4 / 1
اخطَرُ المَوانِعِ
الکتاب
«ما جَعَلَ اَللهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ وَ ما جَعَلَ أَزْواجَکُمُ اَللاّئِی تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِکُمْ وَ ما جَعَلَ أَدْعِیاءَکُمْ أَبْناءَکُمْ ذلِکُمْ قَوْلُکُمْ بِأَفْواهِکُمْ وَ اَللهُ یَقُولُ اَلْحَقَّ وَ هُوَ یَهْدِی اَلسَّبِیلَ» .(1)
«کَلاّ بَلْ تُحِبُّونَ اَلْعاجِلَةَ – وَ تَذَرُونَ اَلْآخِرَةَ» .(2)
الحدیث
1839 . رسول الله صلى الله علیه و آله: حُبُّ الدُّنیا وحُبُّ اللهِ لا یَجتَمِعانِ فی قَلبٍ أبَدا.(3)
4 / 2
مَن یُبغِضُهُمُ اللهُ
1840 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أربَعَةٌ یُبغِضُهُمُ اللهُ عز و جل: البَیّاعُ الحَلّافُ، وَالفَقیرُ المُختالُ، وَالشَّیخُ الزّانی، وَالإِمامُ الجائِرُ.(4)
4 / 1
خطرناک‌ترین مانع
قرآن
«خداوند، براى هیچ مردى، در درونش دو دل ننهاده است، و آن همسرانتان را که مورد «ظِهار» قرار مى‌دهید، مادران شما نگردانیده، و پسرْخواندگانتان را پسران [واقعىِ]شما قرار نداده است. این، گفتار شما به زبان شماست؛ و [لى] خدا حقیقت را مى‌گوید؛ و او [ست که] به راه راست، هدایت مى‌کند» .
«ولى نه! [شما دنیاى]زودگذر را دوست دارید، و آخرت را وا مى‌گذارید» .
حدیث
1839 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دنیا دوستى و خدا دوستى، هرگز در یک دل، جمع نمى‌شوند
4 / 2
آنان که خدا دشمنشان مى‌دارد
1840 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداى عز و جل چهار تن را دشمن مى‌دارد: فروشنده‌اى که بسیار سوگند
بخورد، فقیر متکبّر، پیرِ زناکار، و پیشواى ستمکار
1841 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ لا یُکَلِّمُهُمُ اللهُ ولا یَنظُرُ إلَیهِم: أمیرٌ جائِرٌ، وشَیخٌ زانٍ، وعابِدٌ مُتَکَبِّرٌ.(5)
1842 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ یُبغِضُهُمُ اللهُ: الشَّیخُ الزّانی، وَالفَقیرُ المُختالُ، وَالغَنِیُّ الظَّلومُ.(6)
1843 . البخلاء عن أبی ذرّ: قالَ النبیّ صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ یُبغِضُهُمُ اللهُ تَعالى: البَخیلُ، وَالمَنّانُ، وَالفاجِرُ أو قالَ: التّاجِرُ الحَلّافُ، وَالفَقیرُ المُختالُ.(7)
1844 . رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عز و جل. یُبغِضُ ثَلاثَةً: یُبغِضُ الشَّیخَ الزّانِیَ، وَالفَقیرَ المُختالَ، وَالمُکثِرَ البَخیلَ.(8)
1845 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ تَعالى یُبغِضُ الغَنِیَّ الظَّلومَ، وَالشَّیخَ الجَهولَ، وَالعائِلَ المُختالَ.(9)
1846 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ یُبغِضُهُمُ اللهُ: المَنّانُ بِصَدَقَتِهِ، وَالمُقتِرُ مَعَ سَعَتِهِ، وَالفَقیرُ المُسرِفُ.(5)
1847 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُبغِضُ الشَّیخَ الزّانِیَ، وَالغَنِیَّ الظَّلومَ، وَالفَقیرَ المُختالَ، وَالسّائِلَ المُلحِفَ ویُحبِطُ أجرَ المُعطِی المَنّانِ ویَمقُتُ البَذیخَ الجَرِیَّ الکَذّابَ.(10)
1848 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عز و جل یُبغِضُ رَجُلاً یُدخَلُ عَلَیهِ فی بَیتِهِ ولا یُقاتِلُ.(11)
1841 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند به سه تن نمى‌نگرد و با آنان سخن نمى‌گوید: پیشواى ستمکار، پیرِ زناکار، و عابد متکبّر
1842 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، سه تن را دشمن مى‌دارد: پیرِ زناکار، فقیر متکبّر، و دولتمندِ ستمکار
1843 . البُخلاء به نقل از ابو ذر : پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «خداوند متعال، سه تن را دشمن مى‌دارد: بخیل، منّت‌گذار و بدکار» یا فرمود: «بازرگانى که بسیار سوگند بخورد و فقیر متکبّر» .
1844 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل. سه تن را دشمن مى‌دارد: پیرِ زناکار، فقیر متکبّر، و دولتمندِ بخیل
1845 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، دولتمندِ ستمکار، پیرِ نادان و مستمندِ متکبّر را دشمن مى‌دارد
1846 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، سه تن را دشمن مى‌دارد: کسى که منّت‌گذارانه صدقه مى‌دهد؛ آن که در عین دارایى، در خرجى دادنْ تنگ مى‌گیرد؛ و فقیرِ وِلخرج
1847 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، پیرِ زناکار، دولتمند ستمکار، فقیرِ متکبّر و گداى سِمج را دشمن مى‌دارد و پاداشِ بخشنده منّت‌گذار را از میان مى‌بَرَد و متکبّرِ گستاخِ دروغگو را سختْ دشمن مى‌دارد
1848 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، کسى را که به خانه‌اش یورش برند و او [در دفاع از خانواده‌اش]نجنگد، دشمن مى‌دارد
1849 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عز و جل یُبغِضُ المُعَبِّسَ فی وُجوهِ إخوانِهِ.(12)
1850 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ تَعالى یُبغِضُ البَخیلَ فی حَیاتِهِ، السَّخیَّ عِندَ مَوتِهِ.(13)
1851 . عنه صلى الله علیه و آله: خُلُقانِ یُحِبُّهُمَا اللهُ، وخُلُقانِ یُبغِضُهُمَا اللهُ؛ فَأَمَّا اللَّذانِ یُحِبُّهُمَا اللهُ فَالسَّخاءُ وَالسَّماحَةُ وأمَّا اللَّذانِ یُبغِضُهُمَا اللهُ تَعالى فَسوءُ الخُلُقِ وَالبُخلُ وإذا أرادَ اللهُ بِعَبدٍ خَیرا اِستَعمَلَهُ عَلى قَضاءِ حَوائِجِ النّاسِ.(14)
1852 . الإمام الباقر علیه السلام: قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عز و جل یُبغِضُ أو یَلعَنُ کُلَّ ذَوّاقٍ مِنَ الرِّجالِ، وکُلَّ ذَوّاقَةٍ مِنَ النِّساءِ.(15)
1853 . رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُبغِضُ کُلَّ. عالِمٍ بِالدُّنیا جاهِلٍ بِالآخِرَةِ.(16)
1854 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُبغِضُ کُلَّ مُبتَدِعٍ.(17)
1855 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عز و جل یُبغِضُ البَلیغَ مِنَ الرِّجالِ، الَّذی یَتَخَلَّلُ بِلِسانِهِ تَخَلُّلَ الباقِرَةِ بِلِسانِها.(18)
1856 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُبغِضُ کُلَّ جَعظَرِیٍّ، جَوّاظٍ، سَخّابٍ فِی الأَسواقِ، جیفَةٍ بِاللَّیلِ حِمارٍ بِالنَّهارِ.(16)
1857 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ موسَى بنَ عِمرانَ سَأَلَ رَبَّهُ ورَفَعَ یَدَیهِ فَقالَ: یا رَبِّ، أینَ ذَهَبتُ اُوذیتُ!
