4 / 1
الإِیمانُ
الکتاب
«کَذَ لِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ» . (1)
«وَ إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ الْخُلَطَآءِ لَیَبْغِى بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ وَ قَلِیلٌ مَّا هُمْ» . (2)
«إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیَطِینَ أَوْلِیَآءَ لِلَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ» . (3)
الحدیث
4887.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أعَفُّ النّاسِ قِتلَةً (4) ، أهلُ الإِیمانِ . (5)
4 / 1
ایمان
قرآن
«این گونه، خدا پلیدى را بر کسانى که ایمان نمى آورند، قرار مى دهد» .
«و در حقیقت، بسیارى از شریکان به همدیگر ستم روا مى دارند، به استثناى کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده اند و اینها بس اندک اند» .
«ما شیاطین را دوستان کسانى قرار دادیم که ایمان نمى آورند» .
حدیث
4887.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : عفیف ترینْ مردم در نوع کشتن [دشمن ، یا کشته شدن و مردن] مؤمنان اند.
4 / 2
العَقلُ
4888.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ما عُبِدَ اللّه ُ بِمِثلِ العَقل ، وما تَمَّ عَقلُ امرِئٍ حَتّى یَکونَ فیهِ عَشرُ خِصالٍ ، الخَیرُ مِنهُ مَأمولٌ ، وَالشَّرُّ مِنهُ مَأمونٌ … . (6)
4889.عنه صلى الله علیه و آله – فی خَبرٍ طَویلٍ ومَسائِلَ کَثیرَةٍ سَأَلَ عَنها: … وأمَّا الصِّیانَةُ فَیَتَشَعَّبُ مِنهَا : الصَّلاحُ ، وَالتَّواضُعُ ، وَالوَرَعُ ، وَالإِنابَةُ ، وَالفَهمُ ، وَالأَدَبُ ، وَالإِحسانُ ، وَالتَّحَبُّبُ ، وَالخَیرُ ، وَاجتِنابُ الشَّرِ ، فَهذا ما أصابَ العاقِل بِالصِّیانَةِ . (7)
4 / 3
مَحاسِنُ الأخلاقِ والأَعمالِ
أ – طاعَةُ اللّه ِ
4890.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ طاعَةَ اللّه ِ نَجاحٌ مِن کُلِّ خَیرٍ یُبتَغى ، ونَجاةٌ مِن کُلِّ شَرٍّ یُتَّقى . (8)
ب – الحَیاءُ
4891.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فی خَبرٍ طَویلٍ ومَسائِلَ کَثیرَةٍ سَأَلَ عَنها: … أمَّا الحَیاءُ فَیَتَشَعَّبُ مِنهُ : اللّینُ ، وَالرَّأفَةُ ، وَالمُراقَبَةُ للّه ِ فِی السِّرِّ وَالعَلانِیَةِ ، وَالسَّلامَةُ ، وَاجتِنابُ الشَّرِّ ، وَالبَشاشَةُ ، وَالسَّماحَةُ ، وَالظَّفَرُ . (9)
4 / 2
عقل
4888.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند ، هرگز به مانند [پرستشِ] خرد، پرستش نشده است . خردِ مردى، کامل نمى شود، مگر در آن، ده ویژگى باشد : از او امید خیر برود ، از شرّش احساس امنیت شود … .
4889.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در حدیثى طولانى و در میان مسائل بسیارى که شمعون: … و از صیانت [که از عفاف، حاصل مى شود]، امورى جوانه مى زند : درستکارى، فروتنى، پرهیزگارى، توبه، فهم، ادب، نیکى، دوستى کردن، خیر، و اجتناب از شر . اینها چیزهایى هستند که به وسیله صیانت [حاصل از عفاف]، نصیب خردمند مى گردند .
4 / 3
اخلاق و اعمال نیک
الف – فرمان بُردارى از خدا
4890.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : همانا فرمان بردارى از خدا ، دستیابى به هر خوبى اى است که طلب مى شود ، و نجات از هر بدى اى است که از آن پرهیز مى گردد .
ب – حیا
4891.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در حدیثى طولانى و در میان مسائل بسیارى که شمعون: … از حیا، اینها سرچشمه مى گیرند : نرمى، مهربانى، در نهان و آشکارا متوجّه خدا بودن ، سلامت، اجتناب از شر ، خوش رویى، آسانگیرى، و پیروزى .
ج – الصَّدَقَةُ
4892.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الصَّدَقَةُ تَسُدُّ سَبعینَ بابا مِنَ الشَّرِّ . (10)
4893.الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ لا إلهَ إلّا هُوَ ، لَیَدفَعُ بِالصَّدَقَةِ الدّاءَ وَالدُّبَیلَةَ (11) وَالحَرَقَ وَالغَرَقَ وَالهَدمَ وَالجُنونَ ، وعَدَّ صلى الله علیه و آله سَبعینَ بابا مِنَ السّوءِ . (12)
د – قِراءَةُ القُرآنِ
4894.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : البَیتُ إذا قُرِئَ فیهِ القُرآنُ حَضَرَتهُ المَلائِکَةُ وتَنَکَّبَت عَنهُ الشَّیاطینُ ، وَاتَّسَعَ عَلى أهلِهِ وکَثُرَ خَیرُهُ وقَلَّ شَرُّهُ ، وإنَّ البَیتَ إذا لَم یُقرَأ فیهِ حَضَرَتهُ الشَّیاطینُ وتَنَکَّبَت عَنهُ المَلائِکَةُ وضاقَ عَلى أهلِهِ ، وقَلَّ خَیرُهُ وکَثُرَ شَرُّهُ . (13)
ه – الصّلاة على محمّد وآله
4895.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن صَلّى عَلَیَّ مَرَّةً ، فَتَحَ اللّه ُ عَلَیهِ بابا مِنَ العافِیَةِ . (14)
و – دَفعُ الغیبَةِ عَنِ المُؤمِنِ
4896.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ألا ومَن تَطَوَّلَ عَلى أخیهِ فی غیبَةٍ سَمِعَها فیهِ فی مَجلِسٍ فَرَدَّها عَنهُ ، رَدَّ اللّه ُ عَنهُ ألفَ بابٍ مِنَ الشَّرِّ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ ، فَإِن هُوَ لَم یَرُدَّها وهُوَ قادِرٌ عَلى رَدِّها ، کانَ عَلَیهِ کَوِزرِ مَنِ اغتابَهُ سَبعینَ مَرَّةً . (15)
ج – صدقه
4892.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : صدقه، هفتاد درِ شر را مى بندد .
4893.امام صادق علیه السلام – به نقل از پدرانش علیهم السلام -: پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمود : «همانا خداوند – که جز او معبودى نیست – ، با صدقه ، درد و دمل بزرگ در شکم و آتش سوزى و غرق شدن و ویرانى و دیوانگى را دفع مى کند » و هفتاد نوع بدى را شمرد .
د – قرائت قرآن
4894.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه در خانه قرآن خوانده شود، فرشتگان در آن حاضر مى شوند و شیاطین از آن دور مى گردند و [عرصه اش] بر اهل خانه وسعت مى یابد و خیرش بسیار و شرّش کم مى شود . همانا هر گاه در خانه قرآن خوانده نشود، شیاطین در آن حاضر مى شوند و فرشتگان از آن دور مى گردند و [عرصه اش] بر اهل خانه تنگ مى شود و خیرش کم و شرّش بسیار مى گردد .
ه – صلوات بر پیامبر و خاندان پیامبر
4895.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس یک بار بر من صلوات بفرستد، خداوندْ درى از عافیت را به رویش مى گشاید.
