14 / 1
تَرکُ العَمَلِ
726 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَنِ ازدادَ عِلماً ولَم یَزدَد هُدًى، لَم یَزدَد مِنَ اللّهِ إلّا بُعداً.(1)
727 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ العِلمَ ولَم یَعمَل بِما فیهِ، حَشَرَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ أعمى.(2)
14 / 2
دَعوَى العِلمِ
728 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن قالَ أنَا عالِمٌ، فَهُوَ جاهِلٌ.(3)
14 / 3
حُبُّ الدُّنیا
729 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن أحَبَّ الدُّنیا ذَهَبَ خَوفُ الآخِرَةِ مِن قَلبِهِ، وما آتَى اللّهُ عَبداً عِلماً فَازدادَ لِلدُّنیا حُبًّا إلَا ازدادَ اللّهُ عَلَیهِ غَضَباً.(4)
14 / 1
عمل نکردن
726 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس بر دانش خویش افزود، ولى بر هدایتش نیفزود، جز بر دورى‌اش از خدا نیفزود.
727 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش اندوزد و به آن عمل نکند، خداوند، روز قیامتْ وى را نابینا بر مى‌انگیزد.
14 / 2
ادّعاى داشتن علم
728 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که بگوید: «من دانشمندم» ، نادان است.
14 / 3
دنیادوستى
729 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دنیا را دوست بدارد، ترس آخرت از دلش مى‌رود.
خداوند، به بنده‌اى دانش نداد و دنیادوستى‌اش افزایش نیافت، جز آن که خشم خداوند بر او بیشتر شد.
730 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ الصَّفَا(5) الزُّلالَ الَّذی لا یَثبُتُ عَلَیهِ أقدامُ العُلَماءِ الطَّمَعُ.(6)
14 / 4
اِتِّخاذُ عِلمِ الدّینِ مِهنَةً
731 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ یُحِبُّ العَبدَ یَتَّخِذُ المِهنَةَ یَستَغنی بِها عَنِ النّاسِ، ویُبغِضُ العَبدَ یَتَعَلَّمُ العِلمَ یَتَّخِذُهُ مِهنَةً.(7)
732 . عنه صلى الله علیه و آله: عَلَّمَ اللّهُ عز و جل آدَمَ ألفَ حِرفَةٍ مِنَ الحِرَفِ، فَقالَ لَهُ: قُل لِوُلدِکَ وذُرِیَّتِکَ: إن لَم تَصبِروا فَاطلُبُوا الدُّنیا بِهذِهِ الحِرَفِ، ولا تَطلُبوها بِدینٍ، فَإِنَّ الدّینَ لی وَحدی خالِصاً، وَیلٌ لِمَن طَلَبَ بِالدّینِ الدُّنیا، وَیلٌ لَهُ!(8)
733 . عنه صلى الله علیه و آله: اُوحِیَ إلى بَعضِ الأَنبِیاءِ: قُل لِلَّذینَ یَتَفَقَّهونَ لِغَیرِ الدّینِ، ویَتَعَلَّمونَ لِغَیرِ العَمَلِ، ویَطلُبونَ الدُّنیا بِعَمَلِ الآخِرَةِ، یَلبَسونَ لِلنّاسِ مُسوکَ الکِباشِ وقُلوبُهُم کَقُلوبِ الذِّئابِ، وألسِنَتُهُم أحلى مِنَ‌العَسَلِ، وقُلوبُهُم أمَرُّ مِنَ الصَّبِرِ: إیّایَ یُخادِعونَ؟ ! وبی یَستَهزِئونَ؟ ! لَاُتیحَنَّ لَهُم فِتنَةً تَذَرُ الحَلیمَ فیهِم حَیراناً.(9)
730 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن سنگ لغزنده‌اى که گام‌هاى دانشمندان بر آن استوار نمى‌مانَد، آز است.
