3 / 1
مَواقیتُ الإِحرامِ
8880.صحیح البخاری عن ابن عبّاس : إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله وَقَّتَ لِأَهلِ المَدینَةِ ذَا الحُلَیفَةِ ، ولِأَهلِ الشّامِ الجُحفَةَ ، ولِأَهلِ نَجدٍ قَرنَ المَنازِلِ ، ولِأَهلِ الیَمَنِ یَلَملَمَ . هُنَّ لَهُنَّ ولِمَن أتى عَلَیهِنَّ مِن غَیرِهِنَّ مِمَّن أرادَ الحَجَّ والعُمرَةَ ، ومَن کانَ دونَ ذلِکَ فَمِن حَیثُ أنشَأَ حَتّى أهلُ مَکَّةَ مِن مَکَّةَ .(1)
3 / 2
تَلبِیَةُ الإِحرامِ
أ – مَعنَى التَّلبِیَةِ(2)
8881.رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله – فی ذِکرِ کَلامِ اللّه ِ عزّ وجلّ مع موسى علیه ا: فَنادى رَبُّنا عز و جل : یا اُمَّةَ مُحَمَّدٍ ، فَأَجابوهُ کُلُّهُم وهُم فی أصلابِ آبائِهِم وأرحامِ اُمَّهاتِهِم : «لَبَّیکَ اللّهُمَّ لَبَّیکَ ، لَبَّیکَ لا شَریکَ لَکَ لَبَّیکَ ، إنَّ الحَمدَ والنِّعمَةَ لَکَ والمُلکَ ، لا شَریکَ لَکَ لَبَّیکَ» . قالَ : فَجَعَلَ اللّه ُ عز و جل تِلکَ الإِجابَةَ شِعارَ الحَجِّ .(3)
3 / 1
میقات هاى احرام
8880.صحیح البخارى – به نقل از ابن عبّاس -: پیامبر خدا ، براى اهل مدینه ، «ذو الحُلَیفه» را میقات قرار داد و براى شامیان، «جُحفه» را و براى اهل نَجْد ، «قَرنُ المَنازل» را و براى اهل یمن ، «یَلَملَم» را . این میقات ها براى آنان و کسانى است که بر آن مکان ها وارد مى شوند و آهنگِ حج و عمره مى کنند . و هر کس که از اینها به مکّه نزدیک تر باشد – از هر جا که حرکت کند، حتّى اهل مکّه – [میقاتشان] از مکّه است .
3 / 2
لبّیک گفتن در احرام
الف – معناى لبّیک(4)
8881.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در نقل گفتگوى خداوند با موسى علیه السلام در فضی: پروردگارمان ندا داد : «اى امّت محمّد!». پس همه آنان ، در حالى که در پشت پدران ، و رحِم مادرانشان بودند ، پاسخ دادند : «لبّیک ! اى خدا ، لبّیک ! لبّیک ! تو شریکى ندارى . لبّیک ! همانا ستایش و نعمت و فرمان روایى ، از آنِ توست . تو شریکى ندارى . لبّیک !». خداوند متعال نیز همین پاسخ را شعار حج قرار داد .
ب – کَیفِیَّةُ التَّلبِیَةِ
8882.الإمام الصادق علیه السلام : إنَّ رَسول اللّه ِ صلى الله علیه و آله لَمَّا انتَهى إلَى البَیداءِ(5) – حَیثُ المَیلُ – قُرِّبَت لَهُ ناقَةٌ فَرَکِبَها ، فَلَمَّا انبَعَثَت بِهِ لَبّى بِالأَربَعِ . . . فَقالَ : لَبَّیکَ اللّهُمَّ لَبَّیکَ، لَبَّیکَ لا شَریکَ لَکَ لَبَّیکَ ، إنَّ الحَمدَ والنِّعمَةَ لَکَ والمُلکَ، لا شَریکَ لَکَ .(6)
8883.عنه علیه السلام : لَمّا لَبّى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله قالَ : لَبَّیکَ اللّهُمَّ لَبَّیکَ ، لَبَّیکَ لا شَریکَ لَکَ لَبَّیکَ ، إنَّ الحَمدَ والنِّعمَةَ لَکَ والمُلکَ ، لا شَریکَ لَکَ لَبَّیکَ ، لَبَّیکَ ذَا المَعارِجِ لَبَّیکَ . وکانَ علیه السلام یُکثِرُ مِن ذِی المَعارِجِ ، وکانَ یُلَبّی کُلَّما لَقِیَ راکِبًا ، أو عَلا أکَمَةً(7) ، أو هَبَطَ وادِیًا ، ومِن آخِرِ اللَّیلِ ، وفی أدبارِ الصَّلَواتِ .(8)
8884.السنن الکبرى عن خُزَیمَة بن ثابِت : إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله کانَ إذا فَرَغَ مِن تَلبِیَتِهِ سَأَلَ اللّه َ رِضوانَهُ ومَغفِرَتَهُ واستَعاذَ بِرَحمَتِهِ مِنَ النّارِ .(9)
ب – چگونگى لبّیک گفتن
8882.امام صادق علیه السلام : پیامبر صلى الله علیه و آله چون به «بَیداء» (در یک میلى مکّه)(10) رسید، شترى نزدیکش آوردند. سوار آن شد و چون ایشان را حرکت داد، لبّیک هاى چهارگانه را چنین گفت: «لبّیک، پروردگارا لبّیک، لبّیک! تو را شریکى نیست . ستایش و نعمت و فرمان روایى ، از آنِ توست . شریکى براى تو نیست».
8883.امام صادق علیه السلام : پیامبر صلى الله علیه و آله چون لبّیک گفت ، فرمود : «لبّیک ! اى خدا ، لبّیک ! لبّیک ! تو شریکى ندارى . لبّیک ! همانا ستایش و نعمت و فرمان روایى ، از آنِ توست . تو شریکى ندارى . لبّیک ! اى صاحب والایى ها ، لبّیک !». ایشان ، «ذى المعارج» را بسیار مى فرمود و هر گاه به سواره اى بر مى خورد ، یا به بالاى تپّه اى مى رسید ، یا به دشتى سرازیر مى شد ، و نیز آخرِ شب و پس از نمازها، «لبّیک» مى گفت .
8884.السُّنَن الکبرى – به نقل از خُزَیمة بن ثابت -: هر گاه پیامبر خدا ، از لبّیک گویى فارغ مى شد ، از خداوند ، رضوان و آمرزش مى طلبید و از آتش دوزخ ، به رحمتش پناه مى بُرد .
ج – ثَوابُ التَّلبِیَةِ
8885.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ما مِن حاجٍّ یُضحی مُلَبِّیًا حَتّى تَزولَ الشَّمسُ ، إلّا غابَت ذُنوبُهُ مَعَها .(11)
8886.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أضحى یَومًا مُلَبِّیًا حَتّى تَغرُبَ الشَّمسُ غَرَبَت بِذُنوبِهِ ، فَعادَ کَما وَلَدَتهُ اُمُّهُ .(12)
8887.عنه صلى الله علیه و آله : مَن لَبّى فی إحرامِهِ سَبعینَ مَرَّةً إیمانًا واحتِسابًا ، أشهَدَ اللّه ُ لَهُ ألفَ ألفِ مَلَکٍ بِبَراءَةٍ مِنَ النّارِ وبَراءَةٍ مِنَ النِّفاقِ .(13)
د – تَلبِیَةُ الأَشیاءِ مَعَ المُلَبّی
8888.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ما مِن مُلَبٍّ یُلَبّی إلّا لَبّى ما عَن یَمینِهِ وشِمالِهِ مِن حَجَرٍ أو شَجَرٍ أو مَدَرٍ ، حَتّى تَنقَطِعَ الأَرضُ مِن هاهُنا وهاهُنا .(14)
ه- – آدابُ التَّلبِیَةِ
8889.الدرّ المنثور عن مُحَمَّد بن المُنکَدِر : إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله کانَ یُکثِرُ مِنَ التَّلبِیَةِ .(15)
8890.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أتانی جَبرَئیلُ علیه السلام فَقالَ : إنَّ اللّه َ عز و جلیَأمُرُکَ أن تَأمُرَ أصحابَکَ أن یَرفَعوا أصواتَهُم بِالتَّلبِیَةِ ، فَإِنَّها شِعارُ الحَجِّ .(16)
ج – ثواب لبّیک گویى
8885.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ حج گزارى نیست که روز را به لبّیک گفتن به سر آورد ، مگر آن که همراه غروب خورشید ، گناهانش پنهان مى شود .
8886.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که یک روز تا غروب آفتاب ، «لبّیک» بگوید ، گناهانش از بین مى رود و همچون زمانى مى شود که مادرش او را به دنیا آورده است .
8887.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که در اِحرامش ، از روى ایمان و امید به پاداش الهى ، هفتاد بار «لبّیک» بگوید ، خداوند ، هزارْ هزار فرشته را شاهد مى گیرد که او را از دوزخ و نفاق ، رهایى داده است .
د – همه چیز ، هم صدا با لبّیک گو
8888.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ لبّیک گویى نیست، مگر آن که تا آن جا که چشم کار مى کند، آنچه از سنگ و درخت و کلوخ در چپ و راستِ اوست ، [هم صدا بااو] لبّیک مى گویند .
ه- – آداب لبّیک گفتن
8889.الدّر المنثور – به نقل از محمّد بن منکدر -: پیامبر خدا ، «لبّیک» را بسیار تکرار مى کرد .
8890.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت : خداوند عز و جل به تو دستور مى دهد که به یارانت فرمان دهى صداهایشان را به لبّیک گفتن بلند سازند؛ چرا که آن ، شعار حجّ است .
8891.مسند ابن حنبل عن السّائِب بن خَلّاد : إنَّ جَبرَئیلَ علیه السلام أتَى النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله قالَ : کُن عَجّاجًا ثَجّاجًا – والعَجُّ: التَّلبِیَةُ ، والثَّجُّ: نَحرُ البُدنِ – .(17)
8892.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ تَبارَکَ وتَعالى … اختارَ مِنَ الحَجِّ أربَعَةً : الثَّجَّ ، والعَجَّ ، والإِحرامَ ، والطَّوافَ .(18)
8893.الکافی عن حَریز رَفَعَهُ : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله لَمّا أحرَمَ أتاهُ جَبرَئیلُ علیه السلام فَقالَ لَهُ : مُر أصحابَکَ بِالعَجِّ والثَّجِّ – والعَجُّ: رَفعُ الصَّوتِ بِالتَّلبِیَةِ ، والثَّجُّ : نَحرُ البُدنِ – .(19)
3 / 3
فَضلُ الطَّواف(20)
8894.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : زَینُ الکَعبَةِ الطَّوافُ .(21)
8895.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ یُباهی بِالطّائِفینَ .(22)
8896.عنه صلى الله علیه و آله : یُنزِلُ اللّه ُ کُلَّ یَومٍ عِشرینَ ومِئَةَ رَحمَةٍ . سِتّونَ مِنها لِلطَّوّافینَ ، وأربَعونَ لِلعاکِفینَ حَولَ البَیتِ ، وعِشرونَ مِنها لِلنّاظِرینَ إلَى البَیتِ .(23)
8891.مسند ابن حنبل – به نقل از سائب بن خلاّد -: جبرئیل علیه السلام به حضور پیامبر صلى الله علیه و آله رسید و گفت : «عجّاج» و «ثجّاج» باش! عج، لبّیک گفتن و ثَج ، قربانى کردن شتر است .
8892.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : همانا خداوند – تبارک و تعالى – … از حج ، چهار چیز را بر گزیده است : لبّیک گفتن ، قربانى کردن ، احرام ، و طواف .
8893.الکافى – به نقل از حَریز در حدیثى که سند آن را به یکى از: وقتى پیامبر خدا احرام بست ، جبرئیل علیه السلام نزد وى آمد و گفت : اصحابت را دستور بده به «عَجّ» و «ثجّ» . عج ، بلند گفتن لبّیک و ثج ، قربانى کردن شتر است .
3 / 3
فضیلت طواف(24)
8894.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : طواف ، زینت کعبه است .
8895.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند ، به طواف کنندگان ، افتخار مى کند .
8896.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند ، در هر روز، یکصد و بیست رحمت ، فرو مى فرستد : شصت رحمت براى طواف کنندگان است ، چهل رحمت ، براى مقیمان اطراف خانه خداست ، و بیست رحمت براى تماشاگران خانه خدا .
