3 / 1
الإِیمان
الکتاب
«وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ» .(1)
الحدیث
373 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الإِیمانُ عُریانٌ، ولِباسُهُ التَّقوى، وزینَتُهُ الحَیاءُ، ومالُهُ الفِقهُ، وثَمَرَتُهُ العِلمُ.(2)
374 . عنه صلى الله علیه و آله: خَمسٌ لا یَجتَمِعنَ إلّا فی مُؤمِنٍ حَقًّا یُوجِبُ اللّهُ لَهُ بِهِنَّ الجَنَّةَ: النّورُ فِی القَلبِ، وَالفِقهُ فِی الإِسلامِ، وَالوَرَعُ فِی الدّینِ، وَالمَوَدَّةُ فِی النّاسِ، وحُسنُ السَّمتِ فِی الوَجهِ.(3)
3 / 1
ایمان
قرآن
«و کسى که به خدا بگرود، [خدا]دلش را به راه مى‌آورَد» .
حدیث
373 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ایمان، برهنه است و جامه‌اش پرهیزگارى است و زیورش آزرم و دارایى‌اش دانایى و میوه‌اش دانش.
374 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پنج چیز است که جز در مؤمن راستین، گرد نمى‌آیند و خداوند به سبب آنها بهشت را بر او واجب مى‌گرداند: روشنایى در دل، فهم در اسلام، پارسایى در دین، دوست داشتن مردم، و خوش‌سیمایى.
3 / 2
الإِخلاص
الکتاب
«وَ اَلَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا» .(4)
الحدیث
375 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما أخلَصَ عَبدٌ للّهِ‌ِ عز و جل أربَعینَ صَباحاً إلّا جَرَت یَنابیعُ الحِکمَةِ مِن قَلبِهِ عَلى لِسانِهِ.(5)
3 / 3
حُبُّ أهلِ البَیتِ
376 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن أرادَ الحِکمَةَ فَلیُحِبَّ أهلَ بَیتی.(6)
377 . عنه صلى الله علیه و آله: ألا ومَن أحَبَّ عَلِیًّا أثبَتَ اللّهُ فی قَلبِهِ الحِکمَةَ، وأجرى عَلى لِسانِهِ الصَّوابَ.(7)
3 / 4
خَشیَةُ اللّهِ
378 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لَو خِفتُمُ اللّهَ حَقَّ خیفَتِهِ لَعَلِمتُمُ العِلمَ الَّذی لا جَهلَ مَعَهُ، ولَو عَرَفتُمُ اللّهَ حَقَّ مَعرِفَتِهِ لَزالَت بِدُعائِکُمُ الجِبالُ.(8)
3 / 2
اخلاص
قرآن
«و کسانى که در راه ما کوشیده‌اند، به یقین، راه‌هاى خود را به آنان مى‌نماییم» .
حدیث
375 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ بنده‌اى چهل روز براى خدا اخلاص نمى‌ورزد، مگر آن که چشمه‌هاى حکمت، از دلش به زبانش جارى مى‌شوند.
3 / 3
دوستى اهل بیت
376 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که خواهان حکمت است، باید اهل بیت مرا دوست بدارد.
377 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بدانید که هر کس على را دوست بدارد، خداوندْ حکمت را در دل او محکم مى‌گرداند و سخن صواب را بر زبانش جارى مى‌سازد.
3 / 4
ترس از خدا
378 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر از خدا چنان که باید و شاید بترسید، هر آینه دانشى به دست مى‌آورید که از هر گونه نادانى‌اى به دور است، و اگر خداى را چنان که باید و شاید بشناسید، هر آینه با دعاى شما کوه‌ها از جاى کنده مى‌شوند.