14 / 4
کاسبى کردن با علم دین
731 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند دوست دارد که بنده، حرفه‌اى داشته باشد تا بِدان از مردم بى‌نیاز گردد، و بنده‌اى را که دانش مى‌اندوزد تا با آن کاسبى کند، دشمن مى‌دارد.
732 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل هزار پیشه از پیشه‌ها را به آدم علیه السلام آموخت و به او فرمود: «به فرزندان و خاندانت بگو: اگر شکیبایى نورزیدید، دنیا را با این پیشه‌ها بجویید؛ ولى آن را با دین مجویید که دین، خالص و تنها براى من است. واى بر کسى که دنیا را با دین بجوید، واى بر او!» .
733 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به یکى از پیامبران وحى شد: «به آنان که براى دین، تفقّه (ژرفکاوى) نمى‌کنند و براى عمل نمى‌آموزند و دنیا را با عمل آخرت مى‌جویند و براى مردم، پوست گوسفندان را به تن مى‌کنند، در حالى که دل‌هایشان چون دل‌هاى گرگان است و زبان‌هایشان از عسل، شیرین‌تر و دل‌هایشان از صَبِر(10) تلخ‌تر است، بگو که: آیا به من نیرنگ مى‌زنند و مرا مسخره مى‌کنند؟ ! چنان فتنه‌اى برایشان آماده سازم که بردبارشان را سرگردان کند» .
14 / 5
مُخالَطَةُ السُّلطانِ الجائِرِ وعُمّالِهِ
734 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إذا رَأَیتَ العالِمَ یُخالِطُ السُّلطانَ مُجالَسَةً کَثیرَةً، فَاعلَم أنَّهُ لِصٌّ.(11)
735 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ عز و جل یُحِبُّ الاُمَراءَ إذا خالَطُوا العُلَماءَ، وإنَّ اللّهَ یَمقُتُ العُلَماءَ إذا خالَطُوا الاُمَراءَ، لِأَنَّ العُلَماءَ إذا خالَطُوا الاُمَراءَ رَغِبوا فِی الدُّنیا، وإنَّ الاُمَراءَ إذا خالَطُوا العُلَماءَ رَغِبوا فِی الآخِرَةِ.(12)
736 . عنه صلى الله علیه و آله: العُلَماءُ اُمَناءُ الرَّسولِ عَلى عِبادِ اللّهِ ما لَم یُخالِطُوا السُّلطانَ یَعنی فِی الظُّلمِ فَإِذا فَعَلوا ذلِکَ فَقَد خانُوا الرُّسُلَ، فَاحذَروهُم وَاعتَزِلوهُم.(13)
737 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اُناساً مِن اُمَّتی سَیَتَفَقَّهونَ فِی الدّینِ ویَقرَؤونَ القُرآنَ، ویَقولونَ: نَأتِی الاُمَراءَ فَنُصیبُ مِن دُنیاهُم ونَعتَزِلُهُم بِدینِنا، ولا یَکونُ ذلِکَ، کَما لا یُجتَنى مِنَ القَتادِ إلَا الشَّوکُ، کَذلِکَ لا یُجتَنى مِن قُربِهِم إلّا(14) (15)
738 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أبغَضَ الخَلقِ إلَى اللّهِ عز و جل العالِمُ یَزورُ العُمّالَ.(16)
739 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن عالِمٍ أتى صاحِبَ سُلطانٍ طَوعاً إلّا کانَ شَریکَهُ فی کُلِّ لَونٍ یُعَذَّبُ بِهِ فی نارِ جَهَنَّمَ.(17)
14 / 5
معاشرت با پادشاه ستمگر و کارگزاران او
734 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه دیدى که دانشمند با پادشاه، نشست و برخاستِ بسیار مى‌کند، بدان که دزد است.
735 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل فرمان‌روایانى را که با دانشمندان نشست و برخاست مى‌کنند، دوست مى‌دارد و بى‌گمان، خداوند، دانشمندانى را که با فرمان‌روایان نشست و برخاست مى‌کنند، دشمن مى‌دارد. چون دانشمندان با فرمان‌روایان بنشینند، شیفته دنیا مى‌گردند و چون فرمان‌روایان با دانشمندان بنشینند، به آخرتْ راغب مى‌شوند.