8897.عنه صلى الله علیه و آله : مَن طافَ بِالبَیتِ سَبعًا یُحصیهِ کُتِبَت لَهُ بِکُلِّ خُطوَةٍ حَسَنَةٌ ومُحِیَت عَنهُ سَیِّئَةٌ ورُفِعَت لَهُ بِهِ دَرَجَةٌ ، وکانَ لَهُ عَدلُ رَقَبَةٍ .(25)
8898.عنه صلى الله علیه و آله : مَن طافَ بِالبَیتِ سَبعًا ولا یَتَکَلَّمُ إلّا بِسُبحانَ اللّه ِ والحَمدُ للّه ِ ولا إلهَ إلَا اللّه ُ واللّه ُ أکبَرُ ، ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّه ِ ، مُحِیَت عَنهُ عَشرُ سَیِّئاتٍ ، وکُتِبَت لَهُ عَشرُ حَسَناتٍ ، ورُفِعَ لَهُ بِها عَشرُ(26) دَرَجاتٍ . ومَن طافَ فَتَکَلَّمَ وهُوَ فی تِلکَ الحالِ خاضَ فِی الرَّحمَةِ بِرِجلَیهِ ، کَخائِضِ الماءِ بِرِجلَیهِ .(27)
أ – أدَبُ الطَّوافِ
8899.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّمَا الطَّوافُ صَلاةٌ ، فَإِذا طُفتُم فَأَقِلُّوا الکَلامَ .(28)
8900.عنه صلى الله علیه و آله : الطَّوافُ بِالبَیتِ صَلاةٌ ، إلّا أنَّ اللّه َ أحَلَّ لَکُم فیهِ الکَلامَ ، فَمَن یَتَکَلَّمُ فَلا یَتَکَلَّمُ إلّا بِخَیرٍ .(29)
8901.صحیح البخاری عن سالم عن أبیه : رَأَیتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله حینَ یَقدَمُ مَکَّةَ إذَا استَلَمَ الرُّکنَ الأَسوَدَ أوَّلَ ما یَطوفُ یَخُبُّ(30) ثَلاثَةَ أطوافٍ مِنَ السَّبعِ .(31)
8897.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس هفت بار ، خانه خدا را طواف کند و آن را بشمارد ، براى هر گامش حَسَنه اى نوشته مى شود و گناهى از او محو مى گردد و یک درجه بر او افزوده مى شود و [ثوابى] برابر با آزاد کردن یک بَرده دارد .
8898.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس هفت بار ، خانه خدا را طواف کند و سخنى جز به «سبحان اللّه ، الحمد للّه ، لا إله إلّا اللّه ، اللّه أکبر ، و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه » نگوید، ده گناه از او محو مى شود و ده حَسَنه براى او نوشته مى شود و به وسیله آن، ده درجه بالا مى رود ، و هر کس طواف کند و در آن حالْ حرف بزند، با دو پایش در رحمتْ فرو رفته است، همچون کسى که با دو پایش در آب فرو رود.
الف – ادب طواف
8899.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : طواف کعبه ، چون نماز است . پس هنگام طواف ، کم حرف بزنید .
8900.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : طواف خانه خدا ، همچون ، نماز است ، جز این که خداوند ، سخن گفتن در طواف را برایتان حلال کرده است . پس اگر کسى سخنى مى گوید ، جز به خیر ، سخن نگوید .
8901.صحیح البخارى – به نقل از سالم، از پدرش -: پیامبر خدا را ، وقتى به مکّه آمد ، هنگام لمس رُکنِ حجر الأسود دیدم . در آغاز طواف ، سه دور از هفت دور طواف را با حالتى شبیه دویدن انجام مى داد .
8902.سنن الترمذی عن جابِر : لَمّا قَدِمَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله مَکَّةَ دَخَلَ المَسجِدَ فَاستَلَمَ الحَجَرَ ، ثُمَّ مَضى عَلى یَمینِهِ ، فَرَمَلَ ثَلاثًا ومَشى أربَعًا . ثُمَّ أتَى المَقامَ فَقالَ : «واتَّخِذوا مِن مَقامِ إبراهیمَ مُصَلّى» . فَصَلّى رَکعَتَینِ ، والمَقامُ بَینَهُ وبَینَ البَیتِ ، ثُمَّ أتَى الحَجَرَ بَعدَ الرَّکعَتَینِ فَاستَلَمَهُ ، ثُمَّ خَرَجَ إلَى الصَّفا .(32)
8903.صحیح مسلم عن أبی الطُّفَیل : قُلتُ لِابنِ عَبّاسٍ : أرَأَیتَ هذَا الرَّمَلَ بِالبَیتِ ثَلاثَةَ أطوافٍ ومَشیَ أربَعَةِ أطوافٍ : أسُنَّةٌ هُوَ ؟ فَإِنَّ قَومَکَ یَزعُمونَ أنَّهُ سُنَّةٌ . فَقالَ : صَدَقوا وکَذَبوا ! قُلتُ : ما قَولُکَ : صَدَقوا وکَذَبوا ؟ قالَ : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله قَدِمَ مَکَّةَ ؛ فَقالَ المُشرِکونَ : إنَّ مُحَمَّدًا وأصحابَهُ لا یَستَطیعونَ أن یَطوفوا بِالبَیتِ مِنَ الهُزلِ وکانوا یَحسُدونَهُ فَأَمَرَهُم رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أن یَرمُلوا ثَلاثًا ، ویَمشوا أربَعًا .(33)
ب – الاِستِکثارُ مِنَ الطَّوافِ(34)
8904.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : اِستَکثِروا مِنَ الطَّوافِ ، فَإِنَّهُ أقَلُّ شَیءٍ یوجَدُ فی صَحائِفِکُم یَومَ القِیامَةِ(35) .
ج – أدعِیَةُ الطَّوافِ
8905.مسند ابن حنبل عن عَبد اللّه ِ بن سائِب : سَمِعتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَقرَأُ بَینَ الرُّکنِ الیَمانِیِّ والحَجَرِ: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وقِنا عَذابَ النّارِ»(36)
8902.سنن الترمذى – به نقل از جابر -: چون پیامبر صلى الله علیه و آله به مکّه آمد ، وارد مسجد الحرام شد. حجر الأسود را لمس کرد، سپس از سمت راست آن ، سه دور طواف را هَروَله کنان انجام داد و چهار دور دیگر را راه رفت . سپس کنار مقام ابراهیم علیه السلام آمد و فرمود : «از مقام ابراهیم، جاىِ نماز برگیرید» . سپس دو رکعت نماز خواند ، در حالى که مقام ابراهیم علیه السلام ، میان او و کعبه قرار داشت . پس از آن دو رکعت ، آمد و بر حجر الأسود ، دست کشید و سپس به طرف صفا بیرون رفت .
8903.صحیح مسلم – به نقل از ابو طُفَیل -: به ابن عبّاس گفتم: به نظر تو این تند رفتن (هَروَله کردن) در سه دور طواف و راه رفتنِ معمولى در چهار دور، مستحبّ و سنّت است؟ قوم تو مى پندارند که سنّت است. گفت: هم راست گفته اند و هم دروغ گفته اند. گفتم: چه طور هم راست گفته اند و هم دروغ؟ گفت: پیامبر صلى الله علیه و آله وارد مکّه شد. مشرکان گفتند: «محمّد و یارانش، از لاغرى نمى توانند کعبه را طواف کنند!» و حسد مى ورزیدند. این بود که پیامبر صلى الله علیه و آله ، به اصحاب دستور داد که سه دور را تند و هروله کنان بروند، چهار دور را راه بروند.
ب – طواف کردنِ بسیار(37)
8904.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بسیار طواف کنید ؛ چرا که طواف ، کمترین چیزى است که در قیامت ، در نامه هاى اعمالتان دیده مى شود .
ج – دعاهاى طواف
8905.مسند ابن حنبل – به نقل از عبد اللّه بن سائب -: پیامبر صلى الله علیه و آله را بین رُکن یَمانى و حجر الأسود دیدم که مى گفت : «خدایا! در دنیا به ما نیکى اى عطا کن ، و در آخرت هم به ما نیکى اى عطا کن و ما را از [عذاب] دوزخ ، نگه بدار» .
8906.کنز العمّال عن ابن مَسعود : إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله طافَ بِالبَیتِ ، ثُمَّ وَضَعَ یَدَهُ عَلَیهِ ودَعا : اللّهُمَّ البَیتُ بَیتُکَ ، ونَحنُ عَبیدُکَ ، ونَواصینا بِیَدِکَ ، وتَقَلُّبُنا فی قَبضَتِکَ ، فَإِن تُعَذِّبنا فَبِذُنوبِنا ، وإن تَغفِر لَنا فَبِرَحمَتِکَ . فَرَضتَ حَجَّکَ لِمَنِ استَطاعَ إلَیهِ سَبیلا ً ، فَلَکَ الحَمدُ عَلى ما جَعَلتَ لَنا مِنَ السَّبیلِ ، اللّهُمَّ ارزُقنا ثَوابَ الشّاکِرینَ .(38)
8907.شُعب الإیمان عن عَبد الأَعلَى التَّیمِیّ : قالَت خَدیجَةُ علیهاالسلام : یا رَسولَ اللّه ِ ، ما أقولُ وأنَا أطوفُ بِالبَیتِ ؟ قالَ : قُولی : اللّهُمَّ اغفِر لی ذُنوبی وخَطایایَ وعَمدی و إسرافی فی أمری ، إنَّکَ إن لا تَغفِر لی تُهلِکنی .(39)
8908.أخبار مکّة للأزرقی عن سَعید بن المُسَیّب : إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله کانَ إذا مَرَّ بِالرُّکنِ الیَمانِیِّ قالَ : اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الکُفرِ والذُّلِّ والفَقرِ ومَواقِفِ الخِزیِ فِی الدُّنیا والآخِرَةِ ، رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وقِنا عَذابَ النّارِ . فَقالَ رَجُلٌ : یا رَسولَ اللّه ِ ، أرَأَیتَ إن کُنتُ عَجِلا ً ! قالَ : وإن کُنتَ أسرَعَ مِن بَرقِ الخُلَّبِ(40) (41)
8909.أخبار مکّة للأزرقی عن عُثمان : إنَّ رَجُلاً کانَ عَلى عَهدِ رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَقولُ بَینَ الرُّکنِ الأَسوَدِ والرُّکنِ الیَمانِیِّ ثَلاثَ مَرّاتٍ : اللّهُمَّ أنتَ اللّه ُ وأنتَ الرَّحمنُ لا إلهَ غَیرُکَ ، وأنتَ الرَّبُّ لا رَبَّ غَیرُکَ ، وأنتَ القائِمُ الدّائِمُ الَّذی لا تَغفُلُ ، وأنتَ الَّذی خَلَقتَ ما یُرى وما لا یُرى ، وأنتَ عَلِمتَ کُلَّ شَیءٍ بِغَیرِ تَعلیمٍ . فَسَمِعَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله مِن صَنیعِهِ فَقالَ : إن کانَ قالَهُ – واللّه ُ أعلَمُ – بَشِّروهُ بِالجَنَّةِ ، وأخبِروهُ أنَّهُ فی قَومِهِ مِثلُ صاحِبِ یاسینَ فی قَومِهِ .(42)
8906.کنز العمّال – به نقل از عبد اللّه بن مسعود -: پیامبر صلى الله علیه و آله کعبه را طواف کرد. سپس دست بر آن نهاد و چنین دعا کرد: «خدایا! خانه، خانه توست و ما، بندگان توییم و پیشانى [و اختیار] ما، به دست توست و رفت و آمد ما، در قبضه قدرت توست. اگر عذابمان کنى، به سبب گناهان ماست و اگر ما را ببخشایى، به سبب رحمت توست. حجّ خود را بر هر کس که راه و توانى به سوى آن داشته باشد، واجب ساختى . پس تو را ستایش ، که براى ما این راه [و توان] را قرار دادى. خدایا! پاداشِ سپاس گزاران را به ما روزى کن».
8907.شُعَب الإیمان – به نقل از عبد الأعلى تَیمى -: خدیجه علیهاالسلام گفت : اى پیامبر خدا! در حالى که خانه خدا را طواف مى کنم ، چه بگویم؟ فرمود : بگو : «خدایا! گناهان و خطاهایم را ، و عمد و اسرافم را در کارم، ببخشا ؛ زیرا اگر تو مرا نیامرزى ، هلاکم مى کنى» .
8908.أخبار مکّة ، ازرقى – به نقل از سعید بن مُسَیّب -: پیامبر صلى الله علیه و آله هنگام گذر از رُکن یَمانى، چنین گفت: «خدایا! به تو پناه مى برم از کفر و خوارى و تنگ دستى ، و از جایگاه هاى خوارى در دنیا و آخرت. «پروردگارا! در دنیا به ما نیکى اى عطا کن، و در آخرت هم به ما نیکى اى عطا کن و ما را از [عذاب]آتش ، نگه بدار» » . مردى گفت: اى پیامبر خدا! اگر خیلى شتابناک باشم، چه؟ (آیا با عجله اِستِلام کنم؟) . پیامبر خدا فرمود: «[آرى،] حتى اگر شتابان تر از برق ابرها باشى!».
8909.أخبار مکّة ، ازرقى – به نقل از عثمان -: در روزگار پیامبر خدا، مردى میان رُکن حجر الأسود و رُکن یَمانى، سه بار چنین مى گفت: «خدایا! تو خدایى و تو رحمانى . معبودى جز تو نیست. تو پروردگارى و پروردگارى جز تو نیست. تو بر پا ایستاده پیوسته اى هستى که غفلت نمى کنى. و تویى که آنچه دیدنى و نادیدنى است، آفریدى. و تویى که بدون آموختن، هر چیز را مى دانى». پیامبر صلى الله علیه و آله از کارش باخبر شد و فرمود: «اگر چنین گفته است – و خدا داناتر است – ، او را به بهشت ، مژده دهید و خبر دهید که او در میان قوم خودش، مثل صاحب یاسین(43) در میان قوم خود است».
