17 / 1
تَحذیرُ العالِمِ بِلا عَمَلٍ
769 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: وَیلٌ لِمَن لا یَعلَمُ، ووَیلٌ لِمَن عَلِمَ ثُمَّ لا یَعمَلُ.(1)
770 . عنه صلى الله علیه و آله: وَیلٌ لِمَن عَلِمَ ولَم یَنفَعهُ عِلمُهُ سَبعَ مَرّاتٍ، ووَیلٌ لِمَن لَم یَعلَم ولَو شاءَ لَعَلِمَهُ ثَلاثَ مَرّاتٍ.(2)
771 . عنه صلى الله علیه و آله: کُلُّ عِلمٍ وَبالٌ عَلى صاحِبِهِ یَومَ القِیامَةِ إلّا مَن عَمِلَ بِهِ.(3)
772 . عنه صلى الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِعَبدِاللّهِ بنِ مَسعودٍ: یَابنَ مَسعودٍ، مَن تَعَلَّمَ العِلمَ ولَم یَعمَل بِما فیهِ حَشَرَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ أعمى.(4)
773 . عنه صلى الله علیه و آله: العالِمُ وَالعِلمُ وَالعَمَلُ فِی الجَنَّةِ، فَإِذا لَم یَعمَلِ العالِمُ بِما یَعلَمُ کانَ العِلمُ وَالعَمَلُ فِی الجَنَّةِ وکانَ العالِمُ فِی النّارِ.(5)
17 / 1
هشدار به عالِم بى عمل
769 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: واى بر کسى که نمى‌داند! و واى بر کسى که مى‌داند، ولى عمل نمى‌کند!
770 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: واى بر کسى که مى‌داند و دانشش به وى سودى نمى‌رساند! (هفت بار فرمود) . واى بر کسى که نمى‌داند و اگر مى‌خواست، مى‌دانست! (سه بار فرمود) .
771 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روز قیامت، هر دانشى وَبال دارنده‌اش است، مگر کسى که به آن عمل کرده باشد.
772 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به عبد اللّه بن مسعود: اى فرزند مسعود! هر کس دانش بیاموزد و بدان عمل نکند، خداوند در روز قیامت، او را کور محشور مى‌گردانَد.
773 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمند و دانش و عمل، در بهشت‌اند. چون دانشمند به آنچه مى‌داند، عمل نکند، دانش و عمل به بهشت مى‌روند و دانشمند، در دوزخ مى‌افتد.
774 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن لَم یَنفَعهُ عِلمُهُ ضَرَّهُ جَهلُهُ.(6)
17 / 2
مَثَلُ العالِمِ بِلا عَمَلٍ
775 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العالِمُ بِغَیرِ عَمَلٍ کَالمِصباحِ یُحرِقُ نَفسَهُ ویُضیءُ لِلنّاسِ.(7)
776 . عنه صلى الله علیه و آله: مَثَلُ العالِمِ الَّذی یُعَلِّمُ النّاسَ الخَیرَ ویَنسى نَفسَهُ کَمَثَلِ السِّراجِ یُضیءُ لِلنّاس ویُحرِقُ نَفسَهُ.(8)
777 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ الَّذی لا یُعمَلُ بِهِ کَالکَنزِ الَّذی لا یُنفَقُ مِنهُ، أتعَبَ صاحِبُهُ نَفسَهُ فی جَمعِهِ ولَم یَصِل إلى نَفعِهِ.(9)
778 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ مَثَلَ عِلمٍ لا یَنفَعُ کَمَثَلِ کَنزٍ لا یُنفَقُ فی سَبیلِ اللّهِ.(10)
779 . عنه صلى الله علیه و آله: مَثَلُ الَّذی یَجلِسُ یَسمَعُ الحِکمَةَ ثُمَّ لا یُحَدِّثُ عَن صاحِبِهِ إلّا بِشَرِّ ما یَسمَعُ، کَمَثَلِ رَجُلٍ أتى راعِیاً فَقالَ: یا راعی، أجزِرنی شاةً مِن غَنَمِکَ، قالَ: اِذهَب فَخُذ بِاُذُنِ خَیرِها، فَذَهَبَ فَأَخَذَ بِاُذُنِ کَلبِ الغَنَمِ.(11)
17 / 3
العالِمُ بِلا عَمَلٍ جاهِلٌ
780 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ مِنَ العِلمِ جَهلًا.(12)
774 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که دانشش به وى سود نبخشد، نادانى‌اش به وى زیان مى‌رساند.