فَأَوحَى اللهُ تَعالى إلَیهِ: یا موسى، إنَّ فی عَسکَرِکَ غَمّازا فَقالَ: یا رَبِّ، دُلَّنی عَلَیهِ؟ فَأَوحَى اللهُ تَعالى إلَیهِ: إنّی اُبغِضُ الغَمّازَ فَکَیفَ أغمِزُ؟ !(19)
1849 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل کسى را که در برابر برادرانش، روى در هم مى‌کشد، دشمن مى‌دارد
1850 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، کسى را که در زندگى‌اش بخیل است و به هنگام مرگش بخشنده مى‌شود، دشمن مى‌دارد
1851 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، دو خوى را دوست دارد و دو خوى را دشمن مى‌دارد آن دو خوى که خداوند دوستشان مى‌دارد، بخشندگى و آسانگیرى است، و آن دو که خداوند متعال دشمنشان مى‌دارد، بداخلاقى و بُخل است هر گاه خداوند خوبىِ بنده‌اى را بخواهد، او را به برآوردن نیازهاى مردم، به کار وا مى‌دارد
1852 . امام باقر علیه السلام: پیامبر خدا فرمود: «خداوند عز و جل هر مردى را که بسیار ازدواج مى‌کند و طلاق مى‌دهد، و هر زنى را که بسیار ازدواج مى‌کند و طلاق مى‌گیرد، دشمن مى‌دارد یا لعنت مى‌کند» .
1853 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، دشمن مى‌دارد. هر کس را که نسبت به دنیا، دانا و نسبت به آخرت، نادان باشد
1854 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، هر بدعت‌گذارى را دشمن مى‌دارد
1855 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل کسى را که متکلّفانه سخن مى‌گوید و چنان زبانش را مى‌چرخاند که گاو [به هنگام خوردن کاه]مى‌چرخاند، دشمن مى‌دارد
1856 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، هر سختْ‌دلِ متکبّرِ مال‌اندوزِ فریادزن در بازارها را که در شب، [چون] مردارى بویناک و در روز، [چون] اُلاغ است، دشمن مى‌دارد
1857 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: موسى بن عمران، از پروردگارش مسئلت کرد و دستانش را به دعا برداشت و گفت: پروردگارا! هرجا که رفتم، آزارم دادند.
خداوند به او وحى کرد: «اى موسى! در میان لشکرت، سخن‌چینى هست» .
موسى گفت: پروردگارا! او را به من بنما.
خداوند متعال به او وحى کرد: «من سخن‌چین را دشمن مى‌دارم؛ پس چگونه خودم سخن‌چینى کنم؟» .
1858 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُبغِضُ الفاحِشَ البَذِیَّ، وَالسّائِلَ المُلحِفَ.(20)
1859 . عنه صلى الله علیه و آله: إیّاکُم وَالفُحشَ؛ فَإِنَّ اللهَ عز و جل لا یُحِبُّ الفاحِشَ المُتَفَحِّشَ.(21)
1860 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُبغِضُ ابنَ السَّبعینَ فی هَیئَةِ ابنِ عِشرینَ؛ فی مِشیَتِهِ ومَنظَرِهِ.(22)
1861 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ تَبارَکَ وتَعالى لَیُبغِضُ المُؤمِنَ الضَّعیفَ؛ الَّذی لا زَبرَ لَهُ.(23)
1862 . الإمام الصادق علیه السلام: قالَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عز و جل لَیُبغِضُ المُؤمِنَ الضَّعیفَ الَّذی لا دینَ لَهُ فَقیلَ لَهُ: ومَا المُؤمِنُ الَّذی لا دینَ لَهُ؟ قالَ: الَّذی لا یَنهى عَنِ المُنکَرِ.(24)
4 / 3
أبغَضُ النّاسِ إلَى اللهِ
1863 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أبغَضُ النّاسِ إلَى اللهِ وأبعَدُهُم مِنهُ مَجلِسا إمامٌ جائِرٌ.(25)
1864 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ مِن أبغَضِ الخَلقِ إلَى اللهِ عز و جل لَمَنَ آمَنَ ثُمَّ کَفَرَ.(26)
1858 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، ناسزاگوىِ هرزه و گداى سِمِج را دشمن مى‌دارد
1859 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از سخن زشت و ناسزا بپرهیزید، که خداوند عز و جل بدْ زبانِ ناسزاگو را دوست ندارد
1860 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، آدم هفتاد ساله‌اى را که در رفتار و جلوه، چون جوان بیست ساله است، دشمن مى‌دارد
1861 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، مؤمن ناتوانى را که از قدرت بازدارندگى تهى است، دشمن مى‌دارد .
1862 . امام صادق علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «خداوند عز و جل مؤمن ناتوانى را که دین ندارد، دشمن مى‌دارد» .
به ایشان گفتند: مؤمنى که دین ندارد، کیست؟
فرمود: «آن که نهى از منکر نمى‌کند» .
