2 / 1
هَدِیَّةٌ مِنَ اللّهِ
7 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العَقلُ هَدِیَّةٌ مِنَ اللّهِ.(1)
2 / 2
خَیرُ المَواهِبِ
8 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما قَسَمَ اللّهُ لِلعِبادِ شَیئًا أفضَلَ مِنَ العَقلِ، فَنَومُ العاقِلِ أفضَلُ مِن سَهَرِ الجاهِلِ، وإفطارُ العاقِلِ أفضَلُ مِن صَومِ الجاهِلِ، وإقامَةُ العاقِلِ أفضَلُ مِن شُخوصِ الجاهِلِ. ولا بَعَثَ اللّهُ رَسولاً ولا نَبِیًّا حَتّى یَستَکمِلَ العَقلَ، ویَکونَ عَقلُهُ أفضَلَ مِن عُقولِ جَمیعِ اُمَّتِهِ. وما یُضمِرُ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله فی نَفسِهِ أفضَلُ مِنِ اجتِهادِ جَمیعِ المُجتَهِدینَ، وما أدَّى العاقِلُ فَرائِضَ اللّهِ حَتّى عَقَلَ مِنهُ، ولا بَلَغَ جَمیعُ العابِدینَ فی فَضلِ عِبادَتِهِم ما بَلَغَ العاقِلُ، إنّ العُقَلاءَ هُم اُولُو الأَلبابِ، الَّذینَ قالَ اللّهُ تَعالى: «إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا
اَلْأَلْبابِ»(2)(3)
2 / 1
هدیه‌اى از سوى خداوند
7 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عقل، ارمغان خداوند است.
2 / 2
بهترین بخشش
8 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، چیزى با ارزش‌تر از عقل، در میان بندگان تقسیم نکرد. از این رو خواب خردمند، برتر از بیدارىِ نادان است و خوردن خردمند، برتر از روزه نادان است و بر جا بودنِ خردمند، برتر از به حرکت در آمدنِ نادان.
خداوند، هیچ پیامبر و فرستاده‌اى را برنینگیخت، مگر آن زمان که خِردش کامل گشت و خِردش از خِردهاى همه امّتش بیشتر شد. آنچه پیامبر در خود نهان مى‌دارد [یعنى خرد]، از کوشش تمامِ کوشندگان، برتر است.
هیچ بنده‌اى، نمى‌تواند واجبات الهى را به جاى آورد، مگر آن که درباره آنها تعقّل کند. همه پرستشگران با زیادتى عبادت و پرستش، به پایه خردمند نمى‌رسند. به راستى که خردمندان، همان «اولو الألباب (صاحبان خرد)» هستند که خداوند، درباره آنان فرمود: «جز صاحبان خرد، پند نمى‌گیرند» .
9 . عنه صلى الله علیه و آله: تَبارَکَ الَّذی قَسَّمَ العَقلَ بَینَ عِبادِهِ أشتاتًا، إنَّ الرَّجُلَینِ لَیَستَوی عَمَلُهُما وبِرُّهُما وصَومُهُما وصَلاتُهُما، ولکِنَّهُما یَتَفاوَتانِ فِی العَقلِ کَالذَّرَّةِ فی جَنبِ اُحُدٍ، وما قَسَمَ اللّهُ لِخَلقِهِ حَظًّا هُوَ أفضَلُ مِنَ العَقلِ وَالیَقینِ.(4)
10 . تاریخ الیعقوبی فی ذِکرِ مَواعِظِ رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله: قیلَ لَهُ: ما أفضَلُ مااُعطِیَ العَبد؟
قالَ: نَحیزَةٌ(5) مِن عَقلٍ یولَدُ مَعَهُ.