17 / 2
مَثَل عالِم بى عمل
775 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمند بى‌کردار، مانند چراغى است که خود را مى‌سوزاند و به مردم، روشنى مى‌دهد.
776 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندى که به مردم خیر مى‌آموزد و خود را فراموش مى‌کند، مانند چراغ است که به مردم، روشنى مى‌دهد و خود مى‌سوزد.
777 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشى که بدان عمل نمى‌شود، مانند گنجى است که از آن خرج نمى‌شود. صاحبش در گردآورى‌اش خود را به رنج مى‌اندازد؛ ولى سودش را در نمى‌یابد.
778 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش بى‌سود، مانند گنجى است که در راه خدا خرج نشود.
779 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مَثَل کسى که مى‌نشیند تا حکمت بشنود و سپس از گوینده آن، چیزى جز بدترین شنیده‌هایش را نقل نمى‌کند، مانند کسى است که نزد شبانى بیاید و بگوید: «براى من میشى از گوسفندانت را قربانى کن» و او بگوید: «برو و گوشِ بهترین آنها را بگیر [و بیاور]» . پس برود و گوش سگ گلّه را بگیرد [و بیاورد].
17 / 3
عالِم بى عمل، جاهل نادان است
780 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برخى از دانش‌ها نادانى است.
781 . عنه صلى الله علیه و آله فی جَوابِهِ لِسَعدٍ حینَ قالَ: یا رَسولَ اللّهِ، أتَیتُکَ مِن قَومٍ هُم وأنعامُهُم سَواءٌ: یا سَعدُ، ألا اُخبِرُکَ بِأَعجَبَ مِن ذلِکَ؟ قَومٌ عَلِموا ما جَهِلَ هؤُلاءِ ثُمَّ جَهِلوا کَجَهلِهِم.(13)
782 . عنه صلى الله علیه و آله: رُبَّ حامِلِ فِقهٍ غَیرِ فَقیهٍ، ومَن لَم یَنفَعهُ عِلمُهُ ضَرَّهُ جَهلُهُ.(14)
17 / 4
ذَمُّ عُلَماءِ السَّوءِ
783 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: شَرُّ النّاسِ عُلَماءُ السَّوءِ.(15)
784 . عنه صلى الله علیه و آله: شِرارُ النّاسِ شِرارُ العُلَماءِ فِی النّاسِ.(16)
785 . عنه صلى الله علیه و آله لِأَبی ذَرٍّ: یا أبا ذَرٍّ، اِعلَم أنَّ کُلَّ شَیءٍ إذا فَسَدَ فَالمِلحُ دَواؤُهُ، فَإِذا فَسَدَ المِلحُ فَلَیسَ لَهُ دَواءٌ.(17)
786 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی عَلَى النّاسِ زَمانٌ. . . عُلَماؤُهُم وفُقَهاؤُهُم خَوَنَةٌ فَجَرَةٌ، ألا إنَّهُم أشرارُ خَلقِ اللّهِ، وکَذلِکَ أتباعُهُم ومَن یَأتیهِم ویَأخُذُ مِنهُم ویُحِبُّهُم ویُجالِسُهُم ویُشاوِرُهُم أشرارُ خَلقِ اللّهِ.(18)
787 . عنه صلى الله علیه و آله: یَأتی عَلَى النّاسِ زَمانٌ عُلَماؤُها مَیتَةٌ وحُکَماؤُها مَیتَةٌ، تَکثُرُ المَساجِدُ وَالقُرّاءُ حَتّى لا یَجِدونَ عالِماً إلَا الرَّجُلَ بَعدَ الرَّجُلِ.(19)
781 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ به سعد، هنگامى که گفت: اى پیامبر خدا! من از نزد قومى به سوى تو مى‌آیم که آنان و چارپایانشان یکسان‌اند: اى سعد! آیا تو را به شگفت‌تر از این آگاه نکنم؟ قومى که آنچه را اینان نمى‌دانند، مى‌دانند؛ ولى مانند ایشان، نادانى مى‌کنند.