و – جلوگیرى از غیبت مؤمن
4896.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هان! هر کس به برادر [دینىِ] خود درباره غیبتى که از او در مجلسى مى شود ، نیکى نماید و از آن جلوگیرى کند ، خداوند، هزار نوع بدى را در دنیا و آخرت از او باز مى گرداند ؛ ولى اگر او در حالى که مى تواند از آن جلوگیرى نماید ، اقدام نکند ، همانند گناه کسى که هفتاد مرتبه از مؤمنْ غیبت کند، بر ذمّه اوست .
ز – الاِستِعانَةُ بِاللّه ِ
4897.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : «لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّه ِ» کَنزٌ مِن کُنوزِ الجَنَّةِ ، مَن قالَها أذهَبَ اللّه ُ عَنهُ سَبعینَ بابا مِنَ الشَّرِّ أدناهَا الهَمُّ . (16)
4898.عنه صلى الله علیه و آله : یا مُنیرُ یا مُبینُ یا رَبِّ ، اکفِنی شَرَّ الشُّرورِ وآفاتِ الدُّهورِ ، وأسأَلُکَ النَّجاةَ یَومَ یُنفَخُ فِی الصّورِ . (17)
4899.عنه صلى الله علیه و آله : إذا هَمَّ أحَدُکُم بِالأَمرِ فَلیَرکَع رَکعَتَینِ مِن غَیرِ الفَریضَةِ ، ثُمَّ لِیَقُل : اللّهُمَّ إنّی أستَخیرُکَ بِعِلمِکَ وأستَقدِرُکَ بِقُدرَتِکَ وأسأَلُکَ مِن فَضلِکَ العَظیمِ ، فَإِنَّکَ تَقدِرُ ولا أقدِرُ وتَعلَمُ ولا أعلَمُ وأنتَ عَلّامُ الغُیوبِ . اللّهُمَّ إن کُنتَ تَعلَمُ أنَّ هذَا الأَمرَ خَیرٌ لی فی دینی ومَعاشی وعاقِبَةِ أمری – أو قالَ : عاجِلِ أمری وآجِلِهِ – فَاقدِرهُ لی ویَسِّرهُ لی ثُمَّ بارِک لی فیهِ ، وإن کُنتَ تَعلَمُ أنَّ هذَا الأَمرَ شَرٌّ لی فی دینی ومَعاشی وعاقِبَةِ أمری – أو قالَ : فی عاجِلِ أمری وآجِلِهِ – فَاصرِفهُ عَنّی وَاصرِفنی عَنهُ ، وَاقدِر لِیَ الخَیرَ حَیثُ کانَ ثُمَّ أرضِنی بِهِ . (18)
4900.عنه صلى الله علیه و آله – لَمّا سَمِعَ رَجُلاً یَسألُ اللّه َ الصَّبرَ -: سَألتَ اللّه َ البَلاءَ ، فَاسألْهُ المُعافاةَ . (19)
ز – یارى جستن از خدا
4897.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : [ذکرِ] «لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّا باللّه » ، گنجى از گنج هاى بهشت است . هر کس آن را بگوید ، خداوند، هفتاد نوع بدى را از او دور مى کند که کمترینِ آنها ، اندوه است .
4898.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : اى نوربخش! اى روشن! اى پروردگار من! بدىِ بَدان و آفت هاى روزگاران را از من دفع کن ، و از تو مى خواهم در روزى که در صور دمیده مى شود ، نجاتم دهى .
4899.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه یکى از شما خواست به کارى اهتمام ورزد ، دو رکعت نماز مستحبّى بگزارد و سپس بگوید : «خدایا! من با توسّل به دانش تو، از تو خیر مى طلبم و با توسّل به قدرت تو، از تو نیرو مى خواهم و از فضل بزرگ تو درخواست مى کنم ؛ چرا که تو مى توانى و من نمى توانم، و تو مى دانى و من نمى دانم، و تو دانا به غیبى . خدایا! اگر تو مى دانى که این کار براى من در دین و زندگى و سرانجام کارم (در کار دنیا و آخرتم) نیکوست، آن را برایم مقدّر کن و برایم آسان بگردان و برایم در آن برکت قرار بده ، و اگر مى دانى که این کار براى من در دین و زندگى و سرانجام کارم (در دنیا و آخرتم) شر است، آن را از من باز دار و مرا [نیز] از آن بر گردان ، و نیکى را هر جا که هست ، برایم مقدّر کن و مرا بِدان خشنود ساز» .
4900.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – چون شنید مردى از خداوند ، طلب صبر مى کند -: از خدا بلا خواستى، [ولى] عافیت بخواه.
4901.عنه صلى الله علیه و آله : لا تَتَمَنَّوا لِقاءَ العَدُوِّ ، وسَلُوا اللّه َ العافِیَةَ ، فإذا لَقِیتُموهُم فَاثبتُوا وَاذکُروا اللّه َ کَثیرا، فَإن أجلَبوا وصَیَّحوا فَعَلَیکُم بِالصَّمتِ . (20)
4902.عنه صلى الله علیه و آله : لا تَتَمَنَّوا لِقاءَ العَدُوِّ ، وَاسألوا اللّه َ العافِیَةَ ؛ فإنَّکُم لا تَدرونَ ما تُبتَلونَ مِنهُم ، فإذا لَقِیتُموهُم فَقولوا : «اللّهُمَّ رَبَّنا ورَبَّهُم ونَواصینا ونَواصیهِم بِیَدِکَ ، وإنَّما تُفشِلُهُم أنتَ» ، ثُمَّ الزَموا الأرضَ جُلوسا ، فإذا غَشَوکُم فَانهَضوا وکَبِّروا . (21)
4903.عنه صلى الله علیه و آله : ما سُئلَ اللّه ُ شَیئا أحَبَّ إلَیهِ مِن أن یُسألَ العافِیَةَ . (22)
4904.الدرّ المنثور عن أنس : جاءَ رَجُلٌ إلى رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ أیُّ الدُّعاءِ أفضَلُ ؟ قالَ تَسألُ رَبَّکَ العَفوَ والعافِیَةَ فی الدّنیا والآخِرَةِ ، ثُمّ أتاهُ مِنَ الغَدِ فقالَ : یا رسولَ اللّه ِ ، أیُّ الدُّعاءِ أفضلُ ؟ قالَ : تسألُ ربَّکَ العَفوَ والعافِیَةَ فی الدِّینِ والدُّنیا والآخِرَةِ ، ثمّ أتاهُ مِن الغدِ فقال : یا رسولَ اللّه ، أیُّ الدعاءِ أفضلُ ؟ قالَ : تسألُ ربَّکَ العَفوَ والعافِیَةَ ، ثُمَّ أتاهُ مِنَ الیَومِ الرّابِعِ فقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، أیُّ الدّعاءِ أفضَلُ ؟ قالَ : تَسألُ رَبَّکَ العَفوَ والعافِیَةَ فی الدّنیا والآخِرَةِ؛ فإنَّکَ إذا اُعطیتَهُما فی الدنیا ثُمَّ أعطیتَهُما فی الآخِرَةِ فقَد أفلَحتَ . (23)
4905.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : سَلُوا اللّه َ المُعافاةَ ؛ فإنَّهُ لَم یُؤتَ أحَدٌ بَعدَ الیَقینِ خَیرا مِنَ المُعافاةِ . (24)
4906.کنز العمّال عن أنس بن مالک – قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله لرَجُلٍ کَأن: هَل کُنتَ تَدعو اللّه َ بِشَیءٍ ؟ قالَ : کنتُ أقولُ : اللّهُمَّ ما کُنتَ مُعاقِبی بِهِ فی الآخِرَةِ فَعجِّلْهُ لی فی الدّنیا ، فقالَ لَهُ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله ألا قُلتَ : اللّهُمَّ آتِنا فی الدّنیا حَسَنَةً وفی الآخِرَةِ حَسَنَةً وقِنا عَذابَ النّارِ ! فَدَعا اللّه َ فَشَفاهُ . (25)
4901.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آرزوى رویارویى با دشمن را نکنید و از خداوند، عافیت ، مسئلت کنید ؛ امّا هر گاه با دشمنانْ رو در رو شدید، پایدارى ورزید و خدا را بسیار یاد کنید و اگر دشمنان جار و جنجال و فریاد سر دادند، شما سکوت اختیار کنید.