4 / 3
دشمن‌ترینِ مردم در نزد خدا
1863 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ مردم در نزد خدا و دورترینشان در منزلتْ نزد او، پیشواى ستمکار است
1864 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یکى از دشمن‌ترینِ آفریدگان در نزد خدا، کسى است که ایمان آورده و سپس، کفر ورزیده است
1865 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أبغَضَ الرِّجالِ إلَى اللهِ الأَلَدُّ الخَصِمُ.(27)
1866 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أبغَضَ النّاسِ إلَى اللهِ عز و جل رَجُلٌ جَرَّدَ ظَهرَ مُسلِمٍ بِغَیرِ حَقٍّ.(28)
1867 . عنه صلى الله علیه و آله: أبغَضُ الخَلقِ إلَى اللهِ عز و جل مَن جَرَّدَ ظَهرَ مُسلِمٍ بِغَیرِ حَقٍّ، ومَن ضَرَبَ فی غَیرِ حَقٍّ مَن لَم یَضرِبهُ، أو قَتَلَ مَن لَم یَقتُلهُ.(29)
1868 . عنه صلى الله علیه و آله: أبغَضُ النّاسِ إلَى اللهِ ثَلاثَةٌ: مُلحِدٌ فِی الحَرَمِ، ومُبتَغٍ فِی الإِسلامِ سُنَّةَ الجاهِلیَّةِ، ومُطَّلِبٌ دَمَ امرِىً بِغَیرِ حَقٍّ لِیُهریقَ دَمَهُ.(30)
1869 . عنه صلى الله علیه و آله عن جبرئیل علیه السلام عن الله تعالى: إنَّ أبغَضَ الخَلقِ إلَیَّ مَن تَمَثَّلَ بی وَادَّعى رُبوبِیَّتی، وأبغَضَهُم إلَیَّ بَعدَهُ مَن تَمَثَّلَ بِمُحَمَّدٍ ونازَعَهُ نُبُوَّتَهُ وَادَّعاها، وأبغَضَهُم إلَیَّ بَعدَهُ مَن تَمَثَّلَ بِوَصِیِّ مُحَمَّدٍ. .، وأبغَضَهُم إلَیَّ بَعدَ هؤُلاءِ المُدَّعینَ لِما هُم بِهِ لِسَخَطی مُتَعَرِّضونَ مَن کانَ بِفِعلِهِم مِنَ الرّاضینَ.(31)
1870 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَجِدُ أبغَضَ إلَى اللهِ مِن قارِىً مُتَکَبَّرٍ.(32)
1871 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ مِن أبغَضِ القُرّاءِ إلَى اللهِ الَّذینَ یَزورونَ الاُمَراءَ.(33)
1872 . عنه صلى الله علیه و آله: أبغَضُ العِبادِ إلَى اللهِ عز و جل مَن ضَنَّ عَلى عِیالِهِ.(34)
1865 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ کسان در نزد خدا، دشمنِ کینه‌توزِ ستیزه‌گر است
1866 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ مردم نزد خداوند عز و جل کسى است که به ناحق، پشتِ مسلمانى را برهنه کند [و بر آن، تازیانه زند]
1867 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ مردم نزد خداوند عز و جل کسى است که به ناحق، پشت مسلمانى را برهنه کند [و بر آن، تازیانه زند] و کسى است که به ناحق، آن را که او را نزده است، بزند یا آن را که مرتکب قتلى نشده است،(35) بکشد
1868 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ مردم نزد خداوند، سه تن هستند: ملحد در حرم خدا؛ کسى که در اسلام، در پىِ سنّتى جاهلى است؛ و کسى که در پىِ دیگرى است تا به ناحق، خونش را بریزد
1869 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به نقل از جبرئیل، از خداوند متعال : دشمن‌ترینِ آفریدگان در نزد من، کسى است که خود را همانند من پندارد و مدّعى پروردگارى [اى مانند] من شود پس از او، دشمن‌ترینشان در نزدم، کسى است که خود را همانند محمّد پندارد و به نزاع با پیامبرىِ او بپردازد و خود، مدّعى آن گردد پس از او، دشمن‌ترینشان در نزدم، کسى است که خود را همانند جانشین محمّد پندارد. و دشمن‌ترینشان پس از این مدّعیان که خود را آماج خشم من ساخته‌اند، کسى است که به کردار این مدّعیان، خشنود باشد
1870 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌تر از قارىِ [قرآن] متکبّر، نزد خدا نخواهى یافت
1871 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از دشمن‌ترینْ قاریان [ِ قرآن در نزد خداوند]، کسانى هستند که به دیدار حاکمان [ِ ستمگر]مى‌روند
1872 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ بندگان در نزد خداوند عز و جل، کسى است که نسبت به خانواده‌اش بخل ورزد
1873 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أبغَضَ عِبادِ اللهِ إلَى اللهِ العِفریتُ النِّفریتُ الَّذی لَم یُرزَأ فی مالٍ ولا وَلَدٍ.(36)
1874 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أبغَضَ الخَلقِ إلَى اللهِ ثَلاثَةٌ: الرَّجُلُ یُکثِرُ النَّومَ بِالنَّهارِ ولَم یُصَلِّ مِنَ اللَّیلِ شَیئا، وَالرَّجُلُ یُکثِرُ الأَکلَ ولا یُسَمِّی اللهَ عَلى طَعامِهِ ولا یَحمَدُهُ، وَالرَّجُلُ یُکثِرُ الضِّحکَ مِن غَیرِ عَجَبٍ؛ فَإِنَّ کَثرَةَ الضِّحکِ تُمیتُ القَلبَ وتورِثُ الفَقرَ.(37)
1875 . جامع الأحادیث للقمى: قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: ألا اُخبِرُکُم بِأَبغَضِ الخَلقِ إلَى اللهِ تَعالى؟
قالوا: بَلى یا رَسول اللهِ.