782 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بسى حامل فقه که فقیه نیست و آن که دانشش او را سود نبخشد، نادانى‌اش به وى زیان مى‌رسانَد.
17 / 4
سرزنش عالمان بد
783 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بدترینِ مردم، دانشمندان بدند.
784 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بدترینِ مردم، دانشمندان بد در میان مردم‌اند.
785 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به ابو ذر: اى ابو ذر! بدان هر چیزى که فاسد شود، دارویش نمک است؛ ولى هر گاه نمک فاسد شود، دارویى ندارد.
786 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمانى بر مردم فرا مى‌رسد که. . . دانشمندان و فقیهانشان، خیانتکار و تبهکارند. آگاه باشید که آنان، بدترینِ خلق خدایند. همچنین پیروان آنان و آن که بر آنها در آید و از آنها فرا گیرد و دوستشان بدارد و با آنان بنشیند و مشورت کند، همگى بدترینِ خلق خدایند.
787 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روزگارى بر مردم مى‌آید که دانشمندان و حکیمانش [دل]مُرده‌اند، مسجدها و قاریانْ فراوان‌اند؛ ولى دانشمند [راستین]را جز یکى پس از فقدان دیگرى نمى‌یابند.
788 . عنه صلى الله علیه و آله: یَخرُجُ فی آخِرِ الزَّمانِ رِجالٌ یَختِلونَ الدُّنیا بِالدّینِ، یَلبَسونَ لِلنّاسِ جُلودَ الضَّأنِ مِنَ‌اللّینِ، ألسِنَتُهُم أحلى مِنَ‌السُّکَّرِ، وقُلوبُهُم قُلوبُ الذِّئابِ، یَقولُ اللّهُ عز و جل: أبِیَ یَغتَرّونَ؟ ! أم عَلَیَّ یَجتَرِئُون؟ ! ، فَبی حَلَفتُ لَأَبعَثَنَّ عَلى اُولئِکَ مِنهُم فِتنَةً تَدَعُ الحَلیمَ مِنهُم حَیراناً.(20)
17 / 5
خَطَرُ عُلَماءِ السَّوءِ
789 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اِحذَروا زَلَّةَ العالِمِ، فَإِنَّ زَلَّتَهُ تُکَبکِبُهُ فِی النّارِ.(21)
790 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّما أتَخَوَّفُ عَلى اُمَّتی مِن بَعدی ثَلاثَ خِصالٍ: أن یَتَأَوَّلُوا القُرآنَ عَلى غَیرِ تَأویلِهِ، أو یَتَّبِعوا زَلَّةَ العالِمِ، أو یَظهَرَ فیهِمُ المالُ حَتّى یَطغَوا ویَبطَروا. وسَاُنَبِّئُکُمُ المَخرَجَ مِن ذلِکَ. . . أمَّا العالِمُ فَانتَظِروا فَیئَتَهُ ولا تَتَّبِعوا زَلَّتَهُ.(22)
791 . عنه صلى الله علیه و آله: وَیلٌ لِاُمَّتی مِن عُلَماءِ السَّوءِ، یَتَّخِذونَ هذَا العِلمَ تِجارَةً یَبیعونَها مِن اُمَراءِ زَمانِهِم رِبحاً لِأَنفُسِهِم، لا أربَحَ اللّهُ تِجارَتَهُم.(23)
792 . عنه صلى الله علیه و آله: إیّاکُم وجیرانَ الأَغنِیاءِ، وعُلَماءَ الاُمَراءِ، وقُرّاءَ الأَسواقِ.(24)
793 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّما أخافُ عَلَیکُم کُلَّ مُنافِقٍ عَلیمٍ، یَتَکَلَّمُ بِالحِکمَةِ ویَعمَلُ بِالجَورِ.(25)
788 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در آخر زمان، مردانى مى‌آیند که دنیا را با دین مى‌طلبند. [در باطن، گرگ‌اند و]براى [فریب دادن]مردم، لباس میش بر تن کرده‌اند و زبان‌هایى شیرین‌تر از شکر دارند. خداوند عز و جلمى‌فرماید: «آیا مرا فریب مى‌دهند، یا بر من گستاخى مى‌کنند؟ به خودم سوگند، فتنه‌اى بر اینان بر مى‌انگیزم که بردبارشان را در حیرت گذارد» .
