؛ مجمع البیان: ج 10 ص 487 نحوه.
61) حلیة الأولیاء: ج 4 ص 139 عن عمر.
62) شُعب الإیمان: ج 4 ص 156 ح 4640 عن جابر بن عبداللّه وراجع: بحار الأنوار: ج 64 ص 196.
63) تحف العقول: ص 54، بحار الأنوار: ج 77 ص 158 ح 144؛ ربیع الأبرار: ج 3 ص 137 عن أنس.
64) إرشاد القلوب: ص 199.