قالوا: فَإِذا أخطَأَهُ ذلِکَ؟
قالَ: فَلیَتَعَلَّم عَقلًا.(6)
2 / 3
أصلُ الإِنسانِ
11 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یا مَعشَرَ قُرَیشٍ! إنَّ حَسَبَ الرَّجُلِ دینُهُ، ومُروءَتَهُ خُلُقُهُ، وأصلَهُ عَقلُهُ.(7)
2 / 4
قیمَةُ الإِنسانِ
12 . تیسیر المطالب عن ابن عبّاس رفعه إلى النّبیّ صلى الله علیه و آله قال: أفضَلُ النّاسِ أعقَلُ النّاسِ. قالَ ابنُ عَبّاسٍ: وذلِکَ نَبِیُّکُم صلى الله علیه و آله.(8)
9 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خجسته است آن که خرد را میان بندگانش گوناگون قسمت کرد. گاهى دو انسان، کردار و نیکى‌ها و روزه و نمازشان برابر است؛ امّا در خرد، متفاوت‌اند؛ مانند ذره‌اى در کنار کوه اُحُد. خداوند بهره‌اى برتر از خرد و یقین را در میان آفریدگانش قسمت نکرد.
10 . تاریخ الیعقوبى در گزارش پندهاى پیامبر صلى الله علیه و آله: از پیامبر خدا پرسیده شد: برترین چیزى که به بندگان بخشیده شده، چیست؟
فرمود: «سرشتى خردمندانه که با آن، زاده مى‌شود» .
گفتند: اگر از آن، بى‌بهره شد، چه؟
فرمود: «خرد بیاموزد» .
2 / 3
ریشه انسان
11 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى گروه قریش! همانا تبار آدمى، دین اوست و جوان‌مردى‌اش، خُلق و خوى اوست و بنیادش عقل اوست.
2 / 4
ارزش انسان
12 . تیسیر المطالب به نقل از ابن عبّاس: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «برترینِ
مردم، خردمندترینِ آنهاست» و آن، پیامبر شماست.
2 / 5
صَدیقُ المَرءِ
13 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: صَدیقُ کُلِّ امرِىً عَقلُهُ، وعَدُوُّهُ جَهلُهُ.(9)
2 / 6
دَلیلُ الْمؤْمِن
14 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العِلمُ خَلیلُ المُؤمِنِ، وَالعَقلُ دَلیلُهُ، وَالعَمَلُ قَیِّمُهُ، وَالحِلمُ وَزیرُهُ، وَالصَّبرُ أمیرُ جُنودِهِ، وَالرِّفقُ والِدُهُ، وَاللّینُ أخوهُ.(10)
2 / 7
دِعامَةُ المُؤمِنِ
15 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لِکُلِّ شَیءٍ دِعامَةٌ ودِعامَةُ المُؤمِنِ عَقلُهُ، فَبِقَدرِ عَقلِهِ تَکونُ‌عِبادَتُهُ لِرَبِّهِ.(11)
16 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ لِکُلِّ شَیءٍ آلَةً وعُدَّةً وآلَةُ المُؤمِنِ وعُدَّتُهُ العَقلُ، ولِکُلِّ تاجِرٍبِضاعَةٌ وبِضاعَةُ المُجتَهِدینَ العَقلُ، ولِکُلِّ خَرابٍ عِمارَةٌ وعِمارَةُ الآخِرَةِ العَقلُ، ولِکُلِّ سَفَرٍ
فِسطاطٌ یَلجَؤونَ إلَیهِ وفِسطاطُ المُسلِمینَ العَقلُ.(12)
2 / 5
دوست انسان
13 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دوست هر انسانى، عقل او و دشمنش جهل اوست.
2 / 6
دوست و راهنماى مؤمن
14 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، دوست مؤمن است و خرد، راهنماى او. کار، سرپرست او و بردبارى، وزیرش. شکیبایى، فرمانده سربازان اوست و مدارا، پدرش و نرم‌خویى، برادرش.
2 / 7
پشتیبان مؤمن
15 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیزى پشتیبانى دارد و پشتیبان مؤمن، خرد اوست. از این رو، بندگىِ مؤمن براى پروردگارش، به اندازه خرد اوست.