4902.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : رو به رو شدن با دشمن را آرزو مکنید و از خداوند، عافیت (آسایش) بخواهید؛ زیرا شما نمى دانید که از دشمنان، چه گرفتارى هایى خواهید دید. امّا هر گاه با آنان رو به رو شدید، بگویید: «بار خدایا! اى پروردگار ما و آنان ، و اى کسى که زمام اختیار ما و آنها در دست توست! این تویى که آنان را دچار سستى و شکست مى کنى». سپس، روى زمین بنشینید و اگر شما را در میان گرفتند، برخیزید و تکبیر بگویید.
4903.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از خداوند ، چیزى خواسته نشده است که نزد او محبوب تر از عافیت باشد.
4904.الدرّ المنثور – به نقل از انس -: کسى خدمت پیامبر خدا رسید و از وى پرسید: اى پیامبر خدا! بهترین دعا چیست؟ پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «این که از پروردگارت بخشایش و عافیت در دنیا و آخرت را طلب کنى». روز دوم، همان پرسنده آمد و پرسید: اى پیامبر خدا! بهترین دعا چیست؟ پیامبر صلى الله علیه و آله باز هم فرمود: «این که از پروردگارت بخشایش و عافیت در دین و دنیا و آخرت را طلب کنى». روز سوم، بار دیگر آمد و پرسید: اى پیامبر خدا! بهترین دعا چیست؟ و باز هم فرمود: «این که از پروردگارت بخشایش و عافیت بخواهى». روز چهارم آمد و پرسید: اى پیامبر خدا! بهترین دعا چیست؟ فرمود: «این که از پروردگارت بخشایش و عافیت در دنیا و آخرت را بخواهى؛ زیرا اگر بخشایش و عافیت در دنیا به تو داده شود و در آخرت نیز این دو عطایت گردند، بى گمان، رستگار شده اى».
4905.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از خداوند ، عافیت طلب کنید؛ زیرا بعد از [نعمت]یقین، نعمتى بهتر از عافیت، به کسى داده نشده است.
4906.کنز العمّال – به نقل از انس بن مالک -: پیامبر صلى الله علیه و آله به مردى که از شدّت لاغرى، مانند جوجه پر کنده اى شده بود، فرمود : «آیا از خدا چیزى خواسته اى؟». گفت : من در دعا مى گفته ام: بار خدایا! کیفرى که در آخرت مى خواهى به من دهى، در همین دنیا بده . پیامبر صلى الله علیه و آله به او فرمود: «چرا نگفتى: بار خدایا! در دنیا و در آخرت، به ما نیکى عطا فرما و ما را از عذاب آتش نگه بدار ؟». پیامبر خدا سپس براى بهبود آن مرد دعا کرد و خداوند ، او را شفا داد.
4907.الدعوات : رُویَ أنَّ النَّبیَّ صلى الله علیه و آله دَخلَ عَلى مَریضٍ ، قالَ : ما شأنُکَ؟ قالَ : صَلَّیتَ بِنا صلاةَ المَغربِ فقرأتَ القارِعَةَ ، فقلتُ : اللّهمَّ إن کانَ لی عندَکَ ذَنبٌ تریدُ أن تُعذِّبنی بهِ فی الآخِرَةِ فَعَجِّلْ ذلکَ فی الدُّنیا؛ فَصرتُ کَما ترى! فقال صلى الله علیه و آله : بِئسَما قُلتَ ، ألا قُلتَ، رَبَّنا آتِنا فی الدّنیا حَسَنَةً وفی الآخِرَةِ حَسَنَةً وقِنا عَذابَ النّارِ ؟! فَدَعا لَهُ حَتّى أفاقَ . (26)
4908.الدعوات : کانَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله یَدعو ویَقولُ : أسألُکَ تَمامَ العافِیَةِ ، ثُمَّ قالَ : تَمامُ العافِیَةِ : الفَوزُ بِالجَنَّةِ ، والنَّجاةُ مِنَ النّارِ . (27)
ح – تِلکَ الأَعمالُ
4909.الإمام علی علیه السلام : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : مَن صَلّى أربَعَ رَکَعاتٍ یَومَ الجُمُعَةِ قَبلَ الصَّلاةِ ، یَقرَأُ فی کُلِّ رَکعَةٍ فاتِحَةَ الکِتابِ عَشرَ مَرّاتٍ … ثُمَّ یَقولُ : سُبحانَ اللّه ِ وَالحمَدُ للّه ِ ولا إلهَ إلَا اللّه ُ وَاللّه ُ أکبَرُ ، ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّه ِ العَلِیِّ العَظیمِ مِئَةَ مَرَّةٍ ، ویُصَلّی عَلَى النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله مِئَةَ مَرَّةٍ . قالَ صلى الله علیه و آله : مَن صَلّى هذِهِ الصَّلاةَ وقالَ هذَا القَولَ ، دَفَعَ اللّه ُ عَنهُ شَرَّ أهلِ السَّماءِ وشَرَّ أهلِ الأَرضِ ، وشَرَّ الشَّیاطینِ وشَرَّ کُلِّ سُلطانٍ جائِرٍ (28) وقَضَى اللّه ُ لَهُ سَبعینَ حاجَةً … . (29)
4910.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن صامَ أیّامَ البیضِ مِن رَجَبٍ أو قامَ لَیالِیَها ، ویُصَلّی لَیلَةَ النِّصفِ مِئَةَ رَکعَةٍ ، یَقرَأُ فی کُلِّ رَکعَةٍ : «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» عَشرَ مَرّاتٍ ، فَإِذا فَرَغَ مِن هذِهِ الصَّلاةِ استَغفَرَ سَبعینَ مَرَّةً ، رُفِعَ عَنهُ شَرُّ أهلِ السَّماءِ ، وشَرُّ أهلِ الأَرضِ ، وشَرُّ إبلیسَ وجُنودِهِ … . (30)
4907.الدعوات : روایت شده است که پیامبر صلى الله علیه و آله بر بیمارى وارد شد و حالش را پرسید. او گفت: نماز مغرب را [به جماعت] براى ما خواندى و سوره قارعه را در آن تلاوت کردى و [در آن هنگام ،]من گفتم: خدایا! اگر من گناهى نزد تو دارم که مى خواهى مرا بِدان در آخرت عذاب کنى، آن را در همین دنیا جلو بینداز . پس این گونه که مى بینى، گرفتار شدم. [پیامبر صلى الله علیه و آله] فرمود: «بد حرفى زدى. چرا نگفتى: «اى پروردگار ما! ما را در دنیا و در آخرت ، نیکى عطا فرما و از عذاب آتش ، نگهمان دار» ؟». سپس پیامبر خدا براى سلامت آن مرد دعا کرد و او بهبود یافت.