3 / 4
اِستِلامُ الحَجَرِ وآدابُهُ
أ – اِستِحبابُ الاِستِلامِ
8910.الإمام الصادق علیه السلام – لَمّا قیلَ لَهُ : کَیفَ کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى: کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَستَلِمُهُ فی کُلِّ طَوافِ فَریضَةٍ ونافِلَةٍ .(44)
8911.المستدرک على الصحیحین عن جابر بن عبد اللّه : دَخَلنا مَکَّةَ عِندَ ارتِفاعِ الضُّحى ، فَأَتَى النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله بابَ المَسجِدِ ، فَأَناخَ راحِلَتَهُ ، ثُمَّ دَخَلَ المَسجِدَ فَبَدَأَ بِالحَجَرِ ، فَاستَلَمَهُ وفاضَت عَیناهُ بِالبُکاءِ ، ثُمَّ رَمَلَ ثَلاثًا ومَشى أربَعًا حَتّى فَرَغَ ، فَلَمّا فَرَغَ قَبَّلَ الحَجَرَ ووَضَعَ یَدَیهِ عَلَیهِ ومَسَحَ بِهِما وَجهَهُ .(45)
8912.سنن ابن ماجة عن ابن عُمَر : استَقبَلَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله الحَجَرَ ، ثُمَّ وَضَعَ شَفَتَیهِ عَلَیهِ یَبکی طَویلا ً ، ثُمَّ التَفَتَ فَإِذا هُوَ بِعُمَرَ بنِ الخَطّابِ یَبکی ، فَقالَ : یا عُمَرُ ، هاهُنا تُسکَبُ العَبَراتُ .(46)
8913.مسند أبی یعلى عن ابن عمر : رَأَیتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَستَلِمُ الحَجَرَ، فَما مَرَرتُ بِهِ مُنذُ رَأَیتُهُ إلَا استَلَمتُهُ .(47)
ب – تَرکُ الاِستِلامِ عِندَ الزِّحامِ
8914.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – لِعُمَرَ بنِ الخَطّاب -: یا عُمَرُ ، إنَّکَ رَجُلٌ قَوِیٌّ ، لا تُزاحِم عَلَى الحَجَرِ فَتُؤذِیَ الضَّعیفَ ! إن وَجَدتَ خَلوَةً فَاستَلِمهُ ، وإلّا فَاستَقبِلهُ فَهَلِّل وکَبِّر .(48)
3 / 4
دست کشیدن به حَجَر (اِستِلام) وآداب آن
الف – استحباب دست کشیدن (اِستِلام)
8910.امام صادق علیه السلام – هنگامى که به ایشان گفته شد: پیامبر خدا ، چگونه: پیامبر خدا ، در هر طواف واجب و مستحب، بر حجر الأسود ، دست مى کشید.
8911.المستدرک على الصحیحین – به نقل از جابر بن عبد اللّه -: روز بر آمده بود که وارد مکّه شدیم. پیامبر صلى الله علیه و آله کنار درِ مسجد آمد. شترش را خواباند، سپس وارد مسجد شد. از حجر الأسود آغاز کرد و بر آن دست کشید و چشمانش پُر اشک شد. سپس سه دورْ هَروَله کنان ، و چهار دورْ معمولى طواف کرد، تا فارغ شد. پس از فراغت، حجر الأسود را بوسید، دستانش را بر آن نهاد و سپس به صورتش کشید.
8912.سنن ابن ماجة – به نقل از ابن عمر -: پیامبر خدا ، به سوى حجر الأسود رفت. سپس لب هاى خود را بر آن نهاد و بسیار گریست. سپس روى برگردانْد و عمر بن خطّاب را دید که مى گِرید. فرمود: «اى عمر! این جاست که باید اشک ها بریزد!».
8913.مسند أبى یعلى – به نقل از ابن عمر -: پیامبر خدا را دیدم که بر حجر الأسود دست مى کشید. از وقتى که این را دیدم، بر حجر الأسود نگذشته ام، مگر آن که بر آن دست کشیده ام.
ب – استلام نکردن هنگام اِزدحام
8914.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – خطاب به عمر -: اى عمر! تو مردى نیرومندى . [از این رو،]براى رسیدن به حجر الأسود ، فشار نیاور، که ناتوان را مى آزارى. اگر خلوتى یافتى، آن را لمس کن ؛ و گرنه، رو به آن بِایست و «لا اله الّا اللّه » و تکبیر بگو.
8915.صحیح مسلم عن عائِشة : طافَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله فی حَجَّةِ الوَداعِ حَولَ الکَعبَةِ عَلى بَعیرِهِ یَستَلِمُ الرُّکنَ ؛ کَراهِیَةَ أن یُضرَبَ عَنهُ النّاسُ .(49)
8916.صحیح مسلم عن أبی الطُّفَیل : رَأَیتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَطوفُ بِالبَیتِ ، ویَستَلِمُ الرُّکنَ بِمِحجَنٍ مَعَهُ ، ویُقَبِّلُ المِحجَنَ .(50)
3 / 5
السَّعیُ
8917.الکافی عن معاویة بن عمّار عن الإمام الصادق علیه ا إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله حینَ فَرَغَ مِن طَوافِهِ ورَکعَتَیهِ قالَ : أبدَأُ بِما بَدَأَ اللّه ُ عز و جل بِهِ مِن إتیانِ الصَّفا ، إنَّ اللّه َ عز و جل یَقولُ : «إنَّ الصَّفا والمَروَةَ مِن شَعائِرِ اللّه ِ» . قالَ أبو عَبدِاللّه ِ علیه السلام : ثُمَّ اخرُج إلَى الصَّفا مِنَ البابِ الَّذی خَرَجَ مِنهُ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله – وهُوَ البابُ الَّذی یُقابِلُ الحَجَرَ الأَسوَدَ – حَتّى تَقطَعَ الوادِیَ ، وعَلَیکَ السَّکینَة والوَقار ، فَاصعَد عَلَى الصَّفا حَتّى تَنظُرَ إلَى البَیتِ وتَستَقبِلَ الرُّکنَ الَّذی فیهِ الحَجَرُ الأَسوَدُ ، واحمَدِ اللّه َ وأثنِ عَلَیهِ . ثُمَّ اذکُر مِن آلائِهِ وبَلائِهِ وحُسنِ ما صَنَعَ إلَیکَ ما قَدَرتَ عَلى ذِکرِهِ . ثُمَّ کَبِّرِ اللّه َ سَبعًا ، واحمَدهُ سَبعًا ، وهَلِّلهُ سَبعًا ، وقُل : لا إلهَ إلَا اللّه ُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، لَهُ المُلکُ ولَهُ الحَمدُ یُحیی ویُمیتُ وهُوَ حَیٌّ لا یَموتُ وهُوَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ ثَلاثَ مَرّاتٍ . ثُمَّ صَلِّ عَلَى النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله ، وقُل : «اللّه ُ أکبَرُ عَلى ما هَدانا ، والحَمدُ للّه ِ عَلى ما أولانا ، والحَمدُ للّه ِ الحَیِّ القَیُّومِ ، والحَمدُ للّه ِ الحَیِّ الدّائِمِ» ثَلاثَ مَرّاتٍ . وقُل : «أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّه ُ ، وأشهَدُ أنَّ مُحَمَّدًا عَبدُهُ ورَسولُهُ ، لا نَعبُدُ إلّا إیّاهُ ، مُخلِصینَ لَهُ الدّینَ ولَو کَرِهَ المُشرِکونَ» ثَلاثَ مَرّاتٍ . اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ العَفوَ والعافِیَةَ والیَقینَ فِی الدُّنیا والآخِرَةِ ثَلاثَ مَرّاتٍ . اللّهُمَّ آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وقِنا عَذابَ النّارِ ثَلاثَ مَرّاتٍ . ثُمَّ کَبِّرِ اللّه َ مِئَةَ مَرَّةٍ ، وهَلِّل مِئَةَ مَرَّةٍ ، واحمَد مِئَةَ مَرَّةٍ ، وسَبِّح مِائَةَ مَرَّةٍ ، وتَقولُ : لا إلهَ إلَا اللّه ُ وَحدَهُ ، أنجَزَ وَعدَهُ ، ونَصَرَ عَبدَهُ ، وغَلَبَ الأَحزابَ وَحدَهُ ، فَلَهُ المُلکُ ولَهُ الحَمدُ وَحدَهُ وَحدَهُ . اللّهُمَّ بارِک لی فِی المَوتِ وفیما بَعدَ المَوتِ ، اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِن ظُلمَةِ القَبرِ ووَحشَتِهِ ، اللّهُمَّ أظِلَّنی فی ظِلِّ عَرشِکَ یَومَ لا ظِلَّ إلّا ظِلُّکَ . وأکثِر مِن أن تَستَودِعَ رَبَّکَ دینَکَ ونَفسَکَ وأهلَکَ . ثُمَّ تَقولُ : أستَودِعُ اللّه َ الرَّحمنَ الرَّحیمَ الَّذی لا یُضَیِّعُ وَدائِعَهُ نَفسی ودینی وأهلی . اللّهُمَّ استَعمِلنی عَلى کِتابِکَ وسُنَّةِ نَبِیِّکَ ، وتَوَفَّنی عَلى مِلَّتِهِ ، وأعِذنی مِنَ الفِتنَةِ . ثُمَّ تُکَبِّرُ ثَلاثًا ثُمَّ تُعیدُها مَرَّتَینِ ، ثُمَّ تُکَبِّرُ واحِدَةً ثُمَّ تُعیدُها ، فَإِن لَم تَستَطِع هذا فَبَعضَهُ . وقالَ أبو عَبدِاللّه ِ علیه السلام : وإنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله کانَ یَقِفُ عَلَى الصَّفا بِقَدرِ ما یَقرَأُ سورَةَ البَقَرَةِ مُتَرَتِّلا ً(51)
8915.صحیح مسلم – به نقل از عایشه -: در حَجّة الوداع، پیامبر خدا ، سوار بر شتر خود، گِرد کعبه طواف کرد و رُکن را لمس کرد، چون خوش نداشت که مردم را از [اطراف]آن ، کنار بزنند.
8916.صحیح مسلم – به نقل از ابو طُفَیل -: پیامبر صلى الله علیه و آله را دیدم که کعبه را طواف مى کرد و [به جاى دست کشیدن به حجر الأسود،]عصایى را که در دستش بود، به حجر الأسود مى مالید و آن عصا را مى بوسید.
3 / 5
سعى
8917.الکافى – به نقل از معاویة بن عمّار -: امام صادق علیه السلام فرمود : پیامبر خدا ، وقتى از طواف و دو رکعت نماز آنْ فراغت یافت ، فرمود : «از جایى آغاز مى کنم که خداوند ، از آن آغاز کرده است . خداوند عز و جل مى فرماید : «به راستى، صفا و مروه ، از شعائر خدایند» » . سپس به سوى صفا بیرون برو ، از همان درى که پیامبر خدا بیرون رفت ؛ از درى که مقابل حجر الأسود است ، تا آن وادى را با آرامش و وقار ، طى کنى . پس بر صفا بالا برو تا به کعبه بنگرى و رو به رُکنى باشى که حجر الأسود ، در آن است . پس خدا را ستایش و ثنا بگو. آن گاه، نعمت ها و نیکى هایش را نسبت به تو – تا آن جا که بتوانى – یاد کن . سپس هفت بار «اللّه أکبر» ، هفت بار «الحمد للّه » و هفت بار «لا إله إلّا اللّه » بگو و سه مرتبه چنین بگو : «جز خداى یکتا ، معبودى نیست ؛ [همو که] شریکى ندارد . فرمان روایى ، از آنِ اوست و ستایش، ویژه اوست . زنده مى کند و مى میراند، و او زنده اى است که مرگ ندارد و بر هر چیز ، تواناست» . سپس بر پیامبر صلى الله علیه و آله درود بفرست و سه بار بگو : «خدا ، بزرگ تر است . خدا را ستایش ، بر این که هدایتمان کرد و ما را آزمود. ستایش ، از آنِ خداى زنده پابرجاست . ستایش ، از آنِ خداى زنده و جاوید است» . و سه بار بگو : «شهادت مى دهم که جز خدا ، معبودى نیست، و محمّد ، بنده و فرستاده اوست . جز او را نمى پرستیم ، دین را براى او خالص ساخته ایم ؛ هرچند مشرکان را ناخوش آید». نیز سه بار بگو: «پروردگارا! از تو خواستارِ گذشت و عافیت و یقین در دنیا و آخرت هستم». و سه بار بگو : «خدایا! در دنیا به ما نیکى اى عطا کن و در آخرت نیز نیکى اى ، و ما را از عذاب آتش ، نگه بدار» . سپس صد بار «اللّه أکبر»، صد بار «لا إله إلّا اللّه «، صد بار «الحمد للّه » وصد بار «سبحان اللّه » بگو . آن گاه، بگو : «جز خداى یکتا، معبودى نیست ؛ [همو که] به وعده اش وفا کرد ، بنده اش را یارى داد و به تنهایى، بر احزابْ غالب گشت . فرمان روایى و ستایش، تنها از آنِ اوست . یگانه و یکتاست. خدایا! در مُردن و پس از آن ، برایم برکت قرار بده . خدایا! از تاریکى و وحشت قبر، به تو پناه مى برم . خدایا! آن روز که سایه اى جز سایه تو نیست ، مرا در سایه سارِ عرش خویش ، قرار ده» . و دین و جان و خانواده ات را ، پیوسته به خداوند بسپار و بگو : «دین و جان و خانواده ام را به خداى مهرورز و مهربانى مى سپارم که امانت ها را ضایع نمى کند . خدایا! مرا طبق کتاب خود و سیره پیامبرت، به کار گیر و بر آیین او بمیران و از فتنه ، نگاهم دار» . سپس سه بار تکبیر بگو . سپس دو بار دیگر، آن دعا را بگو و یک بار تکبیر بگو و بار دیگر ، دعا را بخوان. اگر این همه را نمى توانى ، بخشى از آن را بگو . پیامبر خدا، به اندازه [زمان لازم براى] آرام خواندن سوره بقره ، بر صفا مى ایستاد .