379 . عنه صلى الله علیه و آله: خَشیَةُ اللّهِ مِفتاحُ کُلِّ حِکمَةٍ.(9)
3 / 5
العَمَل
الکتاب
«إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا» .(10)
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اَللّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اَللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ» .(11)
الحدیث
380 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن عَمِلَ بِما یَعلَمُ وَرَّثَهُ اللّهُ عِلمَ ما لَم یَعلَم.(12)
381 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن عَلِمَ عِلماً أتَمَّ اللّهُ لَهُ أجرَهُ، ومَن تَعَلَّمَ فَعَمِلَ عَلَّمَهُ اللّهُ ما لَم یَعلَم.(13)
3 / 6
الصَّلاة
382 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لِلمُصَلّی حُبُّ المَلائِکَةِ، وهُدًى، وإیمانٌ، ونورُ المَعرِفَةِ.(14)
379 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ترس خدا، کلیدِ هر حکمتى است.
3 / 5
عمل
قرآن
«و اگر اطاعتش کنید، راه خواهید یافت» .
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! از خدا پروا دارید و به پیامبر او بگروید تا از رحمت خویش شما را دو بهره عطا کند و براى شما نورى قرار دهد که به [برکت]آن راه سپرید و بر شما ببخشاید، و خدا آمرزنده مهربان است» .
حدیث
380 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کسى که به آنچه مى‌داند، عمل کند، خداوند آنچه را که نمى‌داند، به او ارزانى مى‌دارد.
381 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کسى که دانشى را فرا بگیرد، خداوندْ پاداش او را کامل مى‌گرداند، و آن کسى که یاد بگیرد و عمل کند، خداوندْ آنچه را نمى‌داند، به او مى‌آموزد.
3 / 6
نماز
382 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: براى نمازگزار، دوستى فرشتگان، هدایت، ایمان و فروغ معرفت است.
383 . عنه صلى الله علیه و آله: صَلاةُ اللَّیلِ مَرضاةٌ لِلرَّبِّ، وحُبُّ المَلائِکَةِ، وسُنَّةُ الأَنبِیاءِ، ونورُ المَعرِفَةِ، وأصلُ الإِیمانِ.(15)
384 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ العَبدَ إذا تَخَلّى بِسَیِّدِهِ فی جَوفِ اللَّیلِ المُظلِمِ وناجاهُ أثبَتَ اللّهُ النّورَ فی قَلبِهِ، فَإِذا قالَ: یا رَبِّ یا رَبِّ، ناداهُ الجَلیلُ جَلَّ جَلالُهُ: لَبَّیکَ عَبدی، سَلنی اُعطِکَ، وتَوَکَّل عَلَیَّ أکفِکَ.
ثُمَّ یَقولُ جَلَّ جَلالُهُ لِمَلائِکَتِهِ: یا مَلائِکَتِی، انظُروا إلى عَبدی فَقَد تَخَلّى بی فی جَوفِ اللَّیلِ المُظلِمِ وَالبَطّالونَ لاهونَ وَالغافِلونَ نِیامٌ، اِشهَدوا أنّی قَد غَفَرتُ لَهُ.(16)
3 / 7
الصَّوم
385 . الإمام علیّ علیه السلام: إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله سَألَ رَبَّهُ لَیلَةَ المِعراجِ فَقالَ: . . . یا رَبِّ، وما میراثُ(17) الصَّومِ؟
قالَ: الصَّومُ یورِثُ الحِکمَةَ، وَالحِکمَةُ تورِثُ المَعرِفَةَ، وَالمَعرِفَةُ تورِثُ الیَقینَ.(18)
3 / 8
الزُّهد
386 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله لِأَصحابِهِ: هَل مِنکُم مَن یُریدُ أن یُؤتِیَهُ اللّهُ عِلماً بِغَیرِ تَعَلُّمٍ وهُدًى بِغَیرِ هِدایَةٍ؟ هَل مِنکُم مَن یُریدُ أن یُذهِبَ اللّهُ عَنهُ العَمى ویَجعَلَهُ بَصیراً؟ ألا إنَّهُ مَن
رَغِبَ فِی الدُّنیا وأطالَ أمَلَهُ فیها أعمَى اللّهُ قَلبَهُ عَلى قَدرِ ذلِکَ، ومَن زَهَدَ فِی الدُّنیا وقَصَّرَ أمَلَهُ فیها أعطاهُ اللّهُ عِلماً بِغَیرِ تَعَلُّمٍ، وهُدًى بِغَیرِ هِدایَةٍ.(19)
383 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز شب، موجب رضایت پروردگار و مایه دوستى فرشتگان است و سنّت پیامبران است و فروغ معرفت و ریشه ایمان.