4908.الدعوات: پیامبر صلى الله علیه و آله دعا مى کرد و مى گفت: «[خدایا!] عافیت کامل عطایم فرما». سپس مى فرمود : «عافیت کامل، همان رسیدن به بهشت است و رستن از آتش».
ح – این چند عمل
4909.امام على علیه السلام : پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «هر کس روز جمعه پیش از نماز [جمعه]، چهار رکعت نماز بگزارد و در هر رکعت، ده مرتبه سوره حمد را بخواند … و سپس صد مرتبه بگوید : خدا منزّه است و ستایش، از آنِ اوست و معبودى جز خداى یکتا نیست و خدا بزرگ تر است ، و هیچ نیرو و توانى جز از جانب خداى والامرتبه و بزرگ نیست و صد مرتبه بر پیامبر صلى الله علیه و آله درود بفرستد…» . پیامبر خدا فرمود : «هر کس این نماز را بخواند و این ذکرها را بگوید ، خداوند، شرّ اهل آسمان و شرّ اهل زمین و شرّ شیاطین و شرّ هر پادشاه ستمگرى را از او دفع مى کند و هفتاد حاجت او را برآورده مى نماید …» .
4910.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس ایّام بیض (روزهاى سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم) را در ماه رجب، روزه بگیرد و شب هاى آن را شب زنده دارى کند و در شب نیمه رجب، صد رکعت نماز بگزارد و در هر رکعت، ده مرتبه [سوره] «قل هو اللّه أحد» را بخواند و پس از این نماز، هفتاد مرتبه استغفار نماید ، شرّ اهل آسمان و شرّ اهل زمین و شرّ ابلیس و سپاهش از او برداشته مى شود … .
4911.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ صَدَقَةَ السِّرِّ تُطفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ ، وإنَّ صَنائِعَ المَعروفِ تَقی مَصارِعَ السَّوءِ ، وإنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تَزیدُ فِی العُمُرِ وتَقِی الفَقرَ وأکثِروا مِن قَولِ : لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّه ِ ، فَإِنَّها کَنزٌ مِن کُنوزِ الجَنَّةِ ، وإنَّ فیها شَفاءً مِن تِسعَةٍ وتِسعینَ داءً ، أدناهَا الهَمُّ . (31)
4911.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : صدقه پنهانى، خشم پروردگار را فرو مى نشاند و کارهاى نیک، از حوادث بد، نگه مى دارند و صله رحم، عمر را زیاد مى کند و از گرفتارى به فقر، حفظ مى نماید . این سخن را بسیار بگویید : «لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّا باللّه ؛ هیچ نیرو و توانى، جز از خدا نیست»؛ چرا که این سخن، گنجى از گنج هاى بهشت است و در آن، شفاى نود و نُه درد است که کمترینِ آنها افسردگى است.
سخنى درباره حکمت مصایب و شُرور
یک . حکمت گرفتارى هاى انسان هاى آگاه
با عنایت به آنچه در چهار فصل گذشته این پژوهش آمد و با تأمّل در آیات و احادیثى که به حکمت شُرور و مصیبت ها و ناکامى ها اشاره دارند ، مى توان به این جمع بندى رسید که از دیدگاه قرآن و حدیث ، مصائب (گرفتارى ها) انسان هاى آگاه ، یا آثار کردار ناشایست آنهاست و یا وسیله اى براى تکامل آنها . توضیح این اجمال ، بدین شرح است :
1 . مصیبت هاى خود کرده
از دیدگاه قرآن کریم ، همه مصیبت هاى رسیده به آن دسته از افراد آگاهى که مرتکب گناه مى شوند، دستاورد خود آنان و نتیجه گناه آنان است : «وَ مَا أَصَبَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُواْ عَن کَثِیرٍ . (32) و هر [گونه] مصیبتى به شما برسد ، به سبب دستاورد خود شماست ، و [خدا]از بسیارى در مى گذرد » . این سخن ، بدین معناست که مصائب و ناملایماتى که متوجّه جامعه مى شوند (مانند : قحطى ، گرانى ، توفان و زلزله) ، همه به خاطر گناهانى هستند که مردم مرتکب مى شوند ، هر چند کیفر همه گناهان آنان نیستند ؛ چرا که خداوند متعال ،
بسیارى از گناهان را بر اساس حکمت خود ، مورد عفو قرار مى دهد، وگرنه جنبنده اى در زمین ، باقى نمى ماند : «وَ لَوْ یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُواْ مَا تَرَکَ عَلَى ظَهْرِهَا مِن دَآبَّةٍ . (33) و اگر خدا مردم را به [سزاى] آنچه انجام داده اند ، مؤاخذه مى کرد ، هیچ جنبده اى را بر پشت زمین ، باقى نمى گذاشت » . قرآن با صراحتْ اعلام مى کند که اگر انسان ، مرتکب کارهاى ناشایست نشود و در مسیر زندگى ، راه صحیح را انتخاب کند ، برکات الهى از آسمان و زمین، او را فرا خواهند گرفت : «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَالأَْرْضِ وَلَکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ . (34) و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به پرهیزگارى گراییده بودند ، قطعا برکاتى از آسمان و زمین برایشان مى گشودیم ؛ ولى تکذیب کردند . پس به [کیفر]دستاوردشان ، [گریبان] آنان را گرفتیم » . از آن سو ، آن گاه که انسان از اراده و آزادى خود سوء استفاده کند ، بر اساس سنّت ثابت و تغییرناپذیر آفرینش ، نه تنها خود و جامعه را با مصائب و مشکلات توان فرسا مواجه مى سازد ؛ بلکه فساد او ، برکات زمین را از بین مى برد و دریا و خشکى را به تباهى مى کشد : «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِى النَّاسِ . (35) به سبب آنچه دست هاى مردم فراهم آورده اند ، فساد در خشکى و دریا نمودار شده است» .
اقسام مصیبت هاى خودکرده
مصیبت ها و ناکامى هایى را که در اثر کردار ناشایست انسان ، گریبانگیر او مى شوند ، مى توان به سه دسته تقسیم کرد :
الف – مجازات
از دیدگاه قرآن کریم ، مصائب و ناکامى هاى افرادى که هیچ نقطه مثبتى در زندگى ندارند و زندگى آنها سراسر فساد و تباهى است، بخشى از کیفر اعمال آنهاست. این کیفر، اعتبارى (قراردادى) نیست ؛ بلکه کیفر تکوینى است و نتیجه طبیعى کردار ناشایست گناهکار است . اقوام و ملّت هاى مختلفى در طول تاریخ ، دچار بلاهاى گوناگونى چون زلزله و توفان شده اند که قرآن ، آنها را نتیجه طبیعى کردار ناشایست آنان مى داند . در سوره عنکبوت ، پس از نقل سرگذشت قوم نوح و ابراهیم و لوط و بیان مخالفت قوم عاد و ثمود و نیز مقابله قارون و فرعون و هامون با پیامبران الهى و امتناعشان از پذیرش دعوت آنان ، آمده است : «فَکُلاًّ أَخَذْنَا بِذَنبِهِ فَمِنْهُم مَّنْ أَرْسَلْنَا عَلَیْهِ حَاصِبًا وَ مِنْهُم مَّنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ وَ مِنْهُم مَّنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُم مَّنْ أَغْرَقْنَا وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لَکِن کَانُواْ أَنفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ . (36) و هر یک [از ایشان] را به گناهش گرفتار [عذاب] کردیم . از آنان کسانى بودند که بر [سر]ایشان بادى همراه با شن فرو فرستادیم ، و از آنان کسانى بودند که فریاد [مرگبار] ، آنان را فرا گرفت ، و برخى از آنان را در زمینْ فرو بردیم ، و بعضى را غرق نمودیم . و [این] خدا نبود که بر آنان ستم کرد ؛ بلکه
خودشان بر خود ، ستم مى کردند » . این که برخى مصیبت ها براى مجازات انسان اند ، مسئله مهمّى است که قرآن کریم ، مکرّر ، آن را بازگو کرده (37) و در احادیث اسلامى ، فراوان مورد تأکید قرار گرفته است، چنان که از امام رضا علیه السلام روایت شده : کُلَّما أَحدَثَ العِبادُ مِنَ الذُّنوبِ ما لَم یَکونوا یَعمَلونَ ، أحدَثَ اللّه ُ لَهُم مِنَ البَلاءِ ما لَم یَکونوا یَعرِفونَ . (38) هر گاه مردمْ گناهانى را انجام دهند که پیش تر انجام نداده اند، خداوندْ بلاهایى را برایشان پدید مى آورد که سابقاً آنها را نمى شناخته اند.
