3 / 1
مَعرِفةُ النَّفس
4126.عوالی اللآلی : دَخَلَ عَلى رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله رَجُلٌ اسمُهُ مُجاشِعٌ ، فقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، کَیفَ الطَّریقُ إلى مَعرِفَةِ الحَقِّ ؟ فقالَ صلى الله علیه و آله : مَعرِفَةُ النَّفسِ . (1)
راجع : موسوعة العقائد الإسلامیّة : معرفة اللّه / القسم الأوّل / الفصل الرابع : طرق معرفة اللّه / معرفة النفس .
3 / 2
شَبابُ النَّفسِ الأمّارة عندَ الکِبَرِ
4127.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : نَفسُ ابنِ آدَمَ شابَّةٌ ولَو التَقَت تَرقُوَتاهُ مِن الکِبَرِ ، إلّا مَنِ امتَحَنَ اللّه ُ قَلبَهُ لِلتَّقوى، وقَلیلٌ ما هُم . (2)
4128.عنه صلى الله علیه و آله : الشَّیخُ شابٌّ فی طَلَبِ الدُّنیا وإنِ التَفّت تَرقُوَتاهُ مِن الکِبَرِ ، إلّا الّذینَ اتَّقَوا وقَلیلٌ ما هُم . (3)
3 / 1
خودشناسى
4126.عوالى اللآلى : مردى به نام مُجاشع ، بر پیامبر خدا وارد شد و گفت : اى پیامبر خدا ! راه رسیدن به شناخت حق چیست؟ فرمود : «شناخت خود» .
ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامى : خداشناسى / بخش یکم / فصل چهارم : راه هاى معرفت خدا / خودشناسى .
3 / 2
جوان ماندنِ نفس امّاره به هنگام پیرى
4127.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : نفْس [امّاره] آدمیزاد ، همواره جوان است ، حتّى زمانى که استخوان هاى ترقوه او از شدّت پیرى ، سر به هم آورند؛ مگر کسى که خداوند ، دل او را با پرهیزگارى ، خالص کرده باشد و اینان اندک اند .
4128.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : پیرِ سال خورده، در طلب دنیا همچنان جوان است، هرچند استخوان هاى ترقوه اش از کهن سالى سر به هم آورده باشند ؛ مگر کسانى که پرهیزگار باشند و اینان اندک شمارند.
4129.عنه صلى الله علیه و آله : قَلبُ الشَّیخِ شابٌّ فی حُبِّ اثنتَینِ : فی حُبِّ الحَیاةِ ، وکَثرَةِ المالِ . (4)
4130.عنه صلى الله علیه و آله : یَهرَمُ ابنُ آدَمَ ویَشِبُّ منهُ اثنَتانِ : الحِرصُ علَى المالِ ، والحِرصُ علَى العُمرِ . (5)
4131.عنه صلى الله علیه و آله : یَهرَمُ ابنُ آدَمَ وتَشِبُّ مِنهُ اثنَتانِ : الحِرصُ والأمَلُ . (6)
3 / 3
النَّفسُ اللَّوّامَةُ
الکتاب
» وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ » . (7)
الحدیث
4132.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فی وصیَّتهِ لابنِ مَسعودٍ -: یابنَ مَسعودٍ ، أکثِرْ مِن الصّالِحاتِ والبِرِّ ؛ فإنّ المُحسِنَ والمُسِیءَ یَندَمانِ ، یَقولُ المُحسِنُ : یا لَیتَنی ازدَدتُ مِن الحَسَناتِ ! ویقولُ المُسِیءُ : قَصَّرتُ ، وتَصدیقُ ذلکَ قَولُهُ تعالى : «ولا اُقْسِمُ بالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ» . (8)
3 / 4
تَزکیَةُ النَّفس
الکتاب
» کَمَا أَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولًا مِّنکُمْ یَتْلُواْ عَلَیْکُمْ ءَایَتِنَا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ الْکِتَبَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُم مَّا لَمْ تَکُونُواْ تَعْلَمُونَ » . (9)
4129.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دل شخص پیر ، در دوستى دو چیز ، همواره جوان است : در عشق به زندگى و داشتن ثروت زیاد.
4130.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آدمى زاده پیر مى شود و دو چیز در او جوان مى گردد : آزمندى به ثروت و آزمندى به زندگى .
4131.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آدمى زاده پیر مى شود و دو چیز در او جوان مى گردد : آزمندى و آرزو .
3 / 3
نفْسِ سرزنشگر (وجدان بیدار)
قرآن
«و [باز] سوگند مى خورم به نفس سرزنشگر!» .