384 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بنده هر گاه در دلِ شب تار، با سَرورش خلوت کند و به راز و نیاز با او بپردازد، خداوندْ نور را در دلش استوار مى‌گردانَد، و هر گاه بگوید: «خداى من، خداى من!» ، خداوند جلیل مى‌فرماید: «بله، بنده من! از من بخواه تا عطایت کنم؛ و به من توکّل کن تا کارسازى کنم» . سپس به فرشتگانش مى‌فرماید: «اى فرشتگان من! به بنده‌ام بنگرید که در دل شب تار که هرزه‌گرانْ به لهو، سرگرم‌اند و غافلانْ خفته‌اند با من خلوت کرده است. گواه باشید که من او را آمرزیدم» .
3 / 7
روزه
385 . امام على علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله در شب معراج از پروردگارش پرسید: . . . پروردگارا! رهاورد روزه چیست؟
فرمود: «روزه، حکمت مى‌آورد و حکمت، معرفت مى‌آورد و معرفت، به یقین مى‌رساند» .
3 / 8
زهد
386 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به اصحابش: آیا در میان شما کسى هست که بخواهد خداوند، او را بى آموختن، دانش عطا کند و بى هدایتگرى، هدایت کند؟ آیا در میان شما کسى
هست که بخواهد خداوند، کوردلى را از او ببرد و بینایش گردانَد؟ بدانید که هر کس به دنیا راغب شود و آرزویش را در دنیا دور و دراز کند، خداوند به همان اندازه، دلش را کور مى‌گرداند، و هر کس به دنیا زهد بورزد و آرزویش را در دنیا کوتاه کند، خداوند او را بى آموختن، دانش عطا مى‌کند و بدون هدایتگرى، هدایتش مى‌کند.
387 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا رَأَیتُمُ الرَّجُلَ قَد اُعطِیَ زُهداً فِی الدُّنیا وقِلَّةَ مَنطِقٍ، فَاقتَرِبوا مِنهُ، فَإِنَّهُ یُلقِی الحِکمَةَ.(20)
3 / 9
أکلُ الحَلالِ
388 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن أکَلَ مِنَ الحَلالِ صَفا قَلبُهُ ورَقَّ، ودَمَعَت عَیناهُ، ولَم یَکُن لِدَعوَتِهِ حِجابٌ.(21)
389 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أکَلَ الحَلالَ أربَعینَ یَوماً، نَوَّرَ اللّهُ قَلبَهُ، وأجرى یَنابیعَ الحِکمَةِ عَلى لِسانِهِ مِن قَلبِهِ.(22)
3 / 10
قِلَّةُ الأَکلِ
390 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إذا أقَلَّ الرَّجُلُ الطُّعمَ مَلَأَ جَوفُهُ نوراً.(23)
387 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه مردى را دیدید که زهد به دنیا و کم‌گویى به او عطا شده است، به وى نزدیک شوید؛ چرا که چنین شخصى، حکمت مى‌آموزد.
3 / 9
حلال خورى
388 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس غذاى حلال بخورد، قلبش صاف و رقیق مى‌گردد و اشکش جارى مى‌شود و حجابى براى دعایش نیست.
389 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس چهل روز [غذاى]حلال بخورَد، خداوند دلش را نورانى مى‌گرداند و چشمه‌هاى حکمت را از دل او بر زبانش جارى مى‌سازد.