17 / 5
خطر عالمان بد
789 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از لغزش دانشمند بپرهیزید، که لغزشش، وى را در آتش، سرنگون مى‌سازد.
790 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا پس از خود، از سه چیز بر امّتم نگرانم: از این که قرآن را به غیرِ معنایش تفسیر کنند، و از لغزش دانشمند، پیروى کنند، و از این که مالدار شوند، تا آن جا که سر به طغیان نهند و سرمست گردند. من راه نجات از این سه را به شما مى‌نمایانم. . . و امّا دانشمند، پس بازگشتش را انتظار بکشید و از لغزشش پیروى مکنید.
791 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: واى بر امّتم از دانشمندان بد! دانش را مایه تجارت مى‌کنند و براى سود شخصى، آن را به فرمان‌روایان زمان خود مى‌فروشند. خداوند، تجارتشان را سود نبخشد!
792 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زنهار از همسایگان توانگر و دانشمندان دربارى و قاریان بازارى!
793 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من تنها از منافق دانا بر شما مى‌ترسم که به حکمت سخن مى‌گوید؛ ولى به ستم عمل مى‌کند.
17 / 6
خَطَرُ العالِمِ الفاجِرِ والجاهِلِ النّاسِکِ
794 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: هَلاکُ اُمَّتی عالِمٌ فاجِرٌ وعابِدٌ جاهِلٌ، وشَرُّ الشَّرِّ أشرارُ العُلَماءِ، وخَیرُ الخَیرِ خِیارُ العُلَماءِ.(26)
795 . عنه صلى الله علیه و آله: رُبَّ عابِدٍ جاهِلٍ ورُبَّ عالِمٍ فاجِرٍ، فَاحذَرُوا الجُهّالَ مِنَ العُبّادِ، وَالفُجّارَ مِنَ العُلَماءِ، فَإِنَّ اُولئِکَ فِتنَةُ الفِتَنِ. (27)
17 / 7
شِدَّةُ حِسابِ العُلَماءِ
796 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ عز و جل یُعافِی الاُمِّیّینَ یَومَ القِیامَةِ ما لا یُعافِی العُلَماءَ.(28)
797 . عنه صلى الله علیه و آله: ألا وإنَّ اللّهَ یَغفِرُ لِلجاهِلِ أربَعینَ ذَنباً قَبلَ أن یَغفِرَ لِلعالِمِ ذَنباً واحِداً!(29)
17 / 8
عِقابُ عُلَماءِ السَّوءِ
798 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أوحَى اللّهُ إلى داوُودَ علیه السلام: لا تَجعَل بَینی وبَینَکَ عالِماً مَفتوناً بِالدُّنیا فَیَصُدَّکَ عَن طَریقِ مَحَبَّتی، فَإِنَّ اُولئِکَ قُطّاعُ طَریقِ عِبادِیَ المُریدینَ، إنَّ أدنى ما أنَا صانِعٌ بِهِم أن أنزَعَ حَلاوَةَ مُناجاتی عَن قُلوبِهِم.(30)
17 / 6
خطر عالِم بدکار و جاهل پارسا نما
794 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مایه هلاکت امّت من، دانشمند بدکار و عابد نادان است و بدترین بدها، دانشمندان بدکار هستند و نیکوترین نیک‌ها، دانشمندان نیک‌اند.