8918.الموطّأ عن جابِر بن عَبدِاللّه ِ : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله کانَ إذا وَقَفَ عَلَى الصَّفا یُکَبِّرُ ثَلاثًا ، ویَقولُ : لا إلهَ إلَا اللّه ُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، لَهُ المُلکُ ولَهُ الحَمدُ وهُوَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ ، یَصنَعُ ذلِکَ ثَلاثَ مَرّاتٍ ، ویَدعو ویَصنَعُ عَلَى المَروَةِ مِثلَ ذلِکَ .(52)
8919.صحیح مسلم عن جابِر بن عَبدِاللّه ِ – فی ذِکرِ حَجَّةِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله: ثُمَّ خَرَجَ مِنَ البابِ إلَى الصَّفا ، فَلَمّا دَنا مِنَ الصَّفا قَرَأَ : «إنَّ الصَّفا والمَروَةَ مِن شَعائِرِ اللّه ِ» أبدَأُ بِما بَدَأَ اللّه ُ بِهِ ، فَبَدَأَ بِالصَّفا فَرَقِیَ عَلَیهِ ، حَتّى رَأَى البَیتَ فَاستَقبَلَ القِبلَةَ ، فَوَحَّدَ اللّه َ وکَبَّرَهُ وقالَ : لا إلهَ إلَا اللّه ُ وَحدَهُ لَا شَریکَ لَهُ ، لَهُ المُلکُ ولَهُ الحَمدُ یُحیی ویُمیتُ وهُوَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ ، لا إلهَ إلَا اللّه ُ وَحدَهُ ، أَنجَزَ وَعدَهُ ، ونَصَرَ عَبدَهُ ، وهَزَمَ الأَحزَابَ وَحدَهُ . ثُمَّ دَعا بَینَ ذلِکَ ، وقالَ مِثلَ هذا ثَلاثَ مَرّاتٍ . ثُمَّ نَزَلَ إلَى المَروَةِ ، حَتّى إذَا انصَبَّت قَدَماهُ فی بَطنِ الوادِی سَعى ، حَتّى إذا صَعِدَتا مَشى حَتّى أتَى المَروَةَ ، فَفَعَلَ عَلَى المَروَةِ کَما فَعَلَ عَلَى الصَّفا ، حَتّى إذا کانَ آخِرُ طَوافِهِ عَلَى المَروَةِ .(53)
ثَوابُ السَّعیِ
8920.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الحاجُّ . . . إذا سَعى بَینَ الصَّفا والمَروَةِ خَرَجَ مِن ذُنوبِهِ .(54)
8918.الموطَّأ – به نقل از جابر بن عبد اللّه -: پیامبر صلى الله علیه و آله هر گاه بر صفا مى ایستاد ، سه بار تکبیر مى گفت و مى گفت: «جز خداى یکتا، معبودى نیست ؛ [همو که]شریکى ندارد . فرمان روایى و ستایش، از آنِ اوست و او بر هر چیز ، تواناست» . و این کار را سه بار انجام مى داد و دعا مى خواند و مانند همین را در مَروه نیز انجام مى داد .
8919.صحیح مسلم – به نقل از جابر بن عبد اللّه ، درباره چگونگىِ حج: سپس از درِ مسجد الحرام، به طرف صفا بیرون رفت . چون به صفا نزدیک شد ، آیه «همانا صفا و مَروه ، از شعائر خداوند هستند» را خواند و فرمود : «به آنچه خدا آغاز کرده ، آغاز مى کنم» . پس، از صفا شروع کرد . بالاى آن رفت ، تا آن جا که خانه خدا را مى دید . سپس «لا إله إلّا اللّه » و تکبیر گفت و فرمود : «هیچ معبودى جز خدا نیست ؛ [همان]تنهاى بى شریک ، که فرمان روایى و ستایش، از آنِ اوست . زنده مى کند و مى میراند، و او بر هر چیزى تواناست . معبودى جز خدا نیست . یکتاست . به وعده اش عمل کرد و بنده اش را یارى رسانْد و به تنهایى، گروه ها[ى مشرک] را پراکنده ساخت. سپس در این فاصله، دعا کرد و سه بار ، آن را تکرار نمود . آن گاه، به سوى مروه فرود آمد ، تا آن که گام هایش در ریگزار میانِ آن وادى (بین صفا و مروه) قرار گرفت ، تا آن که بالا رفت . رفت تا به مروه رسید. بر فراز مروه نیز چنان کرد که بر صفا کرده بود، و پایان طوافش، بر مروه بود.
پاداش سعى
8920.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : حج گزار… وقتى بین صفا و مروه سعى کند ، از گناهانش بیرون مى آید .
3 / 6
الوقوفُ فی عَرَفات
8921.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الحَجُّ عَرَفاتٌ ، الحَجُّ عَرَفاتٌ ، الحَجُّ عَرَفاتٌ ، أیّامُ مِنى ثَلاثٌ ، «فَمَن تَعَجَّلَ فی یَومَینِ فَلا إثمَ عَلَیهِ ومَن تَأَخَّرَ فَلا إثمَ عَلَیهِ»(55) ، ومَن أدرَکَ عَرَفَةَ قَبلَ أن یَطلُعَ الفَجرُ فَقَد أدرَکَ الحَجَّ .(56)
8922.سنن الترمذی عن عَبد الرَّحمنِ بن یَعمُر : إنَّ ناسًا مِن أهلِ نَجدٍ أتَوا رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله وهُوَ بِعَرَفَةَ فَسَأَلوهُ ، فَأَمَرَ مُنادِیًا فَنادَى : الحَجُّ عَرَفَةُ . مَن جاءَ لَیلَةَ جَمعٍ قَبلَ طُلوعِ الفَجرِ فَقَد أدرَکَ الحَجَّ . أیّامُ مِنى ثَلاثَةٌ «فَمَن تَعَجَّلَ فی یَومَینِ فَلا إثمَ عَلَیهِ ومَن تَأَخَّرَ فَلا إثمَ عَلَیهِ» .(57)
أ – أدَبُ الوُقوفِ فی عَرَفات
8923.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : عَرَفَةُ کُلُّها مَوقِفٌ وارتَفِعوا عَن بَطنِ عُرَنَةَ(58) .(59)
8924.عنه صلى الله علیه و آله – لِعَلیٍّ علیه السلام -: ألا اُعَلِّمُکَ دُعاءَ یَومِ عَرَفَةَ ، وهُوَ دُعاءُ مَن کانَ قَبلی مِنَ الأَنبِیاءِ علیهم السلام ؟ تَقولُ : لا إلهَ إلَا اللّه ُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، لَهُ المُلکُ ولَهُ الحَمدُ ، یُحیی ویُمیتُ وهُوَ حَیٌّ لا یَموتُ ، بِیَدِهِ الخَیرُ وهُوَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ . اللّهُمَّ لَکَ الحَمدُ کَالَّذی تَقُولُ ، وخَیرًا مِمّا نَقولُ ، وفَوقَ ما یَقولُ القائِلونَ . اللّهُمَّ لَکَ صَلاتی ونُسُکی ومَحیایَ ومَماتی ، ولَکَ بَراءَتی ، وبِکَ حَولی ، ومِنکَ قُوَّتی . اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الفَقرِ ، ومِن وَساوِسِ الصُّدورِ ، ومِن شَتاتِ الأَمرِ ومِن عَذابِ القَبرِ . اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ خَیرَ الرِّیاحِ ، وأعوذُ بِکَ مِن شَرِّ ما تَجیءُ بِهِ الرِّیاحُ ، وأسأَلُکَ خَیرَ اللَّیلِ وخَیرَ النَّهارِ . اللّهُمَّ اجعَل فی قَلبی نورًا ، وفی سَمعی وبَصَری نورًا ، ولَحمی ودَمی وعِظامی وعُروقی ومَقعَدی ومَقامی ومَدخَلی ومَخرَجی نورًا ، وأعظِم لی نورًا یا رَبِّ یَومَ ألقاکَ ، إنَّکَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ .(60)
3 / 6
وقوف در عرفات
8921.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : حج، عرفات است . حج، عرفات است . حج ، عرفات است . روزهاى مِنا ، سه روز است «هر که عجله کند در دو روز ، پس گناهى بر او نیست و [نیز] هر که تأخیر کند ، گناهى بر او نیست» . هر کس پیش از طلوع فجر ، عرفه را دریابد ، حج را درک کرده است .
8922.سنن التِّرمِذى – به نقل از عبد الرحمان بن یَعمُر -: در عرفات، عدّه اى از مردم نجد ، نزد پیامبر خدا آمدند و از او سؤال کردند. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود تا منادى ندا دهد: «حج، عرفه است. هر کس شبْ هنگام، قبل از طلوع فجر ، به مشعر الحرام بیاید، حج را درک کرده است . روزهاى مِنا ، سه روز است ؛ «پس هر که شتاب کند در دو روز، گناهى بر او نیست و [نیز] هر که تأخیر اندازد ، پس گناهى بر او نیست» «.
الف – ادب وقوف در عرفات
8923.پیامبرخدا صلى الله علیه و آله : همه جاى عرفات، موقِف است . پس، از دلِ عُرَنه(61) بالاتر روید.
8924.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – به على علیه السلام -: آیا دعاى روز عرفه را به تو بیاموزم که دعاى پیامبرانِ پیش از من است؟ مى گویى : «جز خداى یکتاى بى شریک ، معبودى نیست . فرمان روایى و ستایش، از آنِ اوست . زنده مى کند و مى میرانَد و او زنده اى است که نمى میرد . خیر، در دست اوست و او بر هر چیزى تواناست . خدایا! ستایش ، براى توست ، آن گونه که خود مى ستایى و بهتر از آنچه ما مى گوییم و بالاتر از آنچه گویندگان مى گویند . خدایا! نماز و عبادتم ، زندگى و مرگم ، و بیزارى جُستنم، براى توست. توان و نیرویم از توست . خدایا! از فقر و وسوسه هاى درون و از پراکندگىِ کار و عذاب قبر ، به تو پناه مى برم . خدایا! بهترین نسیم ها را از تو مى طلبم و از شرّ آنچه توفان ها مى آورند ، به تو پناه مى برم، و از تو ، خیرِ شب و روز را مى خواهم . خدایا! در دل و گوش و چشمم ، و در گوشت و خون و استخوان ها و رگ هایم ، در جایگاه نشستن و ایستادنم ، و در ورود و خروجم، نور و روشنایى قرار بده، و در روزى که تو را دیدار مى کنم، فروغ مرا بزرگ بدار ، که تو بر هر چیز ، توانایى» .
8925.عنه صلى الله علیه و آله : مَن دَعا بِهذَا الدُّعاءِ عَشِیَّةَ عَرَفَةَ ما لَم یَدعُ بِإِثمٍ أو قَطیعَةِ رَحِمٍ إلَا استُجیبَ لَهُ : سُبحانَ الَّذی فِی السَّماءِ عَرشُهُ ، سُبحانَ الَّذی فِی الأَرضِ مَوطِئُهُ ، سُبحانَ الَّذی فِی البَحرِ سَبیلُهُ ، سُبحانَ الَّذی فِی القُبورِ قَضاؤُهُ ، سُبحانَ الَّذی فِی الجَنَّةِ رَحمَتُهُ ، سُبحانَ الَّذی فِی النّارِ سُلطانُهُ ، سُبحانَ الَّذی فِی الهَواءِ رَوحُهُ ، سُبحانَ الَّذی رَفَعَ السَّماءَ ، سُبحانَ الَّذی وَضَعَ الأَرضَ ، سُبحانَ الَّذی لا مَنجى مِنهُ إلّا إلَیهِ .(62)
8926.الإمام الصادق علیه السلام : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله وَقَفَ بِعَرَفاتٍ ، فَلَمّا هَمَّتِ الشَّمسُ أن تَغیبَ قَبلَ أن تَندَفِعَ قالَ : اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الفَقرِ ، ومِن تَشَتُّتِ الأَمرِ ، ومِن شَرِّ ما یَحدُثُ بِاللَّیلِ والنَّهارِ . أمسى ظُلمی مُستَجیرًا بِعَفوِکَ ، وأمسى خَوفی مُستَجیرًا بِأَمانِکَ ، وأمسى ذُلّی مُستَجیرًا بِعِزِّکَ ، وأمسى وَجهِیَ الفانی مُستَجیرًا بِوَجهِکَ الباقی . یا خَیرَ مَن سُئِلَ ، ویا أجوَدَ مَن أعطى ، جَلِّلنی بِرَحمَتِکَ ، وألبِسنی عافِیَتَکَ ، واصرِف عَنّی شَرَّ جَمیعِ خَلقِکَ .(63)
ب – ثَوابُ الوُقوفِ بِعَرَفاتٍ
8927.الترغیب والترهیب عن أنَس بن مالِک : وَقَفَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله بِعَرَفاتٍ ، وقَد کادَتِ الشَّمسُ أن تَؤوبَ ، فَقالَ : یا بِلالُ ، أنصِت لِیَ النّاسَ . فَقامَ بِلالٌ فَقالَ : أنصِتوا لِرَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ، فَأَنصَتَ النّاسُ ، فَقالَ : مَعشَرَ النّاسِ ، أتانی جَبرائیلُ علیه السلام آنِفًا فَأَقرَأَنی مِن رَبِّیَ السَّلامَ ، وقالَ : إنَّ اللّه َ عز و جل غَفَرَ لِأَهلِ عَرَفاتٍ ، وأهلِ المَشعَرِ ، وضَمِنَ عَنهُمُ التَّبِعاتِ . فَقامَ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ ، فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، هذا لَنا خاصَّةً ؟ قالَ : هذا لَکُم ، ولِمَن أتى مِن بَعدِکُم إلى یَومِ القِیامَةِ .(64)
8925.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس شامگاه عرفه این دعا را بخواند، تا وقتى که دعوت به گناه یا قطع رحِم نکرده، دعایش مستجاب است : منزّه است خدایى که عرش او در آسمان است! منزّه است خدایى که قدمگاهش در زمین است! منزّه است آن که راهش در دریاست! منزّه است خدایى که حکم و قضاى او، در گورهاست! منزّه است آن که رحمتش در بهشت است! منزّه است آن که فرمان روایى اش در دوزخ است! منزّه است آن که روحش در هواست! منزّه است آن که آسمان را برافراشت! منزّه است آن که زمین را گسترد! منزّه است آن که از او، جز به سوى او، راه نجاتى نیست!».