قالَ: الزَّنّاؤونَ بِحَلائِلِ جیرانِهِم.(38)
1876 . رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ أبغَضَ النّاسِ إلَى اللهِ مَنِ اتَّقاهُ النّاسُ لِلِسانِهِ.(39)
1877 . عنه صلى الله علیه و آله: أبغَضُکُم إلَى اللهِ المَشّاؤونَ بِالنَّمیمَةِ، المُفَرِّقونَ بَینَ الإِخوانِ، المُلتَمِسونَ لِلبُرَآءِ العَثَراتِ.(40)
1878 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ أبغَضَ النّاسِ إلَى اللهِ تَعالى مَن یَقتَدی بِسَیِّئَةِ المُؤمِنِ ولا یَقتَدی بِحَسَنَتِهِ.(41)
1879 . عنه صلى الله علیه و آله: أبغَضُ النّاسِ إلَى اللهِ عز و جل مَن کانَ ثَوبُهُ خَیرا مِن عَمَلِهِ، وأن یَکونَ ثِیابُهُ ثِیابَ الأَنبِیاءِ وعَمَلُهُ عَمَلَ الجَبابِرَةِ.(42)
1880 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَمانِیَةٌ أبغَضُ خَلیقَةِ اللهِ إلَیهِ یَومَ القِیامَةِ: السَّقّارونَ؛ وهُمُ الکَذّابونَ، وَالخَیّالونَ؛ وهُمُ المُستَکبِرونَ، وَالَّذینَ یَکنِزونَ البَغضاءَ لِاءِخوانِهِم فی صُدورِهِم فَإِذا لَقوهُم حَلَفوا لَهُم، وَالَّذینَ إذا دُعوا إلَى اللهِ ورَسولِهِ کانوا بِطاءً وإذا دُعوا إلَى الشَّیطانِ وأمرِهِ کانوا سِراعا، وَالَّذینَ لا شَرِفَ لَهُم طَمَعٌ مِنَ الدُّنیا إلَا استَحَلّوهُ بِأَیمانِهِم وإن لَم یَکُن لَهُم بِذلِکَ حَقٌّ، وَالمَشّاؤونَ بِالنَّمیمَةِ، وَالمُفَرِّقونَ بَینَ الأَحِبَّةِ، وَالباغونَ البُرَآءَ الرُّخصَةَ. اُولئِکَ یَقذَرُهُمُ‌الرَّحمنُ عز و جل.(43)
1873 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ بندگان در نزد خداوند، خبیثِ گزافه‌کارى است که از مال و فرزندش، خیرى به کسى نمى‌رسد
1874 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ آفریدگان در نزد خداوند، سه تن هستند: کسى که در روز، بسیار مى‌خوابد و در هیچ پاره‌اى از شب به نماز نمى‌ایستد؛ کسى که بسیار مى‌خورد، امّا به هنگام خوردن، نام خدا را نمى‌برد و او را نمى‌ستاید؛ و کسى که بدون [موجبات]شگفتى، بسیار مى‌خندد؛ زیرا خندیدنِ بسیار، دل را مى‌میرانَد و فقر به بار مى‌آورد
1875 . جامع الأحادیث، قمى: پیامبر خدا فرمود: «هان! شما را از دشمن‌ترینِ آفریدگان در نزد خداوند متعال، باخبر سازم؟»
گفتند: آرى، اى پیامبر خدا!
فرمود: «کسانى که با زنان همسایگانِ خویش، زنا مى‌کنند»
1876 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ مردم در نزد خداوند، کسى است که به خاطرِ زبانش از او بترسند
1877 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترین شما در نزد خداوند، سخن‌چینان هستند که میان برادران، جدایى مى‌افکنند و براى بى‌گناهان، لغزش مى‌تراشند
1878 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ مردم در نزد خداوند متعال، کسى است که کار بدِ مؤمن را سرمشق قرار مى‌دهد، امّا کار نیکش را سرمشق قرار نمى‌دهد
1879 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ مردم نزد خداوند عز و جل کسى است که لباسش از کردارش بهتر باشد؛ لباسش لباسِ پیامبران باشد و کردارش کردارِ جبّاران!
1880 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هشت تن هستند که در روز قیامت، دشمن‌ترین کسان در نزد خداوند خواهند بود: دروغگویان؛ مستکبران؛ کسانى که کینه برادرشان را در سینه
نگه مى‌دارند و چون آنان را ببینند، برایشان سوگند مى‌خورند [که دوستشان دارند]؛ کسانى که چون به سوى خدا و پیامبرش خوانده شوند، درنگ مى‌کنند و کُندى مى‌نمایند و چون به سوى شیطان و کارهایش خوانده شوند، مى‌شتابند؛ کسانى که هر گاه [کالاى مورد] طمعى از دنیا برایشان جلوه‌گر شود، آن را با سوگندهایشان، براى خود حلال مى‌شمرند، گرچه حقّى در آن نداشته باشند؛ سخن‌چینان؛ تفرقه‌اندازان در میان برادران؛ و کسانى که براى بى‌گناهان، لغزش مى‌جویند و مى‌تراشند خداى رحمان عز و جل اینان را پلید مى‌شمارد
1881 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أبغَضَ الخَلقِ إلَى اللهِ عز و جل العالِمُ یَزورُ العُمّالَ.(44)
4 / 4
ما یُبغِضُهُ اللهُ
الکتاب
«لا یُحِبُّ اَللهُ اَلْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ اَلْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اَللهُ سَمِیعاً عَلِیماً» .(45)
«وَ إِذا تَوَلّى سَعى فِی اَلْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ اَلْحَرْثَ وَ اَلنَّسْلَ وَ اَللهُ لا یُحِبُّ اَلْفَسادَ» .(46)
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ – کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ» .(47)
الحدیث
1882 . رسول الله صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ. یُبغِضُ البُؤسَ وَالتَّباؤُسَ.(48)
1883 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُبغِضُ الوَسِخَ وَالشَّعثَ.(49)
1881 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دشمن‌ترینِ خلق در نزد خداوند عز و جل، عالِمى است که به دیدار کارگزاران [ِ حکومت ستمکار]مى‌رود
4 / 4
آنچه خدا دشمن مى‌دارد
قرآن
«خداوند، بانگ برداشتن به بدزبانى را دوست ندارد، مگر [از]کسى که بر او ستم رفته باشد؛ و خدا، شنواىِ داناست» .
«و چون برگردد [یا ریاستى یابد]، کوشش مى‌کند که در زمین، فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد؛ و خداوند، تباهکارى را دوست ندارد» .
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! چرا چیزى را مى‌گویید که انجام نمى‌دهید؟ نزد خدا سخت ناپسند است که چیزى را بگویید و انجام ندهید» .