ب – تأدیب
حکمت بخشى از مصائب و ناکامى هاى انسان ، تأدیب و آگاهسازى او از خطر گناه و کجرَوى است . امام على علیه السلام در این باره مى فرماید : البَلاءَ لِلظّالِمِ أدَبٌ . (39) بلا براى ستمگر ، تنبیه است . قرآن کریم، نقش مشکلات زندگى را در آگاهسازى مردم ، چنین تبیین مى فرماید : «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِى النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِى عَمِلُواْ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ . (35)
به سبب آنچه دست هاى مردم فراهم آورده اند ، فساد در خشکى و دریا نمودار شده است ، تا [سزاى] بعضى از آنچه را کرده اند ، به آنان بچشاند » . این آیه شریف ، تباهى هایى که در کره زمین (اعم از خشکى و دریا) پدید مى آیند و مشکلات ناشى از آنها را ، معلول کردار ناشایست انسان ها مى داند و حکمت آنها را هشدار دادن به جامعه هاى خطاکار، و آگاهسازى و تأدیب (تربیتِ) مردم ، معرّفى مى کند . این معنا در آیات دیگرى نیز مورد تأکید قرار گرفته است . (40) امام على علیه السلام درباره نقش تربیتى مشکلات زندگى مى فرماید : إنَّ اللّه َ یَبتَلى عِبادَهُ عِندَ الأَعمالِ السَّیِّئَةِ بِنَقصِ الثَّمَراتِ ، و حَبسِ البَرَکاتِ ، و إغلاقِ خَزائِنِ الخَیراتِ ، لِیَتوبَ تائِبٌ ، و یُقلِعَ مُقلِعٌ ، و یَتَذَکَّرَ مُتَذَکِّرٌ ، و یَزدَجِرَ مُزدَجِرٌ . (41) خداوند ، بندگانش را با اعمال بد ، به کمبود محصول و کاهش برکت ، و بسته شدن خزائن خیر ، مبتلا مى کند تا توبه کننده اى ، توبه کند و از بیخ و بن برکننده اى ، [گناهانش] بر کند و پندگیرنده اى پند گیرد و بازداشته شده اى از گناه ، از آن خوددارى نماید .
ج – تطهیر
حکمت بخشى دیگر از مصائب و مشکلات زندگى، تطهیر (تَحمیصِ) انسان از گناهان است . کردار ناشایست ، جان انسان را آلوده مى کند و آینه روان را تیره مى سازد: «کَلَا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا کَانُواْ یَکْسِبُونَ . (42) نه چنین است ؛ بلکه آنچه مرتکب مى شدند ، زنگار بر دل هایشان بسته است» .
بلاها و گرفتارى هاى زندگى، یکى از عوامل پاکسازى زنگارها و آلودگى هاى جان هستند ؛ چرا که روح انسان در آتش مصائب ، پاک و خالص مى شود . از پیامبر خدا در این باره روایت شده است که : ما أصابَ المُؤمِنَ مِن نَصَبٍ و لا وَصَبٍ ، و لا حَزَنٍ حتّى الهَمُّ یَهُمُهُ ، إلّا کَفَّرَ اللّه ُ بِهِ عَنهُ مِن سَیَّئاتِهِ . (43) رنج و درد و اندوه و حتّى نگرانى ، به مؤمن نمى رسد ، مگر این که خداوند با آن گناهانش را مى زداید . بنا بر این ، مصائب و مشکلات زندگى براى افراد پاکى که احیانا دچار آلودگى شده اند، نه تنها اعلام کننده خطر و آگاهى بخش اند ، بلکه تیرگى هایى را که گناهان در روح آنها پدید آورده اند نیز زایل مى سازند و بدین سان ، موانع بهره گیرى از عبادات، در مسیر کمالات معنوى ، از سر راه آنها برداشته مى شوند . امام على علیه السلام مى فرماید : الحَمدُ للّه ِِ الَّذى جَعَلَ تَمحیصَ ذُنوبِ شیعَتِنا فِى الدُّنیا بِمِحَنِهِم ، لِتَسلَمَ لَهُم (44) طاعاتُهُم و یَستَحِقّوا عَلَیها ثَوابَها . (45) ستایش، خدایى را که تطهیر گناهان شیعیان ما را در دنیا، در محنت هاى آنان قرار داد تا طاعات و [عبادات] آنها سالم [و برقرار] بماند و در نتیجه آن [طاعات و عبادات]، شایستگىِ پاداش بیابند . بر این اساس، سختى هاى زندگى براى اهل ایمان ، از جمله نعمت هاى بزرگ خداوند محسوب مى شوند ، چنان که از امام کاظم علیه السلام روایت شده است : للّه ِِ فِى السَّرّاءِ نِعمَةُ التَّفَضُّلِ ، و فِى الضَّرّاءِ نِعمَةُ التَّطَهُّرِ . (46)
خداوند در آسایش ، نعمت احسان و در سختى ها نعمت پاک شدن دارد.