حدیث
4132.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در سفارش خود به ابن مسعود -: اى پسر مسعود! کارهاى شایسته و نیکِ بسیار به جاى آر؛ زیرا نیکوکار و بدکار ، هر دو پشیمان مى شوند. نیکوکار مى گوید : «کاش خوبى هاى بیشترى انجام مى دادم» و بدکار مى گوید : «کوتاهى کردم» . تأیید این مطلب، سخن خداى متعال است که مى فرماید : «و سوگند مى خورم به نفْس سرزنشگر» .
3 / 4
تزکیه نفس
قرآن
«همان طور که در میان شما، فرستاده اى از خودتان روانه کردیم، [که] آیات ما را بر شما مى خواند و شما را پاک مى گرداند و به شما کتاب و حکمت مى آموزد و آنچه را نمى دانستید ، به شما یاد مى دهد» .
» هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایَتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَبَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَلٍ مُّبِینٍ » . (10)
» قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا » . (11)
» فَقُلْ هَل لَّکَ إِلَى أَن تَزَکَّى » .(12)
» وَ لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَ إِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا یُحْمَلْ مِنْهُ شَىْ ءٌ وَ لَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَیْبِ وَ أَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَ مَن تَزَکَّى فَإِنَّمَا یَتَزَکَّى لِنَفْسِهِ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ » . (13)
» قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکَّى » . (14)
الحدیث
4133.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فی قولهِ : «قَدْ أفْلَحَ مَنْ تَزَکّى» : مَن شَهِدَ أن لا إلهَ إلّا اللّه ُ وخَلَعَ الأندادَ وشَهِدَ أنّی رسولُ اللّه ِ . (15)
4134.عنه صلى الله علیه و آله : بِتَزکِیَةِ النَّفسِ یَحصُلُ الصَّفاءُ . (16)
4135.مجمع البیان عن سعید بن أبی هلال : کانَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا قَرَأ هذِهِ الآیَةَ «قَدْ أفْلَحَ مَنْ زَکّاها» وَقَفَ ثُمّ قالَ : اللَّهُمَّ آتِ نَفسِی تَقواها ، أنتَ وَلِیُّها ومَولاها ، وزَکِّها وأنتَ خَیرُ مَن زَکّاها . (17)
«اوست آن که در میان بى سوادان ، فرستاده اى از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد، و [آنان] قطعاً پیش از آن ، در گم راهىِ آشکارى بودند» .
«هر کس آن (نفْس) را پاک گردانید، قطعاً رستگار شد» .
«و بگو: آیا سَرِ آن دارى که به پاکیزگى گرایى ؟» .
«و هیچ باربَردارنده اى ، بار [گناه] دیگرى را بر نمى دارد، و اگر گران بارى [، دیگرى را به یارى] به سوى بارش فرا خواند ، چیزى از آن برداشته نمى شود ؛ هر چند خویشاوند باشد. [تو ،] تنها کسانى را که از پروردگارشان در نهان مى ترسند و نماز برپا مى دارند، هشدار مى دهى و هر کس پاکیزگى بجوید ، تنها براى خود ، پاکیزگى مى جوید و فرجام [-ِ کارها] ، به سوىِ خداست» .
«رستگار شد آن کس که نفْس را پاک گردانید» .
حدیث
4133.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – درباره آیه : «رستگار شد آن کس که نفْس را تز: منظور ، کسى است که به یگانگى خداوند ، گواهى دهد و به او شرک نورزد و شهادت دهد که من فرستاده خدا هستم .
4134.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : با تزکیه نفْس است که صفا[ى جان] به دست مى آید .
4135.مجمع البیان – به نقل از سعید بن ابى هلال -: پیامبر خدا ، هر گاه آیه : «رستگار شد کسى که نفْس را تزکیه کرد» را مى خواند ، درنگ مى کرد و سپس مى گفت : «خدایا! نفْس مرا تقوا عطا فرما، که تو سرپرست و مولاى آنى ، و آن را تزکیه (پاک) فرما ، که براى تزکیه آن ، تو بهترینى» .