حدیث
1882 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، فقر و فقیرنمایى را دشمن مى‌دارد
1883 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، چرک بودن و ژولیدگى را دشمن مى‌دارد
1884 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ یُحِبُّ الإِنفاقَ ویُبغِضُ الإِقتارَ.(50)
1885 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ اللهَ عز و جل یُبغِضُ الآکِلَ فَوقَ شِبَعِهِ، وَالغافِلَ عَن طاعَةِ رَبِّهِ، وَالتّارِکَ سُنَّةَ نَبِیِّهِ، وَالمُخفِرَ ذِمَّتَهُ، وَالمُبغِضَ عِترَةَ نَبِیِّهِ، وَالمُؤذِیَ جیرانَهُ.(51)
1886 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ یُبغِضُهَا اللهُ: کَثرَةُ الکَلامِ، وکَثرَةُ المَنامِ، وکَثرَةُ الطَّعامِ.(5)
1887 . عنه صلى الله علیه و آله: الضِّحکُ ضِحکانِ: . . . أمَّا الضِّحکُ الَّذی یَمقُتُ اللهُ تَعالى عَلیهِ، فالرَّجُلُ یَتَکَلَّمُ بِالکَلِمَةِ الجَفاءِ و الباطِلِ لِیَضحَکَ أو یُضحِکَ، یَهوی بِها فی جَهَنَّمَ سَبعینَ خَریفا.(52)
1888 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یُحِبُّ اللهُ إضاعَةَ المالِ، ولا کَثرَةَ السُّؤالِ، ولا قیلَ وقالَ.(53)
1889 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ کَرِهَ لَکُم ثَلاثا: اللَّغوَ عِندَ القُرآنِ، ورَفعَ الصَّوتِ فِی الدُّعاءِ، وَالتَّخَصُّرَ فِی الصَّلاةِ.(54)
1890 . عنه صلى الله علیه و آله: أبغَضُ الکَلامِ إلَى اللهِ عز و جل أن یَقولَ الرَّجُلُ لِلرَّجُلِ: «اِتَّقِ اللهَ» فَیَقولَ: «عَلَیکَ بِنَفسِکَ» .(55)
1891 . عنه صلى الله علیه و آله: کَبُرَ مَقتا عِندَ اللهِ الأَکلُ مِن غَیرِ جوعٍ، وَالنَّومُ مِن غَیرِ سَهَرٍ، وَالضِّحکُ مِن غَیرِ عَجَبٍ، وصَوتُ الرَّنَّةِ عِندَ المُصیبَةِ، وَالمِزمارُ عِندَ النِّعمَةِ.(56)
1892 . عنه صلى الله علیه و آله: مِنَ الغَیرَةِ ما یُحِبُّ اللهُ، ومِنها ما یُبغِضُ اللهُ؛ فَأَمَّا الَّتی یُحِبُّهَا اللهُ فَالغَیرَةُ فِی الرّیبَةِ، وأمَّا الغَیرَةُ الَّتی یُبغِضُهَا اللهُ فَالغَیرَةُ فی غَیرِ ریبَةٍ.
وإنَّ مِنَ الخُیَلاءِ ما یُبغِضُ اللهُ، ومِنها ما یُحِبُّ اللهُ، فَأَمَّا الخُیَلاءُ الَّتی یُحِبُّ اللهُ فَاختِیالُ الرَّجُلِ نَفسَهُ عِندَ القِتالِ، وَاختِیالُهُ عِندَ الصَّدَقَةِ(57)، وأمَّا الَّتی یُبغِضُ اللهُ فَاختِیالُهُ فِی البَغیِ.(58)
1884 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، هزینه کردن را دوست مى‌دارد و ناخنْ‌خشکى را دشمن مى‌دارد
1885 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل کسى را که پس از سیرى باز هم مى‌خورد، کسى را که از فرمانبرى پروردگارش غفلت مى‌کند، آن که سنّت پیامبرش را رها مى‌کند، آن که به پیمانش وفادار نیست، آن که با خاندان پیامبرش دشمنى مى‌ورزد، و آن که همسایگانش را مى‌آزارد، دشمن مى‌دارد
1886 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، سه چیز را دشمن مى‌دارد: پرگویى، پرخوابى، و پُرخورى
1887 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خنده، دو گونه است: . . امّا خنده‌اى که خداوند متعال از آن به خشم مى‌آید، آن است که فرد، سخن ناروا و باطلى مى‌گوید تا بخندد یا بخندانَد و به موجب آن، تا مسافت هفتاد سال راه در دوزخ، سقوط مى‌کند
1888 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، تباه کردن مال، پرسش بسیار و قیل و قال را دوست ندارد
1889 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، سه چیز را از [کارهاى] شما ناخوش مى‌دارد: [پرداختن به کار] لغو به هنگام قرائت قرآن، با صداى بلند (فریاد) دعا کردن، و دست به پهلو زدن(59) در نماز
1890 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ناخوش‌ترینِ سخنان در نزد خداوند عز و جل، آن است که کسى به دیگرى بگوید: «از خدا بترس!» و آن شخص پاسخ دهد: «تو خودت را بپاى!» [و پندش را گوش نکند]
1891 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خوردن از سرِ سیرى، خوابِ بى شب‌زنده‌دارى، خنده بى [موجب] شگفتى، ناله بلند به هنگام مصیبت، و بانگ ناى در نعمت (شادمانى)، نزد خدا سخت ناپسند است
1892 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدا، نوعى از غیرت را دوست دارد و نوعى را دشمن غیرتى که خدا دوست دارد، غیرت در امور شُبهه‌ناک است، و آن [غیرتى] که دشمنش مى‌دارد، غیرت
بدون شبهه است.
و نوعى از تکبّر و خود گرفتن را نیز خدا دشمن مى‌دارد و نوعى دیگر از آن را دوست مى‌دارد: آن تکبّرى که خدا دوست مى‌دارد، آن است که کسى به هنگام جنگ، خود را به تکبّر بزند، و نیز تکبّر هنگام صدقه دادن.(60) و آن تکبّرى که خدا دشمن مى‌دارد، تکبّر در [راه] سرکشى است
1893 . عنه صلى الله علیه و آله: ما أحَلَّ اللهُ شَیئا أبغَضَ إلَیهِ مِنَ الطَّلاقِ(61).
1894 . الکافی عن صفوان بن مهران عن الإمام الصّادق علیه السلام: قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: . . ما مِن شَیءٍ أبغَضُ إلَى اللهِ عز و جل مِن بَیتٍ‌یَخرَبُ فِیالإِسلامِ بِالفُرقَةِ یَعنی بِالطّلاقِ ثُمَّ قالَ أبو عبدِاللهِ علیه السلام: إنَّ اللهَ عز و جلإنَّما وَکَّدَ فِی الطَّلاقِ وکَرَّرَ فیهِ القَولَ مِن بُغضِهِ الفُرقَةَ(62).