795 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بسى عابد نادان و داناى بدکار! از عابدان نادان و دانایان بدکار بپرهیزید که اینان، اساس فتنه‌هایند.
17 / 7
سختى حسابرسى عالمان
796 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل در روز قیامت، بى‌سوادان را از چیزهایى معاف مى‌دارد که دانشمندان را از آنها معاف نمى‌کند.
797 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هان! بدان که خداوند، چهل گناه را از نادان مى‌آمرزد، پیش از آن که یک گناه را از دانا بیامرزد.
17 / 8
کیفر عالمان بد
798 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند به داوود علیه السلام وحى کرد: «میان من و خودت، دانشمند مفتون دنیا را قرار مده که تو را از مسیر محبّت من، باز مى‌دارد. اینان، راهزنان راه بندگانِ خواهانِ من‌اند. کمترین کارى که با آنان مى‌کنم، این است که شیرینىِ راز و نیاز با خود را از دل‌هایشان مى‌برم» .
799 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أشَدَّ النّاسِ عَذاباً یَومَ القِیامَةِ عالِمٌ لَم یَنفَعهُ اللّهُ بِعِلمِهِ.(31)
800 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أشَدَّ النّاسِ عَذاباً یَومَ القِیامَةِ مَن قَتَلَ نَبِیًّا، أو قَتَلَ أحَدَ والِدَیهِ، أو عالِمٌ لَم یَنتَفِع بِعِلمِهِ.(32)
801 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ یَدخُلونَ النّارَ: قاتِلٌ لِلدُّنیا(33)، وعالِمٌ أرادَ أن یُذکَرَ لا یَحتَسِبُ عِلمَهُ، ورَجُلٌ وُسِعَ عَلَیهِ فَجادَ بِهِ فِی الثَّناءِ وذِکرِ الدُّنیا.(34)
802 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ القُرآنَ، ثُمَّ تَفَقَّهَ فِی الدّینِ، ثُمَّ أتى صاحِبَ سُلطانٍ تَمَلُّقاً إلَیهِ وطَمَعاً لِما فی یَدَیهِ، خاضَ بِقَدرِ خُطاهُ فی نارِ جَهَنَّمَ.(35)
803 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أهلَ النّارِ لَیَتَأَذَّونَ مِن ریحِ العالِمِ التّارِکِ لِعِلمِهِ، وإنَّ أشَدَّ أهلِ النّارِ نَدامَةً وحَسرَةً رَجُلٌ دَعا عَبداً إلَى اللّهِ فَاستَجابَ لَهُ وقَبِلَ مِنهُ، فَأَطاعَ اللّهَ فَأَدخَلَهُ اللّهُ الجَنَّةَ، وأدخَلَ الدّاعِیَ النّارَ بِتَرکِ عِلمِهِ وَاتِّباعِهِ الهَوى وطولِ الأَمَلِ، أمَّا اتِّباعُ الهَوى فَیَصُدُّ عَنِ الحَقِّ، وطولُ الأَمَلِ یُنسِی الآخِرَةَ.(36)
804 . عنه صلى الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِعَلِیٍّ علیه السلام: یا عَلِیُّ، إنَّ فی جَهَنَّمَ رَحاءً مِن حَدیدٍ تُطحَنُ بِها رُؤوسُ القُرّاءِ وَالعُلَماءِ المُجرِمینَ.(37)
805 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ فی جَهَنَّمَ رَحًى تَطحَنُ عُلَماءَ السَّوءِ طَحناً.(38)
799 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سخت‌ترین عذاب در روز قیامت، از آنِ دانشمندى است که خداوند، وى را از دانشش سودى نبخشیده است.
800 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سخت‌ترین عذاب در روز قیامت، از آنِ کُشنده پیامبر یا پدر و مادر، و یا دانشمندى است که از دانشش بهره‌اى نجسته است.
801 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سه کس داخل آتش مى‌شوند: کسى که از سرِ دنیاخواهى، دیگرى را کشته باشد؛ دانشمندى که دوست دارد از وى یاد شود و [پاداش]دانشش را از خدا نخواهد؛ و ثروتمندى که دارایى‌اش را براى ستایش و یادکرد در دنیا ببخشد.