3 / 10
کم خورى
390 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه آدمى کم بخورَد، درونش پر از نور مى‌شود.
391 . عنه صلى الله علیه و آله: نورُ الحِکمَةِ الجوعُ.(24)
392 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن سَرَّهُ أن یُخَلِّصَ نَفسَهُ مِن إبلیسَ فَلیُذِب(25) شَحمَهُ ولَحمَهُ بِقِلَّةِ الطَّعامِ، فَإِنَّ مِن قِلَّةِ الطَّعامِ حُضورَ المَلائِکَةِ، وکَثرَةَ التَّفکیرِ فیما عِندَ اللّهِ عز و جل.(26)
393 . الإمام علیّ علیه السلام: إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله سَأَلَ رَبَّهُ سُبحانَهُ لَیلَةَ المِعراجِ فَقالَ: . . . یا رَبِّ ما میراثُ الجوعِ؟
قالَ: الحِکمَةُ، وحِفظُ القَلبِ، وَالتَّقَرُّبُ إلَیَّ، وَالحُزنُ الدّائِمُ، وخِفَّةُ المُؤنَةِ بَینَ النّاسِ، وقَولُ الحَقِّ، ولا یُبالی عاشَ بِیُسرٍ أم بِعُسرٍ. . .
یا أحمَدُ، إنَّ العَبدَ إذا جاعَ بَطنُهُ وحَفِظَ لِسانَهُ عَلَّمتُهُ الحِکمَةَ، وإن کانَ کافِراً تَکونُ حِکمَتُهُ حُجَّةً عَلَیهِ ووَبالًا، وإن کانَ مُؤمِناً تَکونُ حِکمَتُهُ لَهُ نوراً وبُرهاناً وشِفاءً ورَحمَةً، فَیَعلَمُ ما لَم یَکُن یَعلَمُ، ویُبصِرُ ما لَم یَکُن یُبصِرُ، فَأَوَّلُ ما اُبَصِّرُهُ عُیوبَ نَفسِهِ حَتّى یُشغَلَ بِها عَن عُیوبِ غَیرِهِ، واُبَصِّرُهُ دَقائِقَ العِلمِ حَتّى لا یَدخُلَ عَلَیهِ الشَّیطانُ.(27)
3 / 11
الدُّعاء
394 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ أرِنَا الحَقائِقَ کَما هِیَ.(28)
391 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نور حکمت، در گرسنگى است.
392 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که دوست دارد خویشتن را از ابلیس برهاند، باید با کم خوردن، گوشت و چربى خود را آب کند؛ زیرا از نتایج کم خوردن، حاضر شدن فرشتگان [در نزد شخص]است و بسیار اندیشیدن در آنچه نزد خداوند عز و جل است.
393 . امام على علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله در شب معراج از پروردگار سبحان سؤال کرد و گفت: . . . اى پروردگار من! میراثِ گرسنگى چیست؟
فرمود: «حکمت، نگه داشتنِ قلب، نزدیکى به من، اندوه همیشگى، سبک‌بارى در میان مردم، لب به حق گشودن، بى‌توجّهى به آسان یا سخت زیستن. . .» .
اى احمد! هر گاه بنده به شکم خویش گرسنگى دهد و زبانش را نگه دارد، حکمت را به او مى‌آموزم. اگر کافر باشد، حکمتِ او دلیلى بر ضدّ او و وبال گردنش خواهد بود؛ ولى اگر مؤمن باشد، حکمتش براى او نور و برهان و شفا و رحمت خواهد شد. پس آنچه را نمى‌دانسته است، خواهد دانست و آنچه را نمى‌دیده است، خواهد دید. نخستین چیزى را که به او نشان مى‌دهم، عیب‌هاى خود اوست تا بدین سبب، از پرداختن به عیب‌هاى دیگران باز مانَد، و دقایق علم را به او نشان مى‌دهم تا شیطان به وجود او راه نیابد» .