2 . سختى هاى سازنده
حکمت بخشى از شُرور و سختى ها و گرفتارى هاى زندگى، آزمودن انسان و سازندگى اوست . قرآن کریم ، تصریح مى کند که انسان به وسیله «شر» و «خیر» ، آزمایش مى شود : «وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً . (47) و شما را از راه آزمایش به بد و نیک ، مى آزماییم» . شر ، شامل انواع سختى ها، بیمارى ها و مشکلات زندگى ، و خیر ، شامل انواع نعمت ها و خوشى هاست . در حدیثى از امام صادق علیه السلام نقل شده است که : امیر مؤمنان ، بیمار شد و جمعى به عیادت رفتند . ایشان در جواب احوالپرسى ، بر خلاف متعارف فرمود : «أصبحت بشرّ» . عیادت کنندگان که انتظار این گونه پاسخ را از امیر مؤمنان نداشتند ، با تعجّب پرسیدند : «سبحان اللّه ! این ، کلام مثل توست؟» و ایشان در پاسخ فرمود : یَقولُ اللّه ُ تَبارَکَ وتَعالى : «وَ نَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً وَ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ» ، فَالخَیرُ الصِّحَّةُ وَ الغِنى ، وَ الشَّرُّ المَرَضُ وَ الفَقرُ ابتِلاءً وَ اختِبارا . (48) خداى متعال مى فرماید: «و شما را از راه آزمایش به بد و نیک مى آزماییم …» . خیر ، صحّت و غناست و شر، بیمارى و فقر است به خاطر آزمایش و انتخاب . آیه اى که در کلام امیر مؤمنان آمده ، دلیل روشنى است بر این که حکمت بخشى
از مصائب ، «آزمایش» است تا انسان ، در نتیجه شکیبایى و موفّقیت در امتحان ، به کمال برسد . این معنا در آیه اى دیگر ، چنین آمده است : «وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَىْ ءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَ لِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَ تِ وَبَشِّرِ الصَّبِرِینَ . (49) و قطعا شما را با چیزى از ترس و گرسنگى و کاهش در اموال و جان ها و محصولات مى آزماییم ، و شکیبایان را مژده بده» . بر این اساس ، شُرور و سختى هایى که براى آزمون و سازندگى انسان اند ، نه تنها منافاتى با عدالت و حکمت خداوند ندارند ، بلکه عین حکمت اند . امام على علیه السلام مى فرماید : أَیُّها النّاسُ إنَّ اللّه َ قَد أعاذَکُم مِن أَن یَجورَ عَلَیکُم ، وَ لَم یُعِذکُم مِن أَن یَبتَلیَکُم . (50) هلا اى مردمان! خداوند ، شما را پناه داده که به شما ستم نکند و پناه نداده که شما را مبتلا نکند . گفتنى است که آزمایش الهى ، به منظور کشف حقیقت براى خودِ انسان و یا دیگران نیست ؛ بلکه براى این است که استعدادهاى نهفته انسان ، به اراده و اختیار او پرورش یابند ، به گونه اى که آنچه را در درون دارد ، آشکار کند . امام على علیه السلام مى فرماید : أَلا إنَّ اللّه َ تعالى قَد کَشَفَ الخَلقَ کَشفَةً ، لا أَنَّهُ جَهِلَ ما أَخفَوهُ مِن مَصونِ أسرارِهِم وَ مَکنونِ ضَمائِرِهِم ، وَلکِن لیَبلوَهُم أَیُّهُم أَحسَنُ عَمَلاً ، فَیَکونَ الثَّوابُ جَزاءً وَ العِقابُ بَواءً . (51) هان! بدانید که خداوند متعال ، [پنهانى هاى] مردم را آشکار کرد ، نه از سرِ این
که نمى دانست نگاهدارِ چه اسرارى هستند یا در درون خود ، چه پنهان کرده اند؛ بلکه براى این که آنان را بیازماید که کدامشان از جهت عمل ، بهتر است تا ثواب ، پاداش و عقاب ، تقاص آنان باشد . جان انسان، همانند جسم او در سختى ها پرورش مى یابد و آب داده و پولادین مى گردد . امام على علیه السلام در پاسخ به پندار کسانى که تصوّر مى کردند زندگى در شرایط سخت و تغذیه ساده ، موجب ضعف و ناتوانى جسمى مى گردد ، مى فرماید : أَلا وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ البَرِّیَّةَ أَصلَبُ عودا ، وَ الرَّواتِعَ الخَضِرَةَ أَرَقُّ جُلودا وَ النّابِتاتِ العِذیَةَ أَقوى وَ قودا وَ أَبطَأ خُمودا . (52) بدانید که درخت بیابانى [که آب کمتر مى خورد،] چوبش سخت تر ، و درختان سبز ، پوستشان نازک تر است و شعله آتش گیاهان صحرایى، افروخته تر و خاموشى آنها دیرتر است . در نظام حکیمانه جهان ، سختى ها و مشکلاتى که به اهل ایمان مى رسند ، به منظور پرورش استعدادهاى درونى و تکامل آنهایند . در واقع ، خداوند متعال ، جان دوستان خود را در این جهان ، با بلا تغذیه مى نماید و به تعبیر زیباى پیامبر خدا : إنَّ اللّه َ لَیُغَذّى عَبدَهُ المُؤمِنَ بِالبَلاءِ ، کَما تُغَذِّى الوالِدَةُ وَلَدَها بِاللَّبَنِ . (53) خداوند ، بنده مؤمنش را با بلا تغذیه مى کند ، همان گونه که مادر ، فرزندش را با شیر تغذیه مى کند . نیز هر کس در بزم الهى مقرّب تر است ، جام بلا بیشترش مى دهند ، چنان که در حدیثى دیگر از پیامبر خدا آمده است : ما کَرُمَ عَبدٌ عَلَى اللّه ِ إِلّا ازدادَ عَلَیهِ البَلاءَ . (54)
هیچ بنده اى در نزد خداوندْ گرامى نشد ، مگر که [خدا] بلا را بر او افزون کرد . درست به همین دلیل است که که رهبران بزرگ الهى ، بیش از دیگران در این جهان ، محنت دیده و بلا کشیده اند . امام صادق علیه السلام در حدیثى مى فرماید : إنَّ أَشَدَّ النّاسِ بَلاءً الأَنبیاءُ ثُمَّ الَّذینَ یَلونَهُم ، ثُمَّ الأَمثَلُ فَالأَمثَلُ . (55) گرفتارترینِ مردم به بلا ، پیامبران و پس از آنها دنباله روانِ آنها و آن گاه ، شریف ترین هایند . و در حدیثى دیگر مى فرماید : إِنَّما یَبتَلى اللّه ُ تَبارَکَ وَ تَعالى عِبادَهُ عَلى قَدرِ مَنازِلِهِم عِندَهُ . (56) خداوندِ خجسته و والا ، بندگانش را به اندازه جایگاهى که در نزد او دارند ، گرفتار مى کند . بنا بر این ، مصائب (گرفتارى هاى) زندگى ، دو جهت مى توانند داشته باشند : گاه براى مجازات و تأدیب و تطهیرند و گاه براى پرورش استعدادها و کمالیابى نفْس ها و البتّه ، محنت هاى اولیاى الهى ، از قسم دوم اند . از این رو ، در جریان برخورد یزید بن معاویه با امام زین العابدین علیه السلام ، هنگامى که یزید ، آیه : «وَ مَآ أَصَبَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ ؛ (32) و هر [گونه] مصیبتى به شما برسد ، به سبب دستاورد خودِ شماست» را قرائت کرد و این چنین ، مصائب واردشده بر اهل بیت امام حسین علیه السلام را مجازات الهى معرّفى نمود ، امام زین العابدین علیه السلام در پاسخ فرمود : لیست هذه الآیة فینا ، إنّ فینا قول اللّه عز و جل : «مَآ أَصَابَ مِن مُّصِیبَةٍ فِى الْأَرْضِ وَ لَا فِى أَنفُسِکُمْ إِلَا فِى کِتَبٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَآ» . (57)
این آیه درباره ما نیست . درباره ما این سخن خداوند متعال است که : «هیچ مصیبتى نه در زمین و نه در نفْس هاى شما [به شما] نمى رسد ، مگر پیش از آن که آن را پدید آوریم ، در کتابى است» . جالب توجّه است که همه آنچه درباره حکمت مصائب بیان کردیم ، در این حدیث کوتاه پیامبر خدا مى توان ملاحظه کرد که : إنَّ البَلاءَ لِلظّالِمِ أدَبٌ ، و لِلمُؤمِنِ امتِحانٌ ، و لِلأَنبِیاءِ دَرَجَةٌ ، و لِلأَولِیاءِ کَرامَةٌ . (58) بلا ، براى ستمگر تنبیه است و براى مؤمن ، امتحان و براى پیامبران ، درجه و براى اولیا ، کرامت .