1895 . رسول الله صلى الله علیه و آله فیما أوصى رَجُلاً مِن بَنی تَمیمٍ : إیّاکَ وإسبالَ الإِزارِ وَالقَمیصِ؛ فَإِنَّ ذلِکَ مِنَ المَخیلَةِ، وَاللهُ لا یُحِبُّ المَخیلَةَ.(63)
4 / 5
أبغَضُ الأَعمالِ إلَى اللهِ
1896 . رسول الله صلى الله علیه و آله: ما شَیءٌ أبغَضُ إلَى اللهِ عز و جل مِنَ البُخلِ، وسوءِ الخُلُقِ، وإنَّهُ لَیُفسِدُ العَمَلَ کَما یُفسِدُ الخَلُّ العَسَلَ.(64)
1897 . عنه صلى الله علیه و آله: أبعدُ الخَلقِ مِن اللهِ رَجُلانِ: رَجُلٌ یُجالِسُ الاُمَراءَ فما قالوا مِن جَورٍ صَدَّقَهُم علَیهِ، ومُعَلِّمُ الصِّبیانِ لا یُواسی بَینَهُم ولا یُراقِبُ اللهَ فی الیَتیمِ.(65)
1893 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: طلاق، منفورترین حلال در نزد خداوند است
1894 . الکافى به نقل از صفوان بن مِهران : امام صادق علیه السلام فرمود: «پیامبر خدا فرمود: نزد خداوند، هیچ چیزى منفورتر از خانه‌اى که بر اثر جدایى ویران شود، نیست»؛ یعنى بر اثر طلاق.
سپس امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند عز و جل به سبب دشمنى‌اى که با جدایى داشت، درباره طلاق، چندان تأکید ورزید و سخن را درباره آن، بارها باز گفت» .
1895 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش‌هایش به مردى از قبیله بنى‌تمیم : از بلند گذاشتن پیراهن و اِزارت(66) بپرهیز، که نشانه تکبّر است و خداوند، تکبّر را دوست ندارد
4 / 5
منفورترین کارها در نزد خدا
1896 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ چیز در نزد خداوند عز و جل، منفورتر از بخل و بدخویى نیست که این یکى، همان گونه که سرکه عسل را تباه مى‌کند، ایمان را تباه مى‌کند
1897 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دورترینِ مردم از خداوند، دو مَردند: مردى که با حکمرانانْ همنشینى کند و در هر زور و ستمى که مى‌گویند، تصدیق و تأییدشان نماید؛ و آموزگار کودکان که میان آنان به یکسان رفتار نکند و خدا را درباره یتیم در نظر نگیرد
1898 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیسَ شَیءٌ أبغَضَ إلَى اللهِ مِن بَطنٍ مَلآنَ.(67)
1899 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن شَیءٍ أحَبُّ إلَى اللهِ تَعالى مِن شابٍّ تائِبٍ، وما مِن شَیءٍ أبغَضُ إلَى اللهِ تَعالى مِن شَیخٍ مُقیمٍ عَلى مَعاصیهِ وما فِی الحَسَناتِ حَسَنَةٌ أحَبُّ إلَى اللهِ تَعالى مِن حَسَنَةٍ تُعمَلُ فی لَیلَةِ جُمُعَةٍ أو یَومِ جُمُعَةٍ، وما مِنَ الذُّنوبِ ذَنبٌ أبغَضُ إلَى اللهِ تَعالى مِن ذَنبٍ یُعمَلُ فی لَیلَةِ الجُمُعَةِ أو یَومِ الجُمُعَةِ.(68)
1900 . الإمام الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام : قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: إنَّ أحَبَّ السُّبحَةِ إلَى اللهِ عز و جلسُبحَةُ الحَدیثِ، وأبغَضُ الکَلامِ إلَى اللهِ عز و جل التَّحریفُ.(69)
قیلَ: یا رَسول اللهِ وما سُبحَةُ الحَدیثِ؟
قالَ: الرَّجُلُ یَسمَعُ حِرصَ الدُّنیا وباطِلَها فَیَغتَمُّ عِندَ ذلِکَ، فَیَذکُرُ اللهَ عز و جل وأمَّا التَّحریفُ فَکَقَولِ الرَّجُلِ: إنّی لَمَجهودٌ، وما لی، وما عِندی.(70)
1901 . الإمام الصادق علیه السلام: إنَّ رَجُلاً مِن خَثعَمٍ جاءَ إلى رَسول اللهِ صلى الله علیه و آله فَقالَ: یا رَسول اللهِ، أخبِرنی ما أفضَلُ الإِسلامِ؟
قالَ: الإِیمانُ بِاللهِ.
قالَ: ثُمَّ ماذا؟
قالَ: ثُمَّ صِلَةُ الرَّحِم.
قالَ: ثُمَّ ماذا؟
قالَ: الأَمرُ بِالمَعروفِ، وَالنَّهیُ عَنِ المُنکَرِ.
قالَ: فَقالَ الرَّجُلُ: فَأَیُّ الأَعمالِ أبغَضُ إلَى اللهِ؟
قالَ: الشِّرکُ بِاللهِ.
قالَ: ثُمَّ ماذا؟
قالَ: قَطیعَةُ الرَّحِمِ.
قالَ: ثُمَّ ماذا؟
قالَ: الأَمرُ بِالمُنکَرِ، وَالنَّهیُ عَنِ المَعروفِ.(71)
1898 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ چیز در نزد خداوند، منفورتر از شکمِ پُر نیست
1899 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نزد خداوند متعال، هیچ چیزى محبوب‌تر از جوانى توبه‌کار نیست و هیچ چیزى هم منفورتر از پیرى که همچنان گناه مى‌کند، نیست در میان نیکى‌ها هیچ نیکى‌اى نزد خداوند متعال، محبوب‌تر از نیکى‌اى که در شب جمعه و یا روز جمعه به جاى آورده شود، نیست و در میان گناهان نیز هیچ گناهى نزد خداوند متعال، منفورتر از گناهى که در شب جمعه یا روز جمعه انجام شود، نیست
1900 . امام صادق علیه السلام به نقل از پدرانش علیهم السلام : پیامبر خدا فرمود: «محبوب‌ترین تسبیح در نزد خداوند عز و جل “سُبحه حدیث” و منفورترین سخن در نزد خداوند عز و جل”تحریف”(72) است» .