8926.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا ، در عرفاتْ وقوف کرد . همین که خورشید خواست غروب کند ، قبل از غروب ، چنین دعا کرد : «خدایا! از فقر ، از پراکندگىِ کار و از شرّ آنچه در شب و روز پیش آید ، به تو پناه مى برم . ظلمم را به پناه عفو تو آورده ام و بیمم را به پناه امانِ تو . خوارى ام را پناهنده بر عزّت تو ساخته ام و چهره فانى ام را در پناه ذات باقىِ تو قرار داده ام ، اى بهترین کسى که از او مى خواهند ! اى بهترین کسى که مى بخشد ! جامه رحمت و عافیتت را بر من بپوشان و شرّ همه آفریده هایت را از من بگردان» .
ب – پاداش وقوف در عرفات
8927.الترغیب و الترهیب – به نقل از اَنَس بن مالک -: پیامبر صلى الله علیه و آله در عرفات ، وقوف کرد. نزدیک بود خورشید غروب کند که فرمود: «اى بلال! مردم را خاموش کن تا به سخنم گوش دهند». بلال برخاست و گفت: به سخن پیامبر خدا ، گوش فرا دهید. مردم ، ساکت شدند. آن گاه، پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «اى مردم! جبرئیل ، هم اینک نزد من آمد و از جانب پروردگارم به من سلام رساند و گفت: همانا خداوند عز و جل اهل عرفات و اهل مَشعَر را آمرزید و بدهکارى هاى آنان را تضمین نمود».(65) عمر ، برخاست و گفت: اى پیامبر خدا! آیا این، ویژه ماست؟ فرمود: «این، براى شما و همه کسانى است که پس از شما تا قیامت مى آیند».
8928.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ما مِن مُسلِمٍ یَقِفُ عَشِیَّةَ عَرَفَةَ بِالمَوقِفِ فَیَستَقبِلُ القِبلَةَ بِوَجهِهِ ، ثُمَّ یَقولُ : لا إلهَ إلَا اللّه ُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ ، لَهُ المُلکُ ولَهُ الحَمدُ ، وهُوَ عَلى کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ مِائَةَ مَرَّةٍ ، ثُمَّ یَقرَأُ : «قُل هُوَ اللّه ُ أحَدٌ» مِائَةَ مَرَّةٍ ، ثُمَّ یَقولُ : اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ کَما صَلَّیتَ عَلى إبراهیمَ وآلِ إبراهیمَ إنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ ، وعَلَینَا مَعَهُم مِائَةَ مَرَّةٍ ، إلّا قالَ اللّه ُ تَعالى : یا مَلائِکَتی ، ما جَزاءُ عَبدی هذا ؟ سَبَّحَنی وهَلَّلَنی ، وکَبَّرَنی وعَظَّمَنی ، وعَرَفَنی ، وأثنى عَلَیَّ ، وصَلّى عَلى نَبِیّی . اِشهَدوا مَلائِکَتی أنّی قَد غَفَرتُ لَهُ ، وشَفَّعتُهُ فی نَفسِهِ ، ولَو سَأَلَنی عَبدی هذا لَشَفَّعتُهُ فی أهلِ المَوقِفِ کُلِّهِم(66)
8929.عنه صلى الله علیه و آله : مِنَ الذُّنوبِ ذُنوبٌ لا تُغفَرُ إلّا بِعَرَفاتٍ .(67)
8930.الجعفریّات عن الإمام الکاظم عن آبائه عن الإمام عل : قیلَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، أیُّ أهلِ عَرَفاتٍ أعظَمُ جُرمًا ؟ قالَ : الَّذی یَنصَرِفُ مِن عَرَفاتٍ وهُوَ یَظُنُّ أنَّهُ لَم یُغفَر لَهُ . قالَ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ علیهماالسلام : یَعنِی الَّذی یَقنَطُ مِن رَحمَةِ اللّه ِ عز و جل .(68)
8928.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ مسلمانى نیست که غروب عرفه، در موقف عرفات ، رو به قبله وقوف کند و صد بار بگوید: «معبودى جز خدا نیست، که یکتا و بى شریک است. فرمان روایى و ستایش، از آنِ اوست و او بر هر چیزى تواناست»، سپس صد بار [سوره] «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را بخواند، سپس صد بار بگوید: «خدایا! آن گونه که بر ابراهیم و خاندان ابراهیم درود فرستادى، بر محمّد درود فرست – که همانا تو، ستوده و شکوهمندى – و بر ما نیز همراه آنان [درود فرست]»، مگر آن که خداى متعال مى فرماید: «اى فرشتگانم! پاداش این بنده من چیست؟ مرا تسبیح گفت و یکتا خوانْد کرد، تکبیر گفت و بزرگ داشت، مرا شناخت و مرا ستود و بر پیامبر من ، درود فرستاد. اى فرشتگان من! گواه باشید که من ، او را بخشودم و شفاعت او را درباره خودش پذیرفتم و اگر این بنده ام از من بخواهد، شفاعت او را درباره همه اهل عرفات نیز خواهم پذیرفت».
8929.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : برخى از گناهان، جز در عرفات، بخشوده نمى شوند.
8930.الجعفریات – به نقل از امام کاظم علیه السلام -: ایشان (امام کاظم علیه السلام ) از پدرانش، از امام على علیهم السلام نقل کرده است که از پیامبر خدا پرسیده شد: چه کسى از اهل عرفات ، جرمش بزرگ تر است؟ فرمود : «آن کسى که از عرفات برمى گردد و مى پندارد که آمرزیده نشده است» . [پدرم] امام صادق علیه السلام فرمود : «مقصود ایشان، کسى است که از رحمت خداوند ، مأیوس باشد» .
ج – مُباهاةُ اللّه ِ بِأَهلِ عرفات
8931.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ عز و جل یُباهی مَلائِکَتَهُ عَشِیَّةَ عَرَفَةَ بِأَهلِ عَرَفَةَ فَیَقولُ : اُنظُروا إلى عِبادی أتَونی شُعثًا غُبرًا .(69)
8932.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ تَطَوَّلَ عَلى أهلِ عَرَفاتٍ یُباهی بِهِمُ المَلائِکَةَ ، یَقولُ : یا مَلائِکَتی ، اُنظُروا إلى عِبادی شُعثًا غُبرًا ، أقبَلوا یَضرِبونَ إلَیَّ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمیقٍ ، فَاُشهِدُکُم أنّی قَد أجَبتُ دُعاءَهُم ، وشَفَّعتُ رَغبَتَهُم ، ووَهَبتُ مُسیئَهُم لِمُحسِنِهِم ، وأعطَیتُ مُحسِنَهُم جَمیعَ ما سَأَلَ ) نی) ، غَیرَ التَّبِعاتِ الَّتی بَینَهُم .(70)
8933.عنه صلى الله علیه و آله : ما مِن یَومٍ أکثَرَ أن یُعتِقَ اللّه ُ فیهِ عَبدًا مِنَ النّارِ مِن یَومِ عَرَفَةَ ، وإنَّهُ لَیَدنو ثُمَّ یُباهِی المَلائِکَةَ فَیَقولُ : ما أرادَ هؤُلاءِ ؟(71)
د – الإِفاضَةُ مِن عَرَفاتٍ
الکتاب
» لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّکُمْ فَإِذَآ أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَتٍ فَاذْکُرُواْ اللَّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْکُرُوهُ کَمَا هَدَاکُمْ وَإِن کُنتُم مِّن قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّآلِّینَ » .(72)
الحدیث
8934.سنن أبی داوود عن ابن عَبّاس : أفاضَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله مِن عَرَفَةَ ، وعَلَیهِ السَّکینَةُ ورَدیفُهُ اُسامَةُ ، وقالَ : أیُّهَا النّاسُ ، عَلَیکُم بِالسَّکینَةِ ، فَإِنَّ البِرَّ لَیسَ بِإیجافِ الخَیلِ والإِبِلِ ، فَما رَأَیتُها رافِعَةً یَدَیها عادِیَةً حَتّى أتى جَمعًا .(73)
ج – افتخار خداوند به اهل عرفات
8931.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غروب عرفه، خداوندْ به وسیله اهل عرفه، بر فرشتگان ، افتخار مى کند و مى فرماید : «به بندگانم بنگرید که ژولیده و غبارآلود ، نزد من آمده اند!».(74)
8932.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند ، بر اهل عرفاتْ نعمت داده ، به وسیله آنان، بر فرشتگانْ مباهات مى کند و مى فرماید : «اى فرشتگان من! به بندگانم بنگرید که ژولیده و غبارآلود ، از هر راه دورى، راه سپرده اند و آمده اند . شما را گواه مى گیرم که دعایشان را مستجاب کردم ، خواسته شان را بر آوردم ، خطا کارشان را به خاطرِ نیکوکارشان بخشیدم و به نیکوکارشان، هر چه که [از من] خواست، عطاکردم؛ جز تبعاتى را که میان خودشان دارند(حقّ الناس)».
8933.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در هیچ روزى به اندازه روز عرفه ، خداوندْ بندگان را از آتش دوزخ ، آزاد نمى کند . همانا خداوند نزدیک مى شود و بر فرشتگان ، مباهات مى کند و مى فرماید : «اینها چه مى خواهند ؟» .
د – کوچ از عرفات
قرآن
«بر شما گناهى نیست که [در سفر حج،]فضل پروردگارتان ) یعنى : روزى خویش ) را بجویید. پس چون از عرفات کوچ کردید، خدا را در مشعر الحرام یاد کنید. و یادش کنید که شما را هدایت فرمود ، هر چند که پیش تر ، از گم راهان بودید» .
حدیث
8934.سنن أبى داوود – به نقل از ابن عبّاس -: پیامبر خدا ، با آرامش ، در حالى که اُسامه پشت سرش سوار بود ، از عرفاتْ کوچ کرد وفرمود: «اى مردم! آرامش داشته باشید . نیکى ، آن نیست که اسب و شتر را تند برانید». پس مَرکب پیامبر صلى الله علیه و آله را ندیدم که گام هایش را به تاخت ، بالا آورَد و بدَوَد ، تا آن که به «جمع»(75) رسید .
8935.صحیح البخاری عن ابن عبّاس : أنَّهُ دَفَعَ مَعَ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله یَومَ عَرَفَةَ ، فَسَمِعَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله وَراءَهُ زَجرًا شَدیدًا وضَربًا وصَوتًا لِلإِبِلِ ، فَأَشارَ بِسَوطِهِ إلَیهِم ، وقالَ : أیُّهَا النّاسُ ، عَلَیکُم بِالسَّکینَةِ ، فَإِنَّ البِرَّ لَیسَ بِالإیضاع(76) (77)
8936.الکافی عن مُعاوِیَة بن عَمّار : قالَ أبو عَبدِاللّه ِ علیه السلام : إنَّ المُشرِکینَ کانوا یُفیضونَ مِن قَبلِ أن تَغیبَ الشَّمسُ ، فَخالَفَهُم رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله فَأَفاضَ بَعدَ غُروبِ الشَّمسِ . وقالَ أبو عَبدِاللّه ِ علیه السلام : إذا غَرَبَتِ الشَّمسُ فَأَفِض مَعَ النّاسِ ، وعَلَیکَ السَّکینَة والوَقار ، وأفِض بِالاِستِغفارِ ، فَإِنَّ اللّه َ عز و جلیَقولُ : «ثُمَّ أفیضوا مِن حَیثُ أفاضَ النّاسُ واستَغفِرُوا اللّه َ إنَّ اللّه َ غَفورٌ رَحیمٌ» ، فَإِذَا انتَهَیتَ إلَى الکَثیبِ الأَحمَرِ(78) عَن یَمینِ الطَّریقِ فَقُل : اللّهُمَّ ارحَم مَوقِفی ، وزِد فی عِلمی ، وسَلِّم لی دینی ، وتَقَبَّل مَناسِکی . وإیّاکَ والوَجیفَ الَّذی یَصنَعُهُ النّاسُ ؛ فَإِنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله قالَ : أیُّهَا النّاسُ ، إنَّ الحَجَّ لَیسَ بِوَجیفِ الخَیلِ ولا إیضاعِ الإِبِلِ . ولکِنِ اتَّقُوا اللّه َ وسیروا سَیرًا جَمیلا ً ، لا تُوَطِّئوا ضَعیفًا ولا تُوَطِّئوا مُسلِمًا وتَوَأَّدوا واقتَصِدوا فِی السَّیرِ ؛ فَإِنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله کانَ یَکُفُّ ناقَتَهُ حَتّى یُصیبَ رَأسَها مُقَدَّمَ الرِّجلِ ، ویَقولُ : أیُّهَا النّاسُ ، عَلَیکُم بِالدَّعَةِ ، فَسُنَّةُ رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله تُتَّبَعُ . قالَ مُعاوِیَةُ : وسَمِعتُ أبا عَبدِاللّه ِ علیه السلام یَقولُ : اللّهُمَّ أعتِقنی مِنَ النّارِ ، وکَرَّرَها حَتّى أفاضَ [النّاسُ] ، فَقُلتُ : ألا تُفیضُ ، فَقَد أفاضَ النّاسُ ؟ فَقالَ : إنّی أخافُ الزِّحامَ ، وأخافُ أن أشرَکَ فی عَنَتِ إنسانٍ .(79)
8935.صحیح البخارى – به نقل از ابن عبّاس -: روز عرفه، همراه پیامبر صلى الله علیه و آله از عرفات ، کوچ کردم. پیامبر خدا ، از پشت سرش سر و صداى بسیارى شنید که [براى تند راندن]بر شتران مى زدند و شتران نیز سر و صدا مى کردند. با شلّاقى که در دستش بود، به آنان اشاره کرد و فرمود: «اى مردم! آرامش داشته باشید. نیکى، در تند تاختن نیست».