802 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که قرآن مى‌آموزد و سپس در دین، تفقّه (ژرف‌اندیشى) مى‌کند و آن گاه براى چاپلوسى و چشمداشت به آنچه در دست سلطان است، نزد وى مى‌آید، به اندازه راهى که پیموده، در آتش دوزخ فرو مى‌رود.
803 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دوزخیان از بوى دانشمند واگذارنده دانشش اذیّت مى‌شوند و پشیمان‌ترین و پرحسرت‌ترینِ ساکنان جهنّم، مردى است که بنده‌اى را به سوى خدا فرا خوانده و او پاسخ مثبت داده و از وى پذیرفته و اطاعت خدا را کرده و خدا هم او را به بهشت برده است؛ ولى آن دعوت کننده را به سبب وا گذاردن دانشش و پیروى از هوسش و درازىِ آرزویش، به دوزخ افکنده است. پیروى هوس، از حق باز مى‌دارد و درازىِ آرزو، آخرت را از یاد مى‌برد.
804 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به على علیه السلام: اى على! در دوزخ، آسیابى آهنین هست که بدان، سرهاى قاریان و دانشمندان مجرم را آسیاب مى‌کنند.
805 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در دوزخ، آسیابى هست که دانشمندان فاسد را کاملاً آسیاب مى‌کند.
806 . عنه صلى الله علیه و آله: یُؤتى بِعُلَماءِ السَّوءِ یَومَ القِیامَةِ فَیُقذَفونَ فی نارِ جَهَنَّمَ، فَیَدورُ أحَدُهُم فی جَهَنَّمَ بِقَصَبِهِ کَما یَدورُ الحِمارُ بِالرَّحى، فَیُقالُ لَهُ: یا وَیلَکَ، بِکَ اهتَدَینا فَما بالُکَ؟
قالَ: إنّی کُنتُ اُخالِفُ ما کُنتُ أنهاکُم.(39)
807 . مکارم الأخلاق عن عبد اللّه بن مسعود: بَکى رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله وبَکَینا لِبُکائِهِ.
وقُلنا: یا رَسولَ اللّهِ، ما یُبکیکَ؟
فَقالَ: رَحمَةً لِلأَشقِیاءِ، یَقولُ اللّهُ تَعالى: «وَ لَوْ تَرى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ»(40) یَعنی: العُلَماءَ وَالفُقَهاءَ.(41)
808 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: عُلَماءُ هذِهِ الاُمَّةِ رَجُلانِ: رَجُلٌ آتاهُ اللّهُ عِلماً فَبَذَلَهُ لِلنّاسِ ولَم یَأخُذ عَلَیهِ طَمَعاً(42) ولَم یَشتَرِ بِهِ ثَمَناً، فَذلِکَ تَستَغفِرُ لَهُ حیتانُ البَحرِ ودَوابُّ البَرِّ وَالطَّیرُ فی جَوِّ السَّماءِ، ویَقدَمُ عَلَى اللّهِ سَیِّداً شَریفاً حَتّى یُرافِقَ المُرسَلینَ. ورَجُلٌ آتاهُ اللّهُ عِلماً فَبَخِلَ بِهِ عَن عِبادِ اللّهِ وأخَذَ عَلَیهِ طَمَعاً وَاشتَرى بِهِ ثَمَناً، فَذاکَ یُلجَمُ یَومَ القِیامَةِ بِلِجامٍ مِن نارٍ، ویُنادی مُنادٍ: هذَا الَّذی آتاهُ اللّهُ عِلماً فَبَخِلَ بِهِ عَن عِبادِ اللّهِ، وأخَذَ عَلَیهِ طَمَعاً وَاشتَرى بِهِ ثَمَناً، وکَذلِکَ حَتّى یَفرُغَ مِنَ الحِسابِ.(43)
809 . عنه صلى الله علیه و آله: العُلَماءُ رَجُلانِ: رَجُلٌ عالِمٌ آخِذٌ بِعِلمِهِ فَهذا ناجٍ، وعالِمٌ تارِکٌ لِعِلمِهِ فَهذا هالِکٌ. وإنَّ أهلَ النّارِ لَیَتَأَذَّونَ مِن ریحِ العالِمِ التّارِکِ لِعِلمِهِ.(44)
806 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روز قیامت، دانشمندان بد را مى‌آورند و در آتش دوزخ مى‌افکنند. پس یکى از آنها در دوزخ، دور خود مى‌گردد، همان گونه که الاغ، گِرد آسیاب مى‌چرخد. پس به او گفته مى‌شود: واى بر تو! ما به وسیله تو هدایت یافتیم. چرا خودت این گونه‌اى؟
مى‌گوید: من خلاف آنچه شما را از آن باز مى‌داشتم، انجام مى‌دادم.