پرسیدند: اى پیامبر خدا! معناى سُبحه حدیث چیست؟
فرمود: «آن است که انسان، چون درباره آزمندى و باطلِ دنیا بشنود، غمگین گردد و در آن هنگام، به یاد خدا بیفتد تحریف هم [گلایه بى‌جا از زندگى است،] مانند این است که شخص بگوید: من درمانده‌ام، دستم نمى‌رسد و چیزى ندارم!» .
1901 . امام صادق علیه السلام: مردى از قبیله خَثعَم، به نزد پیامبر خدا آمد و گفت: اى پیامبر خدا! مرا از برترین مرحله اسلام، باخبر ساز.
فرمود: «ایمان به خدا» .
پرسید: پس از آن چیست؟
فرمود: «آن گاه، پیوند با خویشان و صله رَحِم» .
پرسید: پس از آن چیست؟
فرمود: «امر به معروف و نهى از منکر» .
آن گاه، آن مرد گفت: منفورترین کار در نزد خداوند چیست؟
فرمود: «شرک ورزیدن به خداوند» .
پرسید: پس از آن چیست؟
فرمود: «بُریدن از خویشان» .
پرسید: پس از آن چیست؟
فرمود: «امر به منکر و نهى از معروف» .
1902 . المعجم الکبیر عن عصمة: قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: أحَبُّ العَمَلِ إلَى اللهِ عز و جل سُبحَةُ الحَدیثِ، وأبغَضُ الأَعمالِ إلَى اللهِ التَّجدیفُ.(73)
قُلنا: یا رَسول اللهِ، وما سُبحَةُ الحَدیثِ؟
قالَ: القَومُ یَتَحَدَّثونَ وَالرَّجُلُ یُسَبِّحُ.
قُلنا: یا رَسول اللهِ، ومَا التَّجدیفُ؟
قالَ: القَومُ یَکونونَ بِخَیرٍ، فَیَسأَلُهُمُ الجارُ وَالصّاحِبُ فَیَقولونَ: نَحنُ بِشَرٍّ؛ یَشکونَ.(74)
1902 . المعجم الکبیر به نقل از عِصمَه : پیامبر خدا فرمود: «محبوب‌ترین کار در نزد خداوند، سُبحه حدیث است و منفورترین چیز در نزد خداوند، تجدیف است» .
پرسیدیم: اى پیامبر خدا! معناى سُبحه حدیث چیست؟
فرمود: «آن است که چون دیگران مشغول گفتگو باشند، شخص به تسبیح خداوند، مشغول گردد» .
باز پرسیدیم: اى پیامبر خدا! معناى تجدیف چیست؟
فرمود: «آن است که کسانى خوش باشند؛ امّا چون همسایه و دوستْ حالشان را بپرسند، بگویند که ناخوش‌اند و شکایت کنند» .
1) الأحزاب:4.
2) القیامة:20 و 21.
3) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 122.
4) سنن النسائی: ج 5 ص 86 عن أبی هریرة؛ عوالی اللآلی: ج 1 ص 263 ح 51 وفیه «المحتال» بدل «المختال» .
5) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 121.
6) سنن الترمذی: ج 4 ص 698 ح 2568 عن أبیذرّ.
7) البخلاء للخطیب: ص 44.
8) مسند ابن حنبل: ج 8 ص 82 ح 21414 عن أبی ذرّ.
9) المعجم الأوسط: ج 5 ص 330 ح 5458 عن‌الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام؛ قرب الإسناد: ص 83 ح 272 نحوه.
10) تحف العقول: ص 42، بحار الأنوار: ج 77 ص 145 ح 46.
11) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 28 ح 24 عن داوود بن سلیمان الفرّاء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 79 ص 196 ح 8.
12) الفردوس: ج 1 ص 153 ح 555 عن‌الإمام علیّ علیه السلام؛ مستدرک الوسائل: ج 8 ص 321 ح 9552 نقلاً عن الأربعین لأبی حامد الحلبی عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله.
13) البخلاء للخطیب: ص 44 عن سعید بن مسروق عن رجل عن الإمام علیّ علیه السلام؛ أعلام الدین: ص 295 وفیه «بعد وفاته» بدل «عند موته»، بحار الأنوار: ج 77 ص 173 ح 8.
14) شُعب الإیمان: ج 6 ص 117 ح 7659 و ج 7 ص 426 ح 10839 کلاهما عن عبدالله بن عمرو.
15) الکافی: ج 6 ص 54 ح 1 عن سعد بن طریف عن الإمام الباقر علیه السلام.
16) السنن الکبرى: ج 10 ص 327 ح 20804 عن أبی هریرة.
17) کنز العمّال: ج 1 ص 388 ح 1676 نقلاً عن ابن عساکر عن أنس.
18) سنن أبی داوود: ج 4 ص 302 ح 5005 عن عبدالله بن عمرو.
19) صحیفة الرضا علیه السلام: ص 113 ح 68، بحار الأنوار: ج 75 ص 293 ح 1.
20) الکافی: ج 2 ص 325 ح 11 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام، بحار الأنوار: ج 96 ص 151 ح 11؛ المعجم الکبیر: ج 22 ص 414 ح 1024 عن ابن مسعود عن فاطمة علیهاالسلام.
21) الخصال: ص 176 ح 235 عن أبی هریرة.
22) المعجم الأوسط: ج 6 ص 57 ح 5782 عن أنس.
23) معانی الأخبار: ص 344 ح 1 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 100 ص 77 ح 31؛ کنز العمّال: ج 3 ص 380 ح 7043 نقلاً عن العقیلی عن أبی هریرة ولیس فیه «الضعیف» .
24) الکافی: ج 5 ص 59 ح 15 عن مسعدة بن صدقة.
25) سنن الترمذی: ج 3 ص 617 ح 1329 عن أبی سعید الخدریّ؛ روضة الواعظین: ص 512 وفیه «أشدّهم عذابا» بدل «أبعدهم منه مجلسا»، بحار الأنوار: ج 75 ص 351 ح 59.
26) المعجم الکبیر: ج 20 ص 114 ح 226 عن معاذ.
27) صحیح البخاری: ج 2 ص 867 ح 2325 عن عائشة.
28) الکافی: ج 7 ص 260 ح 2 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام؛ المعجم الکبیر: ج 8 ص 116 ح 7536 عن أبی اُمامة وفیه «لقی الله وهو علیه غضبان» بدل «إنّ أبغض الناس إلى الله».
29) دعائم الإسلام: ج 2 ص 444 ح 1551.