8936.الکافى – به نقل از معاویة بن عمّار -: امام صادق علیه السلام فرمود: «مشرکان، پیش از غروب آفتابْ کوچ مى کردند؛ ولى پیامبر خدا با آنانْ مخالفت کرد و پس از غروب ، کوچ کرد» . [سپس] امام صادق علیه السلام فرمود: «خورشید که غروب کرد، با آرامش و وقار، همراه مردمْ کوچ کن و در هنگام کوچ، از خداوندْ آمرزش بخواه ؛ چرا که خداوند عز و جل مى فرماید: «آن گاه، از آن جا که مردم کوچ مى کنند، کوچ کنید ؛ و از خدا آمرزش بخواهید که خدا ، آمرزنده و مهربان است» . چون به [کوهِ] کَثیب احمر(80) در سمت راست جادّه رسیدى ، بگو: خدایا! بر موقفم رحمت آور و علمم را افزون کن و دینم را به سلامت بدار و عباداتم را بپذیر . و مبادا تند بتازى ، آن گونه که بسیارى از مردم مى کنند ؛ چرا که پیامبر خدا فرموده است: اى مردم! حج ، اسب تاختن و شتر دواندن نیست . از خدا پروا کنید و نیکو سِیر کنید تا ضعیف و مسلمانى را زیرِ پا قرار ندهید. و در رفتن ، میانه رو باشید ؛ زیرا پیامبر خدا ، ناقه خویش را متوقّف مى کرد، تا آن جا که سرِ ناقه، به جلوى کجاوه مى خورد، و مى فرمود : اى مردم! آرامش داشته باشید! . پس سنّت پیامبر صلى الله علیه و آله باید پیروى شود» . نیز از امام صادق علیه السلام شنیدم که [در شامگاه عرفه] مى فرمود: «خدایا! از آتش ، نجاتم ده» . این را تکرار کرد ، تا مردم کوچ کردند . گفتم : کوچ نمى کنى؟ مردم رفتند . فرمود : «من ، از شلوغىْ بیم دارم . مى ترسم که در آزردن مردم، شریک شوم» .
3 / 7
الوُقوفِ فی المزدلفة
8937.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – وهُوَ بِمِنى -: لَو یَعلَمُ أهلُ الجَمعِ بِمَن حَلّوا أو بِمَن نَزَلوا لَاستَبشَروا بِالفَضلِ مِن رَبِّهِم بَعدَ المَغفِرَةِ(81)
8938.سنن ابن ماجة عن بِلال بن رَباح : إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله قالَ لَهُ ، غَداةَ جَمعٍ : یا بِلالُ ! أسکِتِ النّاسَ ، أو أنصِتِ النّاسَ ، ثُمَّ قالَ : إنَّ اللّه َ تَطَوَّلَ عَلَیکُم فی جَمعِهِ هذا ، فَوَهَبَ مُسیئَکُم لِمُحسِنِکُم . وأعطى مُحسِنَکُم ما سَأَلَ . اِدفَعوا بِاسمِ اللّه ِ(82)
أ – أدَبُ الوُقوفِ فی المزدلفة
8939.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : المُزدَلِفَةُ کُلُّها مَوقِفٌ وارتَفِعوا عَن مُحَسِّرٍ(83) (84)
8940.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أحیَا اللَّیالِیَ الأَربَعَ وَجَبَت لَهُ الجَنَّةُ : لَیلَةَ التَّروِیَةِ ، ولَیلَةَ عَرَفَةَ ، ولَیلَةَ النَّحرِ ، ولَیلَةَ الفِطرِ(85)
3 / 7
وقوف در مشعر الحرام
8937.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – هنگامى که در مِنا بودند -: اگر اهل مشعر بدانند که در آستانه چه کسى فرود آمده اند و بر چه کسى وارد شده اند، پس از مغفرت، یکدیگر را به فضل پروردگارشان مژده مى دهند.
8938.سنن ابن ماجة – به نقل از بلال بن رَباح -: صبحگاهِ مُزدَلِفه (مشعر) ، پیامبر صلى الله علیه و آله به من فرمود: «اى بلال! مردم را ساکت کن، یا بگو گوش دهند». سپس فرمود: «خداوند ، در این مشعرش، بر شما نعمت بخشید و گنهکارتان را به خاطر نیکوکارتان بخشود و به نیکوکارتان ، هر چه خواست، بخشید. با نام خدا حرکت کنید».
الف – ادب وقوف در مَشعَرُ الحرام
8939.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : همه جاى مُزدَلِفه (مَشعَر) ، موقف است. از وادى مُحَسَّر(86) بالاتر بروید .
8940.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس این چهار شب را شبْ زنده دارى کند، بهشت براى او واجب است: شبِ تَروِیَه، شب عرفه، شب عید قربان ، و شب عید فطر.
ب – الإِفاضَةُ مِنَ المَشعَرِ الحَرامِ(87)
8941.الإمام الصادق علیه السلام : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله لَمّا أفاضَ مِن مُزدَلِفَةَ جَعَلَ یَسیرُ العَنَقَ(88) ، وهُوَ یَقولُ : أیُّهَا النّاسُ ، السَّکینَةَ السَّکینَةَ ، حَتّى وَقَفَ عَلى بَطنِ مُحَسِّرٍ .(89)
8942.مسند ابن حنبل عن الفَضل بن عَبّاس : شَهِدتُ الإِفاضَتَینِ مَعَ رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ، فَأَفاضَ وعَلَیهِ السَّکینَةُ وهُوَ کافٌّ بَعیرَهُ .(90)
8943.تهذیب الأحکام عن مُعاوِیَة بن عَمّارٍ عَن الإمام ثُمَّ أفِض حینَ یُشرِقُ لَکَ ثَبیرٌ ، وتَرَى الإِبِلُ مَواضِعَ أخفافِها . قالَ أبو عَبدِاللّه ِ علیه السلام : کانَ أهلُ الجاهِلِیَّةِ یَقولونَ : أشرِق ثَبیرُ – یَعنونَ الشَّمسَ – کَیما نُغیرَ . وإنَّما أفاضَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله خِلافَ أهلِ الجاهِلِیَّةِ ، کانوا یُفیضونَ بِإیجافِ الخَیلِ وإیضاعِ الإِبِلِ ، فَأَفاضَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله خِلافَ ذلِکَ بِالسَّکینَةِ والوَقارِ والدَّعَةِ ، فَأَفِض بِذِکرِ اللّه ِ والاِستِغفارِ ، وحَرِّک بِهِ لِسانَکَ ، فَإِذا مَرَرتَ بِوادی مُحَسِّرٍ – وهُوَ وادٍ عَظیمٌ بَینَ جَمعٍ ومِنى ، وهُوَ إلى مِنى أقرَبُ – فَاسعَ فیهِ حَتّى تُجاوِزَهُ ، فَإِنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله حَرَّکَ ناقَتَهُ ، وهُوَ یَقولُ : اللّهُمَّ سَلِّم عَهدی، واقبَل تَوبَتی، وأجِب دَعوَتی، واخلُفنی فیمَن تَرَکتُ بَعدی .(91)
ب – کوچ از مَشعَر الحرام(92)
8941.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا ، چون از مُزدَلِفه کوچ کرد، آرام مى رفت و مى فرمود: «اى مردم! آرام ، آرام!» ، تا آن که در وادى مُحَسَّر ایستاد» .
8942.مسند ابن حنبل – به نقل از فضل بن عبّاس -: دو بار، شاهد کوچ همراه پیامبر صلى الله علیه و آله بودم. او کوچ کرد؛ در حالت وَقار و آرامش، و زمام شتر خود را گرفته بود [و مهار مى کرد که تند نرود].
8943.تهذیب الأحکام – به نقل از معاویة بن عمّار -: امام صادق علیه السلام فرمود : «چون کوه ثَبیر براى تو آشکار شود و شتر ، جاى گام خود را ببیند ، کوچ کن» . [سپس] امام صادق علیه السلام فرمود: «مردم در جاهلیّت مى گفتند : ثَبیر! بتاب تا غارت کنیم . منظورشان ، روشنىِ آفتاب بود . پیامبر خدا ، بر خلاف عادت اهل جاهلیّت ، کوچ مى کرد . آنان ، با اسبْ تاختن و شترْ دواندن ، کوچ مى کردند؛ ولى پیامبر خدا ، بر خلاف آنان، با آرامش و وقار ، کوچ مى کرد . پس [اى معاویة بن عمّار!] با یاد خدا و طلب آمرزش ، کوچ کن . ذکر خدا را بر زبانت جارى ساز و چون به وادى مُحَسَّر رسیدى – که وادى بزرگى بین مشعر و مِناست و به مِنا نزدیک تر است – ، پس شتابان از آن بگذر ؛ زیرا پیامبر خدا ، شتر خود را در آن جا شتاباند ، در حالى که مى فرمود : «خدایا! پیمانم را به سلامتْ بدار ، توبه ام را بپذیر ، دعایم را مستجاب کن و بین آنان که پشتِ سر نهادم و آمدم ، جانشین من باش» .
3 / 8
أدَبُ الرَّمیِ(93)
8944.الإمام الباقر علیه السلام : لَمّا أقبَلَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله مِن مُزدَلِفَةَ مَرَّ عَلى جَمرَةِ العَقَبَةِ یَومَ النَّحرِ ، فَرَماها بِسَبعِ حَصَیاتٍ ، ثُمَّ أتى إلى مِنى ، وذلِکَ مِنَ السُّنَّةِ .(94)
8945.سنن الدارمی عن الزُّهرِیّ : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله کانَ إذا رَمَى الجَمرَةَ الَّتی تَلِی المَسجِدَ – مَسجِدَ مِنى – یَرمیها بِسَبعِ حَصَیاتٍ ، یُکَبِّرُ مَعَ کُلِّ حَصاةٍ ، ثُمَّ تَقَدَّمَ أمامَها فَوَقَفَ مُستَقبِلَ القِبلَةِ رافِعًا یَدَیهِ ، وکانَ یُطیلُ الوُقوفَ ، ثُمَّ یَأتِی الجَمرَةَ الثّانِیَةَ فَیَرمیها بِسَبعِ حَصَیاتٍ ، یُکَبِّرُ کُلَّما رَمى بِحَصاةٍ ، ثُمَّ یَنصَرِفُ ، ثُمَّ یَنحَدِرُ ذاتَ الیَسارِ مِمّا یَلِی الوادِیَ رافِعًا یَدَیهِ یَدعو ، ثُمَّ یَأتِی الجَمرَةَ الَّتی عِندَ العَقَبَةِ فَیَرمیها بِسَبعِ حَصَیاتٍ ، یُکَبِّرُ کُلَّما رَمى بِحَصاةٍ ، ثُمَّ یَنصَرِفُ ولا یَقِفُ عِندَها .(95)
8946.الإمام الباقر علیه السلام : دَخَلنا عَلى جابِرِ بنِ عَبدِاللّه ِ فَقُلتُ : أخبِرنی عَن حَجَّةِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله ، فَقالَ : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله رَمَى الجَمرَةَ الَّتی عِندَ الشَّجَرَةِ بِسَبعِ حَصَیاتٍ ، یُکَبِّرُ مَعَ کُلِّ حَصاةٍ مِنها حَصَى الخَذفِ ، رَمى مِن بَطنِ الوادی ، ثُمَّ انصَرَفَ إلَى المَنحَرِ فَنَحَرَ .(96)
8947.سنن أبی داوود عن سلَیمان بن عمرِو بنِ الأَحوص عن رَأَیتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَرمِی الجَمرَةَ مِن بَطنِ الوادیوهُوَ راکِبٌ ، یُکَبِّرُ مَعَ کُلِّ حَصاةٍ ، ورَجُلٌ مِن خَلفِهِ یَستُرُهُ ، فَسَأَلتُ عَنِ الرَّجُلِ فَقالوا : الفَضلُ بنُ العَبّاسِ ، وازدَحَمَ النّاسُ ، فَقالَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله : یا أیُّهَا النّاسُ ، لا یَقتُل بَعضُکُم بَعضًا ، وإذا رَمَیتُمُ الجَمرَةَ فَارموا بِمِثلِ حَصَى الخَذفِ .(97)
3 / 8
چگونگى رَمْى (سنگ زدن)
8944.امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا ، چون از مُزدَلِفه آمد ، روز عید قربان بر جَمره عَقَبه گذشت و هفت سنگ بر آن زد. سپس به مِنا آمد. و این از سنّت است.