736 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان، امانتداران پیامبر براى بندگان خدایند، تا آن گاه که با پادشاهان در ستمگرى‌شان در نیامیزند. آن گاه که چنین کنند، به پیامبران، خیانت کرده‌اند. پس، از آنان بر حذر باشید و از آنان کناره بگیرید.
737 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به زودى، گروهى از امّتم در دین، تفقّه (ژرفکاوى) مى‌کنند و قرآن مى‌خوانند و مى‌گویند: «نزد فرمان‌روایان مى‌رویم و از دنیایشان بهره مى‌بریم؛ ولى در دینمان، از آنان کناره مى‌گیریم» ؛ امّا این گونه نمى‌گردد و همان گونه که از خاربُن، جز تیغ چیده نمى‌شود، از نزدیکى به آنان نیز چیزى به دست نمى‌آید، مگر!(18)
738 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بى‌گمان، منفورترین خلق نزد خداوند عز و جل، دانشمندى است که به دیدار کارگزاران [ِ ستمگر]مى‌رود.
739 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ دانشمندى نیست که با خواست خود، نزد قدرتمندى بیاید، جز آن که با او در هر گونه کیفرى که در آتش دوزخ مى‌بیند، شریک است.
14 / 6
طَلَبُ الرِّفعَةِ
740 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اِحذَرُوا الشَّهوَةَ الخَفِیَّةَ: العالِمُ یُحِبُّ أن یُجلَسَ إلَیهِ.(19)
14 / 7
الرِّیاءُ
741 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن راءَى النّاسَ بِعِلمِهِ راءَى اللّهُ بِهِ یَومَ القِیامَةِ.(20)
742 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن سَمَّعَ النّاسَ بِعِلمِهِ سَمَّعَ اللّهُ بِهِ سامِعَ خَلقِهِ یَومَ القِیامَةِ وحَقَّرَهُ وصَغَّرَهُ.(21)
14 / 8
کَثرَةُ الضِّحکِ
743 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یَنبَغی لِلعالِمِ أن یَکونَ قَلیلَ الضِّحکِ، کَثیرَ البُکاءِ، لا یُمازِحُ.(22)
14 / 9
النَّوادِرُ
744 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یَنبَغی لِلعالِمِ أن یَکونَ قَلیلَ الضِّحکِ، کَثیرَ البُکاءِ، لا یُمازِحُ ولا یُصاخِبُ ولا یُماری ولا یُجادِل، إن تَکَلَّمَ تَکَلَّمَ بِحَقٍّ، وإن صَمَتَ صَمَتَ عَنِ الباطِلِ، وإن دَخَلَ دَخَلَ بِرِفقٍ، وإن خَرَجَ خَرَجَ بِحِلمٍ.(22)
14 / 6
برترى‌طلبى
740 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از شهوت پنهان بپرهیزید. دانشمند، دوست دارد که کنارش بنشینند.
14 / 7
خودنمایى
741 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش خود را به رُخ مردم بکشد، خداوند، او را در روز قیامت، انگشت‌نما مى‌کند.
742 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که آوازه دانشش را به مردم برساند، خداوند در روز قیامت، آوازه [ى زشتى‌هایش]را به خلقش مى‌رساند و خوار و کوچکش مى‌سازد.
14 / 8
خنده زیاد
743 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شایسته است که دانشمند، کم‌خنده و گریان باشد و شوخى نکند.
14 / 9
گوناگون
744 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سزاوار است که دانشمند، کم‌خنده و گریان باشد؛ شوخى نکند و به آواز بلند سخن نگوید و ستیزه و مجادله نکند؛ آن گاه که سخن مى‌گوید، به حق بگوید و چون خاموش مى‌مانَد، از باطل، خاموشى گزیند و چون در مى‌آید، به مدارا درآید و چون بیرون مى‌رود، با بردبارى بیرون رود.