30) صحیح البخاری: ج 6 ص 2523 ح 6488 عن ابن عبّاس؛ عوالی اللآلی: ج 1 ص 176 ح 216 وفیه «ومتّبع» بدل «ومبتغ» .
31) التفسیر المنسوب إلى الإمام العسکری علیه السلام: ص 43 ح 19، بحار الأنوار: ج 27 ص 96 ح 59.
32) الفردوس: ج 2 ص 49 ح 2282 عن أنس.
33) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 94 ح 256 عن أبی هریرة.
34) الفردوس: ج 1 ص 367 ح 1482 عن أبی هریرة.
35) متن روایت، چنین است: «بکشد کسى را که او را نکشته» و مقصود از آن این است که کشتن دیگرى، تنها به عنوان قصاص یا در جهاد، مانعى ندارد.
36) شُعب الإیمان: ج 7 ص 177 ح 9910 عن أبی عثمان النهدی.
37) کنز العمّال: ج 7 ص 791 ح 21431 نقلاً عن الدیلمی عن ابن عمر.
38) جامع الأحادیث للقمّی: ص 201 وراجع: الفردوس: ج 2 ص 301 ح 3371.
39) عوالی اللآلی: ج 1 ص 72 ح 135.
40) مجمع البیان: ج 10 ص 500 عن أبی هریرة، بحار الأنوار: ج 71 ص 383؛ تاریخ بغداد: ج 1 ص 382 الرقم 350 عن أنس وفیه «لهم» بدل «للبراء» .
41) الجعفریّات: ص 197، بحار الأنوار: ج 72 ص 208 ح 10.
42) الفردوس: ج 1 ص 367 ح 1481 عن عائشة.
43) تاریخ دمشق: ج 7 ص 86 ح 1622 و 1621 نحوه وکلاهما عن الوضین بن عطاء.
44) الفردوس: ج 1 ص 215 ح 822 عن أبی هریرة.
45) النساء:148.
46) البقرة:205.
47) الصفّ:2 و 3.
48) شُعب الإیمان: ج 5 ص 163 ح 6201 عن أبی سعید وح6202 عن أبی هریرة؛ الکافی: ج 6 ص 440 ح 14 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 77 ص 159 ح 158.
49) شُعب الإیمان: ج 5 ص 168 ح 6226 عن عائشة.
50) نوادر الاُصول: ج 1 ص 326 عن الزبیر بن العوّام؛ بحار الأنوار: ج 64 ص 282 ح 43.
51) کنز العمّال: ج 16 ص 87 ح 44029 نقلاً عن الدیلمی عن أبی هریرة.
52) الجامع الصغیر: ج 2 ص 127 ح 5232.
53) مسند أبییعلى: ج 6 ص 104 ح 6560 عن أبی هریرة؛ الکافی: ج 5 ص 301 ح 5 عن الوشّاء عن الإمام الکاظم علیه السلام، بحار الأنوار: ج 78 ص 335 ح 16.
54) الزهد لابن المبارک: ص 544 ح 1560 عن یحیى بن أبی کثیر.
55) شُعب الإیمان: ج 1 ص 436 ح 630 عن ابن مسعود.
56) الفردوس: ج 3 ص 306 ح 4920 عن عبدالله بن عمرو.
57) لعلّ المراد من الاختیال عند الصدقة هو أن یدعوه ذلک إلى أن یترفّع فیتجنّب عن تعریف نفسه عند إعطاء الصدقة، ویتجنّب عن مواجهته بنفسه له؛ ولا ریب فی أنّ مواجهة المعطی للآخذ مباشرةً تسبّب للآخذ الذلّةَ والانکسارَ والخجلَ.
58) سنن أبی داوود: ج 3 ص 50 ح 2659 عن جابر بن عتیک.
59) واژه «تَخَصُّر» که در متن عربى حدیث آمده است، به معناى گونه‌اى ایستادن از سرِ کسالت و خستگى است پادشاهان و برخى بزرگانِ اقوامى مانند قوم یهود، به هنگام سخنرانى، گاه این گونه مى‌ایستادند و به چوبْ دستى (مِخصَرَة) تکیه داده و یا دست خود را بر بالاى ران خود مى‌نهادند (ر ک: النهایة: ج 2 ص 36، الفائق فی غریب الحدیث: ج 1 ص 374، جواهر الکلام: ج 4 ص 279).
60) شاید مراد از تکبّر هنگام دادنِ صدقه، این باشد که از معرّفى کردن خود به گیرنده صدقه و همدم شدن با وى پرهیز کند؛ چرا که این کار، چه بسا باعث شرمنده شدنِ او مى‌شود.
61) سنن أبی داوود: ج 2 ص 255 ح 2177 عن محارب.
62) الکافی: ج 5 ص 328 ح 1.
63) الکافی: ج 6 ص 456 ح 5، بحارالأنوار: ج 77 ص 145 ح 45.
64) مکارم الأخلاق: ج 1 ص 51 ح 19 عن ابن عبّاس، بحار الأنوار: ج 16 ص 231 ح 35.
65) کنز العمّال: ج 16 ص 22 ح 43761 عن أبی أمامة.
66) اِزار، در عربى به «لُنگ» گفته مى‌شود.
67) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 36 ح 89 عن داوود بن سلیمان الفرّاء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 66 ص 333 ح 14؛ الفردوس: ج 3 ص 385 ح 5175 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله.
68) کنز العمّال: ج 4 ص 217 ح 10233 نقلاً عن الأمالی للسمعانی عن سلمان.
69) هکذا فی المصدر وبحار الأنوار، ولعلّ الصواب: «التجدیف» کما ورد فی الحدیث الأخیر قال ابن الأثیر: «التجدیف» کفر النعمة واستقلال العطاء (النهایة: ج 1 ص 247).
70) معانی الأخبار: ص 258 ح 1 عن السکونی، بحار الأنوار: ج 72 ص 325 ح 2.
71) الکافی: ج 5 ص 58 ح 9 عن عبدالله بن محمد، بحار الأنوار: ج 74 ص 96 ح 30.
72) در مأخذ و بحار الأنوار کلمه «تحریف» دارد، ولى شاید «التجدیف» بهتر باشد، همچنان که در حدیث آخر این چنین است، و در معناى «التجدیف» ابن اثیر مى‌گوید: کفران نعمت کردن و. .
73) فی المصدر «التحدیف»، والصواب ما أثبتناه کما فی مجمع الزوائد: ج 10 ص 85 ح 16794.
74) المعجم الکبیر: ج 17 ص 185 ح 496.