8945.سُنَن الدارمى – به نقل از زُهْرى -: پیامبر خدا، هر گاه جَمَره اى را سنگ مى زد که نزدیک مسجدِ مِناست ، با هفت سنگ مى زد و با هر سنگى، تکبیر مى گفت . سپس جلو مى رفت و در مقابل آن، رو به قبله مى ایستاد و دستانش را بلند مى کرد و ایستادن را طول مى داد . سپس نزد جَمَره دوم مى آمد و هفت سنگ مى زد و با هر سنگى که مى زد، تکبیر مى گفت . سپس بر مى گشت و از سمت چپ، به طرف وادى سرازیر مى شد ، در حالى که دستانش را به دعا بلند مى کرد . سپس نزد جَمَره اى مى آمد که نزدیک عَقَبه است . به آن هم هفت سنگ مى زد و با هر سنگى، تکبیر مى گفت . آن گاه، بر مى گشت و نزد آن نمى مانْد .
8946.امام باقر علیه السلام : نزد جابر بن عبد اللّه رفتیم . از او خواستم تا از حجّ پیامبر صلى الله علیه و آله ما را خبر دهد . گفت : پیامبر خدا ، به جَمَره اى که نزدیک درخت است ، هفت سنگ مى زد . با هر سنگى، تکبیر مى گفت و سنگ ها را با انگشت ، پرتاب مى کرد . سنگ را از دلِ آن وادى مى زد . آن گاه، به قربانگاه بر مى گشت و قربانى مى کرد .
8947.سنن أبى داوود – به نقل از سلیمان بن عمرو بن احوص، از مادرش -: پیامبر خدا را دیدم که سواره ، از دلِ وادى، بر جَمَراتْ سنگ مى زد و با هر سنگى، تکبیر مى گفت و مردى از پشتِ سرش، از ایشان پاسدارى مى کرد . درباره او پرسیدم . گفتند : فضل بن عبّاس است . چون مردم ازدحام کردند ، پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «اى مردم! همدیگر را به کُشتن ندهید . هنگامى که سنگ مى زنید ، با نوک انگشتان پرتاب کنید» .
8948.المستدرک على الصحیحین عن ابن عَبّاس : قالَ لی رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله غَداةَ العَقَبَةِ : هاتِ ، اُلقُط لی حَصَیاتٍ مِن حَصَى الخَذفِ ، فَلَمّا وُضِعنَ فی یَدِهِ ، قالَ : بِأَمثالِ هؤُلاءِ بِأَمثالِ هؤُلاءِ ، وإیّاکُم والغُلُوَّ فِی الدّینِ ، فَإِنَّما هَلَکَ مَن کانَ قَبلَکُم بِالغُلُوِّ فِی الدّینِ .(98)
ثَوابُ الرَّمیِ
8949.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : رَمیُ الجِمارِ ذُخرُ یَومِ القِیامَةِ .(99)
8950.عنه صلى الله علیه و آله : إذا رَمیتَ الجِمارَ کانَ لَکَ نورًا یَومَ القِیامَةِ .(100)
8951.حلیة الأولیاء عن ابن عُمَر : سَأَلَ رَجُلٌ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله عَن رَمیِ الجِمارِ : ما لَهُ فیها ؟ فَسَمِعتُهُ یَقولُ : تَجِدُهُ عِندَ رَبِّکَ أحوَجَ ما تَکونُ إلَیهِ .(101)
8952.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا کانَ یَومُ عَرَفَةَ غَفَرَ اللّه ُ تَعالى لِلحاجِّ الخُلَّصِ ، وإذا کانَ لَیلَةُ المُزدَلِفَةِ غَفَرَ اللّه ُ تَعالى لِلتُّجّارِ ، وإذا کانَ یَومُ مِنى غَفَرَ اللّه ُ لِلجَمّالینَ ، وإذا کانَ عِندَ جَمرَةِ العَقَبَةِ غَفَرَ اللّه ُ لِلسُّؤّالِ ، فَلا یَشهَدُ خَلقٌ ذلِکَ المَوقِفَ مِمَّن قالَ «لا إلهَ إلَا اللّه ُ» إلّا غَفَرَ اللّه ُ لَهُ(102)
8948.المستدرک على الصحیحین – به نقل از ابن عبّاس -: پیامبر صلى الله علیه و آله صبح روز [رَمْى جمره]عقبه ، به من فرمود : «بیا سنگ ریزه هاى رَمْى را برایم جمع کن». پس چون سنگ ها در دستش قرار داده شد ، فرمود : «با مثل اینها [رَمْى کنید] ، با مثل اینها! از زیاده روى در دینْ بپرهیزید . همانا پیشینیان شما، به خاطر غلوّ و زیاده روى در دین ، هلاک شدند» .
پاداش رَمْى
8949.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سنگ زدن به جمره ها ، ذخیره روز قیامت است .
8950.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه رَمىِ جَمَرات کردى، براى تو نورى در قیامت خواهد بود.
8951.حلیة الأولیاء – به نقل از ابن عمر -: مردى درباره رَمْى جَمَرات، از پیامبر خدا پرسید که : چه پاداشى دارد. شنیدم که ایشان مى فرمود : «آن را نزد پروردگارت ، مى یابى [در روزى] که بیشترین نیاز را به آن دارى» .
8952.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : چون روز عرفه شود ، خداوند ، حاجیان خالص را مى بخشاید وچون شام مُزدَلِفه فرا رسد ، خداوند متعال ، بازرگانان را مى آمرزد و روز مِنا، خداوندْ شترداران [و کرایه چیان] را مى آمرزد. چون زمان حضور در جَمَره عَقَبه فرا رسد، خداوندْ درخواست کنندگان را مى بخشاید. از آن انبوه مردمِ «لا إله إلّا اللّه » گوى، کسى نمى مانَد، مگر آن که خداوند او را مى آمرزد.
8953.عنه صلى الله علیه و آله : الحاجُّ إذا رَمَى الجِمارَ خَرَجَ مِن ذُنوبِهِ .(103)
3 / 9
الأُضحیَةُ
8954.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّما جُعِلَ هذَا الأَضحى لِتَتَّسِعَ مَساکینُکُم مِنَ اللَّحمِ ، فَأَطعِموهُم .(104)
8955.مسند البزّار عن أبی بَکر : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله سُئِلَ ما بِرُّ الحَجِّ ؟ قالَ : العَجُّ والثَّجُّ .(105)
8956.الإمام علیّ علیه السلام : سَمِعتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَخطُبُ یَومَ النَّحرِ ، وهُوَ یَقولُ : هذا یَومُ الثَّجِّ والعَجِّ ، والثَجُّ : ما تُهریقونَ فیهِ مِنَ الدِّماءِ ، فَمَن صَدَقَت نِیَّتُهُ کانَت أوَّلُ قَطرَةٍ لَهُ کَفّارَةً لِکُلِّ ذَنبٍ ، والعَجُّ : الدُّعاءُ ، فَعِجّوا إلَى اللّه ِ ، فَوَالَّذی نَفسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لا یَنصَرِفُ مِن هذَا المَوضِعِ أحَدٌ إلّا مَغفورًا لَهُ ، إلّا صاحِبَ کَبیرَةٍ مُصِرًّا عَلَیها لا یُحَدِّثُ نَفسَهُ بِالإِقلاعِ عَنها .(106)
8957.المحاسن عن بَشیر بن زَید : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله لِفاطِمَةَ علیهاالسلام : اِشهَدی ذَبحَ ذَبیحَتِکِ ، فَإِنَّ أوَّلَ قَطرَةٍ مِنها یُکَفِّرُ اللّه ُ بِها کُلَّ ذَنبٍ عَلَیکِ وکُلَّ خَطیئَةٍ عَلَیکِ . فَسَمِعَهُ بَعضُ المُسلِمینَ فَقالَ : یا رَسول اللّه ِ ، هذا لِأَهلِ بَیتِکَ خاصَّةً أم لِلمُسلِمینَ عامَّةً ؟ قالَ : إنَّ اللّه َ وَعَدَنی فی عِترَتی أن لا یُطعِمَ النّارَ أحَدًا مِنهُم ، وهذا لِلنّاسِ عامَّةً .(107)
8953.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : حج گزار ، وقتى بر جَمَره ها سنگ بزند ، از گناهانش بیرون مى آید .
3 / 9
قربانى
8954.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : قربانى، براى آن واجب شده است که بینوایان ، از گوشت به وسعت و نوا برسند (از گوشت ، سیر شوند) . پس به آنان بخورانید .
8955.مسند البزّار – به نقل از ابو بکر -: از پیامبر خدا پرسیدند: نیکىِ حج چیست؟ فرمود: «لبّیک گفتن و ریختن خون [ِ- قربانى]» .
8956.امام على علیه السلام : شنیدم که پیامبر خدا روز عید قربان ، خطبه مى خواند و مى فرمود : «امروز ، روز «ثَجّ» و «عَجّ» است . ثج ، خون [ِ- قربانى]هایى است که مى ریزید . پس هر کس نیّتش صادق باشد ، اوّلین قطره خونِ قربانىِ او، کفّاره همه گناهان اوست . و عجّ ، دعاست . پس به درگاه خداوند ، دعا کنید . سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست ، از این جا هیچ کس بر نمى گردد ، مگر آمرزیده شود ؛ جز کسى که گناه کبیره انجام داده و بر آن ، اصرار ورزد و در دل خود ، تصمیم بر ترک آن نداشته باشد».
8957.المحاسن – به نقل از بشیر بن زید -: پیامبر صلى الله علیه و آله به فاطمه علیهاالسلام فرمود : «در صحنه ذبح قربانى ات حاضر باش . همانا با اوّلین قطره خون آن ، خداوندْ همه گناهان تو را مى آمرزد و از خطاهایت درمى گذرد» . بعضى از مسلمانان پرسیدند : اى پیامبر خدا! آیا این ، مخصوص خاندان توست ، یا براى همه مسلمانان است؟ فرمود : «خداوند ، مرا وعده داده که به هیچ یک از عترت و خاندان من، آتش را نچشانَد . این ، براى همه مردم است» .
3 / 10
الحَلقُ
8958.صحیح البخاری عن ابن عُمَرَ عَن رَسولِ اللّه ِ صلى اللّهُمَّ ارحَمِ المُحَلِّقینَ، قالوا: والمُقَصِّرینَ یا رَسولَ اللّه ِ ؟ قالَ : اللّهُمَّ ارحَمِ المُحَلِّقینَ ، قالوا : والمُقَصِّرینَ یا رَسول اللّه ِ ؟ قالَ : والمُقَصِّرینَ .(108)
8959.الإمام الصادق علیه السلام : اِستَغفَرَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله لِلمُحَلِّقینَ ثَلاثَ مَرّاتٍ .(109)
3 / 10
تراشیدن سر
8958.صحیح البخارى – به نقل از ابن عمر -: پیامبر خدا گفت : «خدایا! بر سرْ تراشیدگان ، ترحّم کن!» . گفتند : اى پیامبر خدا! کوتاه کنندگان موى سر ، چه؟ [باز هم] گفت : «خدایا! بر سرْتراشیدگان ، ترحّم کن!». گفتند : اى پیامبر خدا! کوتاه کنندگان موى سر ، چه؟ گفت: «و بر کوتاه کنندگان موى سر نیز [ترحّم کن]» .
8959.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا ، براى سرْ تراشیدگان ، سه بار، از خداوند آمرزش طلبید .
1) صحیح البخاری : ج 2 ص 554 ح 1452 وج 6 ص 2673 ح 6912 نحوه.
2) «لبّیک» من التلبیة ، وهی إجابة المنادی ، أی إجابتی لک یا ربّ ، وهو مأخوذ من لبّ بالمکان وألبّ : إذا أقام به ، وألبّ على کذا : إذا لم یفارقه . ولم یستعمل إلّا على لفظ التثنیة فی معنى التکریر : أی إجابة بعد إجابة ، وهو منصوب على المصدر بعامل لا یظهر ، کأنّک قلت : ألبّ إلبابًا بعد إلباب . والتلبیة من لبّیک ، کالتهلیل من لا إله إلّا اللّه (النهایة : ج 4 ص 222).
3) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 327 ح 2586 عن الإمام العسکریّ عن آبائه علیهم السلام.
4) لبّیک ، در لغت ، یعنى : به چَشم! فرمان بُردارم! آرى! آمدم! گوش به فرمانم!.
5) البیداء : اسم لأرض ملساء بین مکّة والمدینة ، وهی إلى مکّة أقرب، تعدّ من الشَّرف ، أمام ذی الحُلَیفة (معجم البلدان : ج 1 ص 523).
6) قرب الإسناد : ص 125 ح 438 عن عاصم بن حمید ؛ صحیح البخاری: ج 2 ص 561 ح 1474 عن ابن عمر.
7) الأکمَة : التلّ أو الموضع الذی یکون أکثر ارتفاعًا ممّا حوله (لسان العرب : ج 12 ص 21).
8) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 325 ح 2578 عن عبداللّه بن سنان.
9) السنن الکبرى : ج 5 ص 72 ح 9038.
10) نام سرزمینى با خاک نرم، میان مکّه و مدینه، که به مکّه نزدیک تر است.
11) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 222 ح 2238 ؛ المعجم الأوسط : ج 6 ص 193 ح 6125 عن سهل بن سعد.