807 . مکارم الأخلاق به نقل از عبد اللّه بن مسعود: پیامبر خدا گریست. ما نیز با گریه ایشان، گریستیم و گفتیم: اى پیامبر خدا! براى چه گریه مى‌کنى؟
فرمود: «دلسوزى بر بدبختان. خداوند متعال مى‌فرماید: «اى کاش مى‌دیدى هنگامى را که هراسان مى‌شوند و گریزى در کار نیست و از جایى نزدیک، گرفته مى‌شوند» . منظور، دانشمندان و فقیهان‌اند» .
808 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان این امّت، دو گونه‌اند: یکى، مردى است که خدا به او دانش داده و وى، آن را به مردم مى‌بخشد و به خاطر آن چیزى نمى‌گیرد و مزدى نمى‌طلبد. براى چنین دانشمندى، ماهیان دریا و جنبندگان خشکى و پرندگان در فضاى آسمان، آمرزش مى‌طلبند و مانند سَرورى بزرگ، بر خداوند وارد مى‌شود، تا آن جا که با فرستادگان الهى همراه مى‌گردد.
گونه دیگر، کسى است که خداوند به او دانش داده؛ ولى او آن را به بندگان خدا نمى‌بخشد و به خاطر آن، چیزى مى‌گیرد و مزد مى‌طلبد. این شخص، در روز قیامت، لگامى از آتش بر دهانش زده مى‌شود و منادى ندا مى‌دهد: «این، کسى است که خداوند، بدو دانشى بخشید؛ ولى او از دادن آن به بندگان خدا بخل ورزید و بر آن چیزى گرفت و مزد طلبید» و این گونه مى‌مانَد تا از حساب، فارغ شود.
809 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمندان، دو گونه‌اند: مردى دانا که به دانش خود، عمل مى‌کند و این، نجات یافته است و دانشمندى که دانش خود را وا نهاده و این، هلاک شده است، و دوزخیان از بوى دانشمندِ وا گذارنده دانش خود، اذیّت مى‌شوند.
1) حلیة الأولیاء: ج 4 ص 111 عن حذیفة.
2) جامع الأحادیث للقمّی: ص 129.
3) المعجم الکبیر: ج 22 ص 55 ح 131 عن واثلة بن الأسقع؛ منیة المرید: ص 135، بحارالأنوار: ج 2 ص 38 ح 63.
4) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 348 ح 2660 عن ابن مسعود، بحارالأنوار: ج 77 ص 100 ح 1.
5) فردوس الأخبار: ج 3 ص 102 ح 4038 عن أبی هریرة.
6) مسند الشهاب: ج 1 ص 245 ح 392 عن عبداللّه بن عمرو.
7) الفردوس: ج 3 ص 73 ح 4206 عن جندب.
8) المعجم الکبیر: ج 2 ص 166 ح 1681 عن جندب وراجع: إرشاد القلوب: ص 15.
9) عدّة الداعی: ص 69، بحارالأنوار: ج 2 ص 37 ح 55.
10) مسند ابن حنبل: ج 3 ص 563 ح 10481 عن أبی هریرة؛ إرشاد القلوب: ص 15 نحوه.
11) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1396 ح 4172 عن أبی هریرة.
12) سنن أبی داوود: ج 4 ص 303 ح 5012 عن بریدة؛ تحف العقول: ص 57، بحارالأنوار: ج 1 ص 218 ح 39.
13) کنزالعمّال: ج 10 ص 211 ح 29116 نقلاً عن ابن عساکر عن سعد بن أبی وقّاص.
14) الجامع الصغیر: ج 2 ص 9 ح 4409 نقلاً عن الطبرانی فی المعجم الکبیر عن ابن عمر.
15) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 220.
16) الفردوس: ج 2 ص 370 ح 3652 عن معاذ بن جبل.
17) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 371 ح 2661 عن أبی ذرّ، بحارالأنوار: ج 77 ص 82 ح 3.
18) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 346 ح 2660 عن ابن مسعود، بحارالأنوار: ج 77 ص 98 ح 1.
19) الفردوس: ج 5 ص 442 ح 8683 عن معاویة بن حیدة.
20) سنن الترمذی: ج 4 ص 604 ح 2404 عن أبی هریرة، کنز العمّال: ج 14 ص 214 ح 38443؛ أعلام الدین: ص 295 نحوه، بحار الأنوار: ج 77 ص 173 ح 8.
21) کنزالعمّال: ج 10 ص 135 ح 28683 نقلاً عن الدیلمی عن أبی هریرة.
22) الخصال: ص 164 ح 216 عن محمّد بن کعب، بحار الأنوار: ج 2 ص 42 ح 8.
23) الفردوس: ج 4 ص 398 ح 7154 عن أنس.
24) تنبیه الغافلین: ص 527 ح 844.
25) المنتخب من مسند عبد بن حمید: ص 32 ح 11 عن عمر بن الخطّاب.
26) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 192 عن ابن وهب.
27) الفردوس: ج 2 ص 268 ح 3249 عن أبی اُمامة.
28) حلیة الأولیاء: ج 2 ص 331 و ج 9 ص 222 عن أنس.
29) تاریخ بغداد: ج 1 ص 238 عن أبی هریرة.
30) الکافی: ج 1 ص 46 ح 4 عن حفص بن غیاث عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 107 ح 8؛ جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 193.
31) منیة المرید: ص 153، بحارالأنوار: ج 2 ص 38 ح 64.
32) روضة الواعظین: ص 15.
33) أی قتل نَفْسا لأمر دنیویّ.
34) الفردوس: ج 2 ص 100 ح 2531 عن ابن عمر؛ مستدرک الوسائل: ج 13 ص 127 ح 14967 نقلاً عن القطب الراوندی فی لبّ اللباب.
35) مستدرک الوسائل: ج 13 ص 127 ح 14976 نقلاً عن القطب الراوندی فی لبّ اللباب.
36) الکافی: ج 1 ص 44 ح 1 عن سلیم بن قیس، بحارالأنوار: ج 2 ص 35 ح 37.
37) جامع الأخبار: ص 130 ح 254، بحارالأنوار: ج 92 ص 184 ح 19.
38) کنزالعمّال: ج 10 ص 208 ح 29100 نقلاً عن ابن عدی وابن عساکر عن أنس.
39) کنزالعمّال: ج 10 ص 207 ح 29097 نقلاً عن ابن النجّار عن أبی هریرة.
40) سبأ:51.
41) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 347 ح 2660، بحارالأنوار: ج 77 ص 99 ح 1.
42) الطَّمَع: رزق الجند، یقال: أمَرَ لهم الأمیرُ بأطماعِهم أی بأرزاقهم (لسان العرب: ج 8 ص 240).
43) المعجم الأوسط: ج 7 ص 171 ح 7187 عن ابن عبّاس؛ منیة المرید: ص 136 وفیه «طُعما» بدل «طمعا» فی المواضع الثلاثة.
44) الکافی: ج 1 ص 44 ح 1 عن سلیم بن قیس عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 106 ح 2؛ الفردوس: ج 3 ص 76 ح 4213 عن الإمام علیّ علیه السلام.
