342. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس مالى بر جاى بگذارد، از آنِ وارثان اوست، و هر کس عائله اى بر جاى بگذارد، بر عهده ی ماست.(1)
343. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر بدهکارى که بدهىِ خویش را نزد حکمرانى از حکمرانان مسلمانان ببرد و تنگ دستىِ او براى حکمران ثابت شود، آن بدهکار از بدهکارى اش تبرئه مى شود و بدهىِ او، بر عهده ی حکمران مسلمانان خواهد بود و باید آن را از بیت المال مسلمانان که در اختیار اوست، پرداخت کند.
344. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- بارها مى فرمود-: من در کار هر مؤمنى، از خودِ او سزاوارترم. هر کس مالى بر جاى بگذارد، از آنِ خانواده ی اوست، و هر کس بدهى یا عائله اى بر جاى نهد، به من مربوط مى شود و [مسئولیت آن] بر عهده ی من است.
345. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله- بارها مى فرمود-: من در کار هر مؤمنى، از خود او سزاوارترم. بنا بر این، هر مردى بمیرد و قرضى بر جاى نهد، [پرداخت آن] بر عهده ی من است، و هر کس مالى بر جاى نهد، از آنِ وارثان اوست.
346. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ مؤمنى نیست، مگر آن که من در دنیا و آخرت در کارِ او سزاوارترم. اگر خواستید، [در قرآن] بخوانید: «پیامبر، در کارِ مؤمنان، از خود آنان سزاوارتر است». پس هر مؤمنى بمیرد و مالى بر جاى نهد، بازماندگان او- هر که باشند- وارث آن اند، و هر کس بدهى یا عائله اى بر جاى نهاد، نزد من آید؛ زیرا من سرپرست او هستم.
347. مسند ابن حنبل- به نقل از ابو هریره-: پیامبر صلى الله علیه و آله هر گاه بر جنازه اى حاضر مى شد، مى پرسید: «آیا این میّت شما، بدهى داشته است؟». اگر مى گفتند: آرى، مى فرمود: «آیا پرداخت کرده است؟» و اگر مى گفتند: آرى، بر او نماز مى خواند، و اگر مى گفتند: خیر، مى فرمود: «خود، بر مرده تان نماز بخوانید».
امّا پس از آن که خداوند عز و جل فتوحات را نصیب ایشان کرد [و غنایمى به دست آمد]، فرمود: «من به مؤمنان، از خودشان صاحبْ اختیارترم. پس هر کس بدهى بر جاى بگذارد، بر عهده ی من است، و هر کس مالى بر جاى نهد، از آنِ وارثان اوست».
348. امام صادق علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «هر مؤمنى یا مسلمانى که بمیرد و قرضى داشته باشد، به شرط آن که از بابت فساد یا اسراف نباشد، بر پیشواست که آن را بپردازد و اگر نپردازد، گناهش به گردن اوست. خداوند- تبارک و تعالى- مى فرماید: «صدقات در حقیقت، از آنِ فقیران و مستمندان و… بدهکاران است» و چنین کسى، از جمله ی بدهکاران است و در نزد پیشوا سهمى دارد. پس اگر [پیشوا] آن را نگه دارد، گناهش بر اوست.
349. تفسیر القمّى: امام علیه السلام فرمود: «هر کس از مردى پولى طلبکار است که از او قرض گرفته، امّا [آن مرد،] آن را به اسراف یا در راه گناه خرج نکرده و نمى تواند آن را به او برگرداند، صاحب مال باید به وى مهلت دهد تا آن که خداوند عز و جل براى او گشایش دهد و او بدهى اش را پرداخت کند، و اگر پیشواى دادگر بر سرِ کار باشد، بر عهده ی اوست که بدهىِ وى را بپردازد؛ زیرا پیامبر خدا فرموده است: «هر کس مالى را از خود بر جاى بگذارد، از آنِ وارثان اوست، و هر کس بدهى یا عائله اى بر جاى نهد، بر پیشواست [پرداختنِ] آنچه پیامبر ضمانت کرده است»».
350. الکافى- به نقل از سُفیان بن عُیَینه-: امام صادق علیه السلام فرمود: «پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «من نسبت به هر مؤمنى، از خود او سزاوارترم و پس از من، على به او سزاوارتر است»».
به امام صادق علیه السلام گفته شد: معناى این سخن چیست؟
فرمود: «این سخن پیامبر صلى الله علیه و آله که: «هر کس بمیرد و بدهى یا عائله اى [بى سرپرست] بر جاى بگذارد، بر عهده ی من است و هر کس بمیرد و مالى بر جاى نهد، از آنِ وارثان اوست». پس هر گاه مردى مالى نداشته باشد، بر خود ولایتى [و قدرت تصرّف] ندارد و هر گاه هزینه ی عائله ی خویش را نپردازد، بر آنان اختیار امر و نهى نیز ندارد، و پیامبر صلى الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام و امامان پس از آن دو، ملزم به آن (تأمین مخارج عائله اش) هستند.
از این جاست که ایشان از خود آنان، به آنان سزاوارترند. علّت اسلام آوردن عامّه ی یهود هم چیزى جز همین سخن پیامبر خدا نبود؛ چرا که نسبت به خود و خانواده هایشان، آسوده خاطر گشتند».
351. امام رضا علیه السلام: به بدهکار، هر گاه در راهى درست قرض کرده باشد، یک سال مهلت داده مى شود، بلکه برایش گشایشى پیدا شود، وگر نه، پیشوا، بدهى او را از بیت المال مى پردازد.
352. امام صادق علیه السلام: هر کس بمیرد و بدهى اى داشته باشد، بدهى اش بر عهده ی ماست، و بازماندگانش به ما مراجعه کنند، و هر کس بمیرد و مالى بر جاى نهد، از آنِ وارثان اوست، و هر کس بمیرد و وارثى نداشته باشد، دارایىِ او از انفال است [که در اختیار امام قرار مى گیرد].
353. امام کاظم علیه السلام: هر کس این روزى را از راه حلالش بجوید تا خرج خود و خانواده اش کند، همانند مجاهدِ در راه خداست. و اگر تنگ دست شد، به حساب خدا و پیامبر او، به اندازه ی خوراک خانواده خود، قرض کند و چنانچه مُرد و بدهى اش را پرداخت نکرد، امام باید آن را بپردازد و اگر نپرداخت، گناهش بر اوست. خداوند عز و جل مى فرماید: «صدقات، در حقیقت، از آنِ فقیران و مستمندان و تحصیل داران آنها… و بدهکاران است» و چنین کسى، فقیر و مستمند و بدهکار است.
ر. ک: دانش نامه ی امیر المؤمنین علیه السلام: ج 4 ص 183 (بخش پنجم / فصل ششم: سیاست هاى اجتماعى).
1) یعنى: سرپرستىِ او و تأمین زندگى و بدهى هایش، برعهده ی ماست.