745 . عنه صلى الله علیه و آله: رَأسُ مالِ العالِمِ تَرکُ الکِبرِ.(23)
746 . عنه صلى الله علیه و آله: حِفظُ الحِجاجِ زینَةُ العِلمِ.(24)
747 . عنه صلى الله علیه و آله فی ذِکرِ وَصِیَّةِ الخِضْرِ لِموسى علیهماالسلام: أعرِض عَنِ الجُهّالِ وباطِلِهِم، وَاحلُم عَنِ السُّفَهاءِ؛ فَإِنَّ ذلِکَ فِعلُ الحُکَماءِ وزَینُ العُلَماءِ.(25)
745 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سرمایه دانشمند، وا نهادن تکبّر است.
746 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جانب استدلال را نگه داشتن، زیور دانش است.
747 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در یادکرد سفارش خضر علیه السلام به موسى علیه السلام: از نادانان و باطل ایشان، روى گردان و در برابر سفیهان، بردبارى کن که این، کار حکیمان و زیور دانشمندان است.
1) منیة المرید: ص 152، بحارالأنوار: ج 2 ص 37 ح 50.
2) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 348 ح 2660 عن ابن مسعود، بحارالأنوار: ج 77 ص 100 ح 1.
3) المعجم الأوسط: ج 7 ص 59 ح 6846 عن ابن عمر؛ منیة المرید: ص 137، بحارالأنوار: ج 2 ص 110 ح 23.
4) دعائم الإسلام: ج 1 ص 82، بحارالأنوار: ج 2 ص 36 ح 39.
5) الصَّفَا: الحِجارة المُلْس (المصباح المنیر: ص 344).
6) الزهد لابن المبارک: ص 191 ح 542 عن سهیل بن حسّان الکلبی؛ تنبیه الخواطر: ج 1 ص 49 عن ابن عبّاس.
7) ربیع الأبرار: ج 2 ص 543.
8) الفردوس: ج 3 ص 42 ح 4105 عن عطیّة بن بسر.
9) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 189 عن أبی الدرداء؛ عدّة الداعی: ص 70 نحوه، بحارالأنوار: ج 1 ص 224 ح 15.
10) صَبِر، عصاره تلخ درختى است که به هندى «ایلوا» نامیده مى‌شود و فارسى زبانان، آن را «صَبْر» مى‌خوانند (ر. ک: لغت‌نامه‌دهخدا).
11) الفردوس: ج 1 ص 276 ح 1077 عن أبی هریرة.
12) الفردوس: ج 1 ص 155 ح 566 عن عمر.
13) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 185 عن أنس.
14) جاء فی ذیل الحدیث: «قال محمّد بن الصّباح: کأنّه یعنی الخطایا».
15) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 94 ح 255 عن ابن عبّاس.
16) الفردوس: ج1 ص215 ح822 عن أبی هریرة.
17) الفردوس: ج 4 ص 42 ح 6131 عن معاذ بن جبل.
18) محمّد بن صباح، راوى حدیث، مى‌گوید: گویى مى‌خواست بگوید: «مگر گناه».
19) الجامع الصغیر: ج 1 ص 42 ح 247 نقلاً عن الدیلمی فی الفردوس عن أبی هریرة.
20) المعجم الکبیر: ج 2 ص 167 ح 1685 عن جندب بن عبداللّه.
21) حلیة الأولیاء: ج 5 ص 99 عن عبداللّه بن عمرو.
22) الفردوس: ج 5 ص 500 ح 8885 عن اُبیّ بن کعب.
23) کنزالعمّال: ج 15 ص 918 ح 43584 نقلاً عن الدیلمی عن معاذ.
24) جامع الأخبار: ص 337 ح 947، بحارالأنوار: ج 77 ص 131 ح 41.
25) کنزالعمّال: ج 16 ص 144 ح 44176 عن عمر.