دو . عوامل ناکامى هاى مستضعفان
آنچه تاکنون درباره حکمت شُرور و مصائب گفته شد، در خصوص افراد آگاهى است که پیام خداوند به آنان رسیده و حجّت بر آنان تمام شده است . اکنون باید دید شُرور و ناکامى هایى که گریبانگیر افراد مستضعف (ناتوان یا ناآگاه) مى شوند، چه حکمتى دارند . به سخن دیگر، در طول تاریخ ، بسیارى بوده اند و هستند که به دلایل گوناگون ، پیام خداوند به آنها نرسیده و یا به اقتضاى خلقتشان نتوانسته اند مسئولیت پذیر باشند تا با عمل کردن به وظیفه خود ، هدف مورد نظر از آفرینش را براى خود ، رقم بزنند . کودکان بى پناه، عقب مانده هاى ذهنى و دیوانگان، مصادیق بارز این گونه انسان ها هستند . ناکامى هاى این گونه افراد – که در اصطلاح ، «مستضعف» نامیده مى شوند – را چگونه مى توان توجیه کرد؟ پاسخ اجمالى این پرسش ، این است که : اوّلاً ، مسئولیت ناکامى هاى انسان هاى مستضعف – به استثناى مواردى که
حکمت هاى خاصّى دارند – بر عهده انسان هاى آگاه است . ثانیا ، خداوند ، آسیب هایى را که به افراد بى گناه وارد مى شوند، در آخرت ، جبران خواهد کرد . توضیح این اجمال ، به مقدّمه اى کوتاه نیاز دارد و آن ، این است که : قانون اسباب – که در قرآن ، «سنّت خدا» نامیده مى شود – ایجاب مى کند که جهان آفرینش بر اساس نظام خاصّ خود ، اداره شود . قرآن کریم ، بارها تأکید نموده که سنّت خدا ، تغییرناپذیر است . (59) این ، بِدان معناست که مدیریت و کارهاى خداوند متعال ، قانونى خاص دارد که ثابت و تغییرناپذیر است و همانند قوانین اعتبارى (قراردادى) ، تغییرپذیر نیست. امام صادق علیه السلام در حدیثى ، این حقیقت را روشن تر بیان مى نماید : أبَى اللّه ُ أَن یُجرِىَ الأشیاءَ إلّا بِأسبابٍ فَجَعَلَ لِکُلِّ شَى ءٍ سَبَبا . (60) خداوند ، امور را جز از طریق اسباب ، به پیش نمى برد . پس براى هر چیزى سبب قرار داده است . بر اساس قانون اسباب و یا همان سنّت ثابت خداوند در اداره جهان آفرینش ، عوامل مصائب و ناکامى هاى مستضعفان ، بدین شرح اند :
1 . سوء استفاده از آزادى
در جهانِ اسباب، نتیجه برخوردارى انسان از آزادى و اختیار ، این است که عدّه اى ، از آزادى خود ، سوء استفاده مى کنند و به حقوق دیگران تجاوز مى نمایند . قرآن درباره سوء استفاده یکى از سران استکبار از آزادى خود ، مى فرماید :
«إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِى الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَهَا شِیَعًا یَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْنَاءَهُمْ وَ یَسْتَحْىِ نِسَاءَهُمْ إِنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ . (61) همانا فرعون در سرزمین [مصر] سر بر افراشت و مردم آن را طبقه طبقه ساخت ؛ طبقه اى از آنان را زبون مى داشت : پسرانشان را سر مى برید و زنانشان را [براى بهره کشى] زنده بر جاى مى گذاشت . وى از فسادکاران بود» . بنا بر این ، سوء استفاده انسان هاى آگاه از آزادى است که پدید آمدن دو طبقه ظالم و مظلوم، و استثمارگر و استثمارشده را موجب گردیده است، نه خواست آفریدگار هستى، تا عدالت او با آن ، مورد سؤال قرار گیرد و به فرموده امام على علیه السلام : ما جاعَ فَقیرٌ إلّا بِما مُتِّعَ بِهِ غَنِىٌّ . (62) هیچ نادارى ، گرسنه نشد ، مگر به خاطر خوش گذرانى ثروتمندى .
2 . آثار تکوینى گناه
در جهان اسباب، کردار ناشایست انسان هاى آگاه ، به طور طبیعى و تکوینى ، در سرنوشت جامعه مؤثّر است . شخص گنهکار ، نه تنها زندگى خود را تباه مى کند ، بلکه جامعه را در سراشیبى انحطاط و سقوط قرار مى دهد . شخص گنهکار ، همچون انسان نادانى است که در میان دریا، کشتى را سوراخ مى کند . اگر سایر سرنشینیان مانع این عمل خطرناک شوند ، همه نجات مى یابند ، وگرنه ، هم سوراخ کننده کشتى و هم جز او ، همه غرق مى شوند، چه مقصّر باشند و چه نباشند، بزرگ باشند و یا کوچک . قرآن کریم با صراحت ، اعلام مى فرماید :
«وَاتَّقُواْ فِتْنَةً لَا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنکُمْ خَآصَّةً . (63) و از فتنه اى که تنها به ستمکاران شما نمى رسد ، بترسید » . بر اساس نظام حکیمانه آفرینش، نتیجه ظلم ، فراگیر است . آتش که گرفت ، خشک و تر مى سوزند. کردار ناشایست انسان ، نه تنها مایه فساد جامعه مى شود ، بلکه محیط زیست را نیز تباه مى سازد : «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِى النَّاسِ . (35) و به سبب آنچه دست هاى مردم فراهم آورده اند ، فساد در خشکى و دریا نمودار شده است» . در جهان اسباب، هنگامى که توده مردم در برابر تجاوز و حق کشى ها سکوت مى کنند ، همه آنها و حتّى مستضعفان ، به انواع بلاها – که آثار تکوینى گناه اند – دچار مى شوند و دعاى نیکان نیز براى تغییر سرنوشت جامعه، ثمربخش نخواهد بود ، چنان که امام على علیه السلام فرمود : لا تَترُکُوا الأَمرَ بِالمَعروفِ وَ النَّهىَ عَنِ المُنکَرِ ، فَیُوَلّى عَلَیکُم شِرارُکُم ، ثُمَّ تَدعونَ فَلا یُستَجابُ لَکُم . (64) امر به معروف و نهى از منکَر را ترک نکنید، که مبادا بَدانتان بر شما مسلّط شوند و آن گاه، دعا کنید و دعایتان مستجاب نشود .