3 / 5
مَوانِعُ التَّزکیةِ
الکتاب
» إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَیْمَنِهِمْ ثَمَنًا قَلِیلاً أُوْلَئِکَ لَا خَلَقَ لَهُمْ فِى الْأَخِرَةِ وَلَا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا یَنظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَمَةِ وَلَا یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ » . (18)
الحدیث
4136.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ثلاثةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللّه ُ ولا یَنظُرُ إلَیهِم یَومَ القِیامَةِ ولا یُزَکِّیهِم ولَهُم عَذابٌ ألِیمٌ: شیخٌ زانٍ ، ومَلِکٌ جَبَّارٌ ، ومُقِلٌّ مُختالٌ . (19)
4137.عنه صلى الله علیه و آله : ثلاثةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللّه ُ عز و جل یَومَ القِیامَةِ ولا یَنظرُ إلیهِم ولا یُزَکِّیهِم ولَهَم عذابٌ ألِیمٌ : رجُلٌ بایَعَ إماما لا یُبایِعُهُ إلّا للدُّنیا ، إن أعطاهُ مِنها ما یُرِیدُ وَفى لَهُ ، وإلّا کَفَّ ، ورَجُلٌ بایَعَ رَجُلاً بِسِلعَتِهِ بَعدَ العَصرِ فَحَلَفَ بِاللّه ِ عز و جل لقد اُعطِیَ بها کذا وکذا فَصَدَّقَهُ فَأخَذَها ولَم یُعطَ فیها ما قالَ ، ورَجُلٌ عَلى فَضلِ ماءٍ بِالفَلاةِ یَمنَعُهُ ابنَ السَّبیلِ . (20)
4138.عنه صلى الله علیه و آله : ثلاثةٌ لا یَنظُرُ اللّه ُ إلَیهِم یَومَ القِیامَةِ ولا یُزَکِّیهِم ولَهُم عَذابٌ ألِیمٌ : المُرخِی ذَیلَهُ مِنَ العَظَمَةِ ، والمُزَکِّی سِلعَتَهُ بِالکِذبِ ، ورَجُلٌ استَقبَلَکَ بِوُدِّ صَدرِهِ فَیُوارِی وقَلبُهُ مُمتَلِئٌ غِشّا . (21)
3 / 5
موانع تزکیه
قرآن
«کسانى که پیمان خدا و سوگندهاى خود را به بهاى ناچیزى مى فروشند، آنان را در آخرت ، بهره اى نیست و خدا روز قیامت با آنان سخن نمى گوید و به ایشان نمى نگرد و پاکشان نمى گرداند و عذابى دردناک خواهند داشت» .
حدیث
4136.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سه نفرند که خداوند در روز قیامت با آنان سخن نمى گوید و نگاهشان نمى کند و آنان را تزکیه نمى نماید و عذابى دردآور دارند : پیرمردِ زناکار ، پادشاهِ ستمکار و فقیرِ متکبّر .
4137.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سه گروه اند که خداوند در روز قیامت با آنان سخن نمى گوید و به آنان نگاه نمى کند و پاکشان نمى سازد و برایشان عذابى دردناک است : مردى که با پیشوایى بیعت کند و بیعتش جز براى دنیا نباشد ، به طورى که اگر چیزى از دنیا به وى بدهد ، بر بیعت خود وفادار مى ماند و اگر ندهد ، کنار مى کشد ؛ مردى که بعد از عصر ، کالایى را بفروشد و قسم جلاله بخورد که آن را به فلان و بهمان مبلغ خریده است و خریدار هم قبول کند و کالا را بگیرد ، در حالى که فروشنده دروغ گفته باشد ؛ و مردى که در صحرا [چاهِ] آبى داشته باشد و اجازه ندهد که در راه ماندگان ، از مازاد آن آب ، استفاده کنند .
4138.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سه نفرند که خداوند در روز رستاخیز به آنها نمى نگرد و تزکیه شان نمى کند و عذابى دردآور دارند : کسى که از روى تکبّر ، دامن کشان راه مى رود ؛ کسى که از کالاى خود ، به دروغ تعریف کند ؛ و کسى که در ظاهر ، با تو دوستى نماید ، ولى دلش آکنده از دشمنى [با تو] باشد .
1) عوالی اللآلی : ج 1 ص 246 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 70 ص 72 ح 23.
2) کنز العمال : ج 3 ص 97 ح 5671 نقلاً عن الحکیم.
3) تنبیه الخواطر : ج 1 ص 278.
4) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1415 ح 4233 عن أبی هریرة.
5) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1415 ح 4234 عن أنس.
6) تحف العقول : ص 56 ، بحارالأنوار : ج 77 ص 160 ح 160.
7) القیامة : 2.
8) مکارم الأخلاق : ج 2 ص 353 ح 2660 عن عبد اللّه بن مسعود ، بحار الأنوار : ج 77 ص 104 ح 1.
9) البقرة : 151.
10) الجمعة : 2.
11) الشمس : 9.
12) النازعات : 18.
13) فاطر : 18.
14) الأعلى : 14.
15) الدرّ المنثور : ج 8 ص 485 عن جابر بن عبداللّه.
16) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 119.
17) مجمع البیان : ج 10 ص 755.
18) آل عمران : 77.
19) الکافی : ج 2 ص 311 ح 14 عن أبی حمزه عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 73 ص 221 ح 14.
20) الخصال : ص 107 ح 70 عن أبی هریرة ، بحارالأنوار : ج 67 ص 185 ح 2.
21) تفسیر العیاشی : ج 1 ص 179 عن السکونیّ عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 75 ص 211 ح 6.