16 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیزى به ابزار و نیرویى نیازمند است و نیرو و ابزار مؤمن، خرد است. هر بازرگانى، سرمایه‌اى دارد و سرمایه کوشش کنندگان، خرد است. هر ویرانى آبادانى‌اى دارد و آبادانىِ آخرت، به خرد است. در هر مسافرتى خیمه‌اى به پا مى‌کنند که بدان پناه مى‌برند و خیمه مسلمانان [در سفر آخرت]، خرد است.
17 . إرشاد القلوب: قالَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله: إنَّ مِن دِعامَةِ البَیتِ أساسَهُ، ودِعامَةُ الدّینِ المَعرِفَةُ بِاللّهِ تَعالى وَالیَقینُ بِتَوحیدِهِ وَالعَقلُ القامِعُ.
فَقالوا: ومَا القامِعُ یا رَسولَ اللّهِ؟
قالَ: الکَفُّ عَنِ المَعاصی وَالحِرصُ عَلى طاعَةِ اللّهِ وَالشُّکرُ عَلى جَمیعِ إحسانِهِ وإنعامِهِ وحُسنِ بَلائِهِ.(13)
2 / 8
أعوَدُ المالِ
18 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا فَقرَ أشَدُّ مِنَ الجَهلِ، ولا مالَ أعوَدُ مِنَ العَقلِ.(14)
17 . إرشاد القلوب: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «تکیه‌گاه خانه، پایه آن است و تکیه‌گاه دین، شناخت خداوند متعال است و یقین به یگانگىِ او و خِردِ سرکوب کننده» .
پرسیدند: اى پیامبر خدا! سرکوب کننده چیست؟
فرمود: «[ابزارى براى]خوددارى از گناهان، شوق داشتن به پیروى از خداوند و سپاس‌گزارى بر همه بخشش‌ها و نعمت‌ها و آزمایش‌هاى نیکوى خداوند» .
2 / 8
سودمندترین دارایى
18 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ تنگ‌دستى‌اى سخت‌تر از نادانى نیست و هیچ سرمایه‌اى، پُرسودتر از خردمندى نیست.
1) شُعب الإیمان: ج 5 ص 388 ح 7040 عن عائشة؛ جامع الأحادیث للقمّی: ص 101 عن إسماعیل عن أبیه الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله ولیس فیه «من اللّه» ، بحار الأنوار: ج 77 ص 175.
2) الرعد:19.
3) المحاسن: ج 1 ص 308 ح 609، بحار الأنوار: ج 1 ص 91 ح 22.
4) کنز العمّال: ج 3 ص 382 ح 7053 نقلاً عن الحکیم عن طاووس.
5) نحیزة الرجل: طبیعته (کتاب العین: ص 794).
6) تاریخ الیعقوبی: ج 2 ص 98.
7) الکافی: ج 8 ص 181 ح 203 عن سدیر الصیرفی عن الإمام‌الباقر علیه السلام، بحار الأنوار: ج 22 ص 382 ح 16.
8) تیسیر المطالب: ص 146.
9) المحاسن: ج 1 ص 309 ح 610 عن الحسن بن جهم عن الإمام الرضا علیه السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 87 ح 11.
10) شُعب الإیمان: ج 4 ص 161 ح 4659 عن الحسن؛ تحف العقول: ص 55، بحار الأنوار: ج 69 ص 367 ح 3.
11) کنز الفوائد: ج 2 ص 31، بحار الأنوار: ج 1 ص 96 ح 42؛ الفردوس: ج 3 ص 333 ح 4999 عن أبی سعید بزیادة «أما سمعتم قول الفاجر عند ندامته یقول: لو کنّا نسمع أو نعقل» فى آخره.
12) کنز الفوائد: ج 1 ص 56، بحار الأنوار: ج 1 ص 95 ح 34.
13) إرشاد القلوب: ص 169 وراجع: الفردوس: ج 2 ص 222 ح 3077.
14) الکافی: ج 1 ص 25 ح 25 عن السری بن خالد عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 89 ح 15؛ الفردوس: ج 5 ص 179 ح 7889 عن الإمام علیّ علیه السلام.