3 . رعایت نکردن مسائل بهداشتى
در جهان اسباب، تنها گناه نیست که در سرنوشت جامعه و از جمله انسان هاى مستضعف (ناآگاه و ناتوان) ، مؤثّر است ؛ بلکه اشتباه پدران و مادران و رعایت
نکردن مسائل بهداشتى به وسیله آنان نیز در پیدایش افراد معلول و عقب مانده ذهنى ، مؤثّر است . (65) در این گونه موارد ، مسئولیت ناکامى این گونه افراد ، مستقیما متوجّه انسان هاى آگاه است و بر خداوند متعال ، ایرادى وارد نیست ؛ چرا که در این زمینه و براى پیشگیرى از پیدایش این گونه افراد، رهنمودهاى ارزنده اى از پیشوایان اسلام به مردم ارائه شده است . (65)
4 . حکمت هاى ناشناخته
افزون بر عواملى که درباره ناکامى هاى مستضعفانْ بِدانها اشارت رفت، چه بسا حکمت هاى نهفته اى وجود دارند که بر ما مجهول اند و اگر راز آنها گشوده شود ، مشخّص مى گردد که آنچه به وقوع پیوسته ، عین عدل و حکمت است، چنان که در جریان همراهى موسى علیه السلام با خضر علیه السلام ، هنگامى که خضر علیه السلام پسر بچّه به ظاهرْ بى گناهى را کُشت ، موسى علیه السلام به شدّت به وى اعتراض کرد که : «أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَکِیَّةَ بِغَیْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَیْئا نُّکْرًا . (66) آیا شخص بى گناهى را بدون این که کسى را به قتل رسانده باشد ، کشتى؟ واقعا کارناپسندى مرتکب شدى» . آن گاه خضر علیه السلام براى بیان این که کارش صحیح و حکیمانه بوده است، مى گوید : «وَ أَمَّا الْغُلَمُ فَکَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشِینَا أَن یُرْهِقَهُمَا طُغْیَنًا وَ کُفْرًا – فَأَرَدْنَا أَن یُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَیْرًا مِّنْهُ زَکَوةً وَ أَقْرَبَ رُحْمًا . (67) و امّا نوجوان ، پدر و مادرش ، [هر دو] مؤمن بودند . پس ترسیدیم [مبادا]آن دو را به طغیان و کفر بکشاند . پس خواستیم که پروردگارشان ، آن دو را به پاک تر و مهربان تر از او عوض دهد» . بنا بر این با توجّه به محدودیت علم انسان درباره راز هستى، با نگاه سطحى نمى توان ناکامى هاى مستضعفان را بر خلاف عدل و حکمت دانست . این ، در حالى است که خداوند متعال ، ناکامى هاى مستضعفان را – که خود ، هیچ نقشى در آنها ندارند – در جهان دیگر ، جبران خواهد نمود.
1) الأنعام : 125.
2) سورة ص : 24.
3) الأعراف : 27.
4) القِتلة – بالکسر – : الحالة من القَتل (النهایة : ج 4 ص 13 «قتل»).
5) سنن أبی داوود : ج 3 ص 53 ح 2666 عن ابن مسعود.
6) علل الشرائع : ص 116 ح 11 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 395 ح 78.
7) بحار الأنوار : ج 1 ص 118 ح 11.
8) الکافی : ج 8 ص 82 ح 39 عن أبی الصباح عن الإمام الصادق علیه السلام ؛ المعجم الکبیر : ج 18 ص 90 ح 165 عن الجارود وفیه «درکا» بدل «نجاح».
9) تحف العقول : ص 17 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 118 ح 11.
10) الدعوات : ص 107 ح 237 ، بحار الأنوار : ج 96 ص 132 ح 64 ؛ المعجم الکبیر : ج 4 ص 274 ح 4402 عن رافع بن خدیج و فیه «السوء» بدل «الشرّ».
11) الدُّبیلَةُ : هی خُراج ودُمَّلٌ کبیر تظهر فی الجوف فتقتل صاحبها غالبا (النهایة : ج 2 ص 99 «دبل»).
12) الکافی : ج 4 ص 5 ح 2 عن السکونی ، بحار الأنوار : ج 62 ص 269 ح 61.
13) کنز العمّال : ج 1 ص 544 ح 2437 نقلاً عن محمّد بن نصر عن أنس وراجع : الکافی : ج 2 ص 610 ح 1 و ص 499 ح 1.
14) جامع الأخبار : ص 153 ح 344 ، بحارالأنوار : ج 94 ص 63 ح 52.
15) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 15 ح 4968 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 75 ص 247 ح 10.
16) تاریخ دمشق : ج 15 ص 163 ح 3715 عن بهز بن حکیم عن أبیه عن جدّه.
17) کمال الدین : ص 267 ح 11 عن علیّ بن عاصم عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 36 ص 207 ح 8.
18) صحیح البخاری : ج 1 ص 391 ح 1109 عن جابر ؛ فتح الأبواب : ص 154 عن جابر ، بحار الأنوار : ج 91 ص 228 ح 4.
19) کنزالعمال: ج 2 ص 627 ح 4935 عن معاذ بن جبل.
20) کنز العمّال : ج 4 ص 361 ح 10905 عن ابن عمرو.
21) کنز العمّال: ج 4 ص 361 ح 10906 عن جابر.
22) کنز العمّال : ج 2 ص 64 ح 3130 عن ابن عمر.
23) الدرّ المنثور : ج 1 ص 560.
24) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1265 ح 3849 عن أبی بکر.
25) کنز العمّال : ج 2 ص 618 ح 4902.
26) الدعوات للراوندی : ص 114 ح 262 ، بحارالأنوار : ج 81 ص 173 ح 11.
27) الدعوات للراوندی : ص 84 ح 212 ، بحارالأنوار : ج 95 ص 362 ح 20.
28) فی المصدر : «جار» ، والتصویب من بحار الأنوار.
29) جمال الاُسبوع : ص 104 عن محمّد بن عمارة عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 89 ص 372 ح 67.
30) بحار الأنوار : ج 97 ص 50 ح 38 نقلاً عن النوادر للراوندی عن ابن عبّاس.
31) المعجم الأوسط : ج 1 ص 289 ح 943 عن بهز بن حکیم عن أبیه عن جدّه ؛ دعائم الإسلام : ج 2 ص 331 ح 1249 نحوه.
32) شورا : آیه 30.
33) فاطر : آیه 45. نیز ، ر.ک : نحل : آیه 61.
34) اعراف : آیه 96. نیز ، ر.ک : مائده : آیه 66.
35) روم : آیه 41.
36) عنکبوت : آیه 40.
37) ر. ک : هود : آیه 100-101 ، توبه : آیه 70 ، آل عمران : آیه 19 ، یونس : آیه 13 ، کهف: آیه 59 ، قصص : آیه 59 ، نحل : آیه 112.
38) الکافى : ج 2 ص 275 ح 29 ، علل الشرایع : ص 522 ح 7 وفیه «یعلمون» بدل «یعملون».
39) بحار الأنوار : ج 81 ص 198.
40) ر. ک: سجده : آیه 21، اعراف : آیه 94 و 130 ، مؤمنون : آیه 76.
41) نهج البلاغة : خطبه 143.
42) مطفّفین : آیه 14.
43) تحف العقول : ص 38.
44) فى بحار الأنوار : «بها» بدل «لهم».
45) بحار الأنوار: ج 67 ص 231.
46) بحار الأنوار : ج 78 ص 243 . براى آشنایى بیشتر با احادیث مربوط به این موضوع ، ر. ک : میزان الحکمة : عنوان البلاء (تمحیص البلاء للذنوب) و عنوان الذنب (مکفرات الذنوب).
47) انبیاء : آیه 35.
48) بحارالأنوار : ج 81 ص 209.
49) بقره : آیه 155.
50) ر . ک : نهج البلاغة : خطبه 103.
51) ر . ک : نهج البلاغة : خطبه 144.
52) نهج البلاغة : نامه 45.
53) بحار الأنوار : ج 81 ص 195.
54) بحار الأنوار : ج 96 ص 28.
55) الکافى : ج 2 ص 252.
56) الأمالى ، مفید : ص 24.
57) حدید : آیه 22.
58) ر . ک : ص 8 ح 4803.
59) ر. ک : احزاب : آیه 62 ، فتح : آیه 23 ، اسراء : آیه 77 ، فاطر : آیه 43.
60) الکافى : ج 1 ص 183.
61) قصص : آیه 4.
62) نهج البلاغة : حکمت 328.
63) انفال : آیه 45.
64) نهج البلاغة : نامه 47.
65) ر . ک : دانش نامه احادیث پزشکى.
66) کهف : آیه 74.
67) کهف : آیه 80 – 81.