3 / 11
دعا
394 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پروردگارا! حقایق را همان طور که هست، به ما بنمایان.
1) التغابن:11 وراجع: البقرة:213.
2) الفردوس: ج 1 ص 112 ح 380 عن ابن مسعود؛ المحجّة البیضاء: ج 1 ص 14 ولیس فیه «وماله الفقه».
3) کنز الفوائد: ج 2 ص 10، بحارالأنوار: ج 1 ص 219 ح 49.
4) العنکبوت:69.
5) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 69 ح 321 عن دارم بن قبیصة النهشلی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 70 ص 242 ح 10؛ الزهد لابن المبارک: ص 359 ح 1014 عن مکحول و ج 5 ص 189 عن أبی أیّوب الأنصاری نحوه.
6) مائة منقبة: ص 107، بحارالأنوار: ج 27 ص 116 ح 92؛ مقتل‌الحسین للخوارزمی: ج 1 ص 59 کلّها عن ابن عمر.
7) فضائل الشیعة: ص 46 ح 1 عن ابن عمر، بحارالأنوار: ج 27 ص 115 ح 89.
8) کنز العمّال: ج 3 ص 142 ح 5881 نقلاً عن الحکیم عن معاذ؛ عوالی اللآلی: ج 4 ص 132 ح 225 ولیس فیه «لو خفتم. . . معه».
9) الأمالی للطوسی: ص 569 ح 1178 عن‌محمّد بن علیّ بن الحسین بن زید بن علیّ عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام.
10) النور:54.
11) الحدید:28.
12) حلیة الأولیاء: ج 10 ص 15 عن أنس؛ أعلام الدین: ص 301 عن الإمام الباقر علیه السلام وفیه «علّمه» بدل «ورّثه» ، بحارالأنوار: ج 40 ص 128 ح 2.
13) الجامع الصغیر: ج 2 ص 192 ح 5711 نقلاً عن أبی الشیخ عن ابن عبّاس.
14) الخصال: ص 522 ح 11 عن ضمرة بن حبیب، بحارالأنوار: ج 82 ص 232 ح 56.
15) إرشاد القلوب: ص 191 عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام علیّ علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 87 ص 161 ح 52.
16) الأمالی للصدوق: ص 354 ح 432 عن المفضّل بن عمر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 38 ص 99 ح 18.
17) فی المصدر: «مَیِّزات» والتصویب من بحارالأنوار.
18) إرشاد القلوب: ص 199 203 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 77 ص 27 ح 6.
19) حلیة الأولیاء: ج 6 ص 312 و ج 8 ص 135 کلاهما عن الحسن؛ تحف العقول: ص 60 وفیه من «من رغب. . .».
20) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1373 ح 4101 عن أبی خلّاد؛ روضة الواعظین: ص 479 ولیس فیه «قلّة منطق».
21) مجمع البحرین: ج 1 ص 447.
22) إحیاء علوم الدین: ج 2 ص 134؛ عدّه‌الداعی: ص 140 ولیس فیه «وأجرى ینابیع. . .» ، بحارالأنوار: ج 53 ص 326.
23) الفردوس: ج 1 ص 290 ح 1138 عن أبی هریرة، کنز العمّال: ج 15 ص 244 ح 40772 وراجع: تنبیه الخواطر: ج 2 ص 229.
24) تاریخ دمشق: ج 19 ص 447 ح 4546 عن أبی هریرة؛ مکارم الأخلاق: ج 1 ص 320 ح 1024، بحارالأنوار: ج 66 ص 331 ح 7.
25) فی المصدر: «فلیُذیب» ، والصواب ما أثبتناه کما فی فردوس الأخبار: ج 4 ص 183 ح 6081.
26) الفردوس: ج 3 ص 536 ح 5672 عن ابن عبّاس.
27) إرشاد القلوب: ص 199 205، بحارالأنوار: ج 77 ص 29 ح 6.
28) عوالی اللآلی: ج 4 ص 132 ح 228.