12) السنن الکبرى : ج 5 ص 67 ح 9022 عن جابر بن عبد اللّه وح 9020 عن عامر بن ربیعة نحوه.
13) الکافی : ج 4 ص 337 ح 8 عن ابن فضّال عن رجال شتّى ؛ الفردوس : ج 3 ص 614 ح 5918 عن الإمام علیّ علیه السلام.
14) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 975 ح 2921 عن سهل بن سعد الساعدیّ.
15) الدرّ المنثور : ج 1 ص 527 نقلاً عن الشافعیّ.
16) التاریخ الکبیر : ج 4 ص 150 الرقم 2285 عن زید بن خالد الجهنیّ ؛ کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 326 ح 2585 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «شعار المحرم».
17) مسند ابن حنبل : ج 5 ص 565 ح 16566 ؛ کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 325 ح 2579 عن حریز نحوه.
18) الخصال : ص 225 ح 58 عن موسى بن بکر عن الإمام الکاظم علیه السلام.
19) الکافی : ج 4 ص 336 ح 5.
20) الطواف : هو من واجبات الحجّ ، ویجب أن یکون لسبعة أشواط ، والابتداء فیه بالحجر الأسود والختم به ، وکونه على الیسار بأن تکون الکعبة المعظّمة حال الطواف على یساره ، وإدخال حِجْر إسماعیل علیه السلام فیه ، وعدم الخروج عن مقدار المحدّد . ویشترط فیه : النیّة والموالاة والخِتان للرجال والطهارة من الحدث والخبث وستر العورة (راجع : تحریر الوسیلة : ج 1 ص 430 واجبات الطواف).
21) جامع الأحادیث للقمّی : ص 85.
22) تاریخ بغداد : ج 5 ص 369 عن عائشة ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 96 ح 8.
23) المعجم الکبیر : ج 11 ص 102 ح 11248 عن ابن عبّاس ؛ المحاسن : ج 1 ص 145 ح 148 عن الحسن بن راشد عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام.
24) طواف ، از واجبات حج است و واجب است که هفت بار انجام شود . طواف ، از حجرالأسود آغاز مى شود و به آن ، پایان مى یابد و باید سمت چپ طواف کننده به سمت کعبه معظّم باشد و حجر اسماعیل هم در داخل طواف قرار بگیرد و از مقدار تعیین شده ، بیرون نباشد . در طواف ، پنج شرط است : نیّت ، پى در پى بودن ، مختون بودن مردان ، طهارت از حَدَث و خَبث ، و ستر عورت.
25) السنن الکبرى : ج 5 ص 176 ح 9429 عن ابن عمر.
26) فی المصدر «عشرة» والصحیح ما أثبتناه.
27) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 986 ح 2957 عن أبی هریرة.
28) مسند ابن حنبل : ج 5 ص 256 ح 15423 وص 582 ح 16612 وج 9 ص 63 ح 23261 ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 214 ح70 و ج 2 ص 167 ح 3 کلاهما نحوه.
29) المستدرک على الصحیحین : ج 1 ص 630 ح 1686 و ج 3 ص 293 ح 3056 نحوه کلاهما عن ابن عبّاس.
30) یخبّ : یرمل ، من الخَبَب ، وهو نوع من العَدْو مثل الرَّمَل (النهایة : ج 2 ص 3).
31) صحیح البخاری : ج 2 ص 581 ح 1526.
32) سنن الترمذی : ج 3 ص 211 ح 856.
33) صحیح مسلم : ج 2 ص 921 ح 237 وح 240 نحوه.
34) لا شک فی أنّ الاستکثار من الطواف مشروط بأن لا یتزاحم ذلک مع الطواف الواجب . وقد بیّن هذا المعنى بعض الأحادیث الواردة عن أهل البیت علیهم السلام.
35) عوالی اللآلی : ج 3 ص 165 ح 59.
36) مسند ابن حنبل : ج 5 ص 251 ح 15399.
37) تردیدى نیست که استحباب بسیار طواف کردن مشروط به عدم مزاحمت طواف واجب است ، چنان که این معنا در برخى از احادیث اهل بیت بیان شده است.
38) کنز العمّال : ج 5 ص 172 ح 12504 نقلاً عن الدیلمیّ.
39) شُعب الإیمان : ج 3 ص 453 ح 4044.
40) الخُلَّب : السَّحاب الذی یُرعِد ویُبرِق ولا مطر فیه (تاج العروس : ج 1 ص 472).
41) أخبار مکّة للأزرقی : ج 1 ص 340.
42) أخبار مکّة للأزرقی : ج 1 ص 341.
43) مقصود، مردى است که در سوره یس (آیه 20 – 27) از او یاد شده است. او مؤمنى در میان کفّار بود و آنان را به پیروى از پیامبران دعوت مى کرد. در کتب حدیث و تفسیر، از او با نام «حبیب نجّار»، یاد شده است.
44) الکافی : ج 4 ص 404 ح 2 عن عبد الرحمن بن الحجّاج.
45) المستدرک على الصحیحین : ج 1 ص 625 ح 1671.
46) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 982 ح 2945.
47) مسند أبی یعلى : ج 5 ص 313 ح 5785.
48) مسند ابن حنبل : ج 1 ص 69 ح 190.
49) صحیح مسلم : ج 2 ص 927 ح 1274.
50) صحیح مسلم: ج 2 ص 927 ح 1275.
51) الکافی : ج 4 ص 431 ح 1 وراجع : سنن الترمذی : ج 5 ص 208 ح 2965.
52) الموطّأ : ج 1 ص 372 ح 127 وراجع الکافی : ج 4 ص 432 ح 2.
53) صحیح مسلم : ج 2 ص 886 ح 147.
54) تهذیب الأحکام: ج 5 ص 19 ح 56 عن معاویة بن عمّار عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام.
55) البقرة : 203.
56) سنن الترمذی : ج 5 ص 214 ح 2975 عن عبد الرحمن بن یعمر.
57) سنن الترمذی : ج 3 ص 237 ح 889.
58) عُرَنة : وادٍ بحذاء عرفات (معجم البلدان : ج 4 ص 111).
59) الموطّأ : ج 1 ص 388 ح 166.
60) تهذیب الأحکام : ج 5 ص 183 ح 612 عن عبداللّه بن سنان عن بعض أصحابنا عن الإمام الصادق علیه السلام.
61) نام محلّى در عرفات است.
62) المعجم الکبیر : ج 10 ص 227 ح 10554 عن ابن مسعود.
63) الکافی : ج 4 ص 464 ح 5 عن عبداللّه بن میمون.
64) الترغیب والترهیب : ج 2 ص 203 ح 7 نقلاً عن الزهد لابن المبارک ؛ ثواب الأعمال : ص 71 ح 7.
65) در متن حدیث، «تَبِعات» آمده است. تَبِعات، کلّاً حقوق مردم است؛ چه مالى و چه غیر آن.
66) شُعب الإیمان : ج 3 ص 463 ح 4074.
67) الجعفریّات : ص 65 بطریقه عنه صلى الله علیه و آله.
68) الجعفریّات : ص 64 عن إسماعیل بن موسى عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام وراجع: الفردوس : ج 1 ص 359 ح 1452.
69) مسند ابن حنبل : ج 2 ص 692 ح 7111 عن عبداللّه بن عمرو بن العاص وراجع الکافی : ج 4 ص 261 ح 37 ، بحار الأنوار : ج 99 ص 13 ح 42.
70) مسند أبی یعلى : ج 4 ص 147 ح 4092 عن أنس بن مالک وراجع بحار الأنوار : ج 99 ص 259.
71) السنن الکبرى : ج 5 ص 192 ح 9480 عن عائشة.
72) البقرة : 198.
73) سنن أبی داوود : ج 2 ص 190 ح 1920 ؛ المحاسن : ج 2 ص 65 ح 1180 عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه : سمّیت الجمع لأنّ آدم جمع فیها بین الصلاتین : المغرب والعشاء ، وسمّی الأبطح لأنّ آدم اُمر أن یتبطّح فی بطحاء جمع ، فتبطّح حتّى انفجر الصبح ، ثمّ اُمر أن یصعد جبل جمع ، واُمر إذا طلعت علیه الشمس أن یعترف بذنبه ، ففعل ذلک آدم ، وإنّما جعل اعترافًا لیکون سنّة فی ولده ، فقرّب قربانًا ، فأرسل اللّه نارًا من السماء فقبضت قربان آدم علیه السلام.
74) در نقل دیگرى، اضافه دارد : » غبارآلود ، از هر راه دور . شما را گواه مى گیرم که آنان را آمرزیدم».
75) امام صادق علیه السلام فرمود: به مَشعَر ، «جمع» گفته مى شود ، چون در آن جا، آدم علیه السلام بین نماز مغرب و عشا جمع کرد؛ و «اَبطَح» گفته مى شود ، چون آدم علیه السلام مأمور شد که در مسیلِ مشعر، تا طلوع صبح بمانَد، و سپس مأمور شد که از کوهِ مشعر ، بالا رود و چون خورشید بر او تابید ، به گناهش اعتراف کند . لذا آدم علیه السلام چنان کرد و این اعتراف ، سنّتى در میان فرزندانش قرار داده شد. سپس آدم علیه السلام قربانى کرد و خداوند ، آتشى از آسمان فرستاد و قربانىِ آدم علیه السلام را گرفت.
76) الإیضاع : سَیر مثل الخَبَب . والوَضْع هو العَدْو ، ووضَعَ البعیر وأوضعه راکبه إذا حمله على سرعة السیر (لسان العرب : ج 8 ص 398).
77) صحیح البخاری : ج 2 ص 601 ح 1587.
78) هو الجبل الذی صعد فیه المشرکون یوم فتح مکّة ، ینظرون إلى النبیّ صلى الله علیه و آله وأصحابه.
79) الکافی : ج 4 ص 467 ح 2.
80) نام کوهى است که مشرکان، براى تماشاى لشکر پیامبر صلى الله علیه و آله در فتح مکّه ، بالاى آن رفته بودند.
81) المعجم الکبیر : ج 11 ص 45 ح 11021 عن ابن عبّاس.
82) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 1006 ح 3024.
83) مُحَسَّر : وادٍ عظیم بین المزدلفة ومنى ، وهو إلى منى أقرب (معجم البلدان: ج 5 ص 62).
84) السنن الکبرى : ج 15 ص 115.
85) الفردوس : ج 3 ص 620 ح 5937 عن معاذ.
86) دشتى میان مُزدَلِفه و مِنا، که به مِنا نزدیک تر است.
87) یُفیض الحجّاج من المشعر الحرام قبیل طلوع الشمس ، لیؤدّوا واجبات مِنى ، وهی : رمی الجمرة ، والهَدْی ، والتقصیر أو الحَلْق ) راجع: تحریر الوسیلة : ج 1 ص 441 واجبات منى).
88) العَنَق : ضربٌ من سیر الدابّة والإبل ، وهو سیرٌ مُسْبَطِرّ (لسان العرب: ج 10 ص 274).
89) دعائم الإسلام : ج 1 ص 322.
90) مسند ابن حنبل : ج 1 ص 452 ح 1802.
91) تهذیب الأحکام : ج 5 ص 192 ح 637 وراجع سنن أبی داوود : ج 2 ص 190 ح 1920.
92) اندکى پیش از طلوع خورشید، حاجیان از مشعر الحرام ، کوچ مى کنند تا واجبات مِنا را به جاى آورند؛ یعنى رَمْى جَمَرات، قربانى و چیدن یا تراشیدن موى سر.
93) یشترط فی رمی الجمار النیّة الخالصة للّه وأن یکون بسبع حصیات ، واُمور اُخر ، فلیطلب من کتب الفقه . والمستحبّ فیه ستّة : الطهارة ، والدعاء عند إرادة الرمی ، وأن یکون بینه وبین الجمرة عشرة أذرع إلى خمسة عشر ذراعًا ، وأن یرمیها خذفًا ، والدعاء مع کلّ حصاة ، وأن یکون ماشیًا ولو رمى راکبًا جاز، وفی جمرة العقبة یستقبلها ویستدبر القبلة وفی غیرها یستقبلها ویستقبل القبلة (راجع : جواهر الکلام : ج 19 ص 107 – 113 ، وسائل الشیعة : ج 14 ص 53 أبواب الرمی (.
94) دعائم الإسلام : ج 1 ص 323.
95) سنن الدارمی : ج 2 ص 63.
96) سنن النسائی : ج 5 ص 275 عن حاتم بن إسماعیل عن الإمام الصادق علیه السلام.
97) سنن أبی داوود : ج 2 ص 200 ح 1966.
98) المستدرک على الصحیحین : ج 1 ص 637 ح 1711.
99) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 214 ح 2195.
100) الترغیب والترهیب : ج 2 ص 207 ح 3 عن ابن عبّاس.
101) حلیة الأولیاء : ج 5 ص 28.
102) الأمالی للطوسی : ص 309 ح 624 عن أبی هریرة.
103) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 214 ح 2196.
104) علل الشرائع : ص 437 ح 1 عن إسماعیل بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، ویمکن أن یکون «لتشبع مساکینکم».
105) مسند البزّار : ج 1 ص 144 ح 72.
106) دعائم الإسلام : ج 1 ص 184 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام.
107) المحاسن : ج 1 ص 142 ح 191.
108) صحیح البخاری : ج 2 ص 616 ح 1640 ؛ تهذیب الأحکام : ج 5 ص 243 ح 822 عن حریز عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه.
109) تهذیب الأحکام : ج 5 ص 243 ح 823 عن الحلبیّ.
