9 / 1
نُزُولُ آیَةِ الإِخاءِ
9522.الأمالی للطوسی عـن ابن عبّاس : لَمّا نَزَلَت : «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ»(1) آخى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَینَ المُسلِمین ؛ فَآخى بَینَ أبی بَکرٍ و عُمَرَ ، و بَینَ عُثمانَ و عَبدِ الرَّحمنِ ، و بَینَ فُلانٍ و فُلانٍ ، حَتّى آخى بَینَ أصحابِهِ أجمَعِهِم عَلى قَدرِ مَنازِلِهِم ، ثُمَّ قالَ لِعَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام : أنتَ أخی و أنَا أخوکَ .(2)
9523.المناقب لابن شهر آشوب عن ابن عبّاس وغیره : لَمّا نَزَلَ قَولُهُ تَعالى : «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» آخى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَینَ الأَشکالِ وَالأَمثالِ ؛ فَآخى بَینَ أبی بَکرٍ و عُمَرَ ، وبَینَ عُثمانَ وعَبدِ الرَّحمنِ ، وبَینَ سَعدِ بنِ أبی وَقّاصٍ وسَعیدِ بن زَیدٍ ، وبَینَ طَلحَةَ وَالزُّبَیرِ ، وبَینَ أبی عُبَیدَةَ وسَعدِ بنِ مُعاذٍ ، وبَینَ مُصعَبِ بنِ عُمَیرٍ وأبی أیّوبَ الأَنصارِیِّ ، وبَینَ أبی ذَ رٍّ وَابنِ مَسعودٍ ، وبَینَ سَلمانَ وحُذَیفَةَ ، وبَینَ حَمزَةَ وزَیدِ بنِ حارِثَةَ ، وبَینَ أبِیالدَّرداء وبِلال ، وبَینَ جَعفَرٍ الطَّیّارِ ومُعاذِ بنِ جَبَل ، وبَینَ المِقداد وعَمّار ، وبَینَ عائِشَةَ وحَفصَةَ ، وبَینَ زَینَبَ بِنتِ جَحش ومَیمونَة ، وبَینَ اُمِّ سَلَمَةَ وصَفِیَّةَ ، حَتّى آخى بَینَ أصحابِهِ بِأَجمَعِهِم عَلى قَدرِ مَنازِلِهِم ، ثُمَّ قالَ : أنتَ أخی وأنَا أخوکَ یا عَلِیُّ .(3)
9 / 1
نزول آیه برادرى
9522.الأمالى ، طوسى ـ به نقل از ابن عبّاس ـ: چون آیه «همانا مؤمنان ، برادرند» نازل شد ، پیامبر خدا میان مسلمانان ، برادرى برقرار کرد : ابو بکر و عمر را با هم قرار داد ، عثمان و عبد الرحمان را با هم ، و فلانى و فلانى را با هم ، تا آن که میان همه یارانش ، برحَسَب منزلتشان ، پیوند برادرى برقرار ساخت . آن گاه به على بن ابى طالب علیه السلام فرمود : «من و تو نیز با هم برادریم» .
9523.المناقب ، ابن شهرآشوب ـ به نقل از ابن عبّاس و دیگران ـ: چون این سخن خداى متعال که : «همانا مؤمنان ،برادرند» نازل شد ، پیامبر خدا ، میان همگِنان و همتایان ، برادرى افکند : ابو بکر را با عمر برادر قرار داد ، عثمان را با عبد الرحمان ، سعد بن ابى وقّاص را با سعید بن زید ، طلحه را با زبیر ، ابو عبیده را با سعد بن مُعاذ ، مصعب بن عمیر را با ابو ایّوب انصارى ، ابو ذر را با ابن مسعود ، سلمان را با حُذَیفه ، حمزه را با زید بن حارثه ، و ابو درداء را با بلال ، جعفر طیّار را با مُعاذ بن جبل ، و مقداد را با عمّار ، و [نیز] عایشه را با حفصه ، زینب بنت جَحْش را با میمونه و اُمّ سلمه را با صفیّه ؛ تا آن که میان همه یارانش ، بر حَسَب منزلتشان ، پیوند برادرى برقرار نمود . سپس فرمود : «اى على! من و تو نیز با هم برادریم» .
9 / 2
مُؤاخاةُ أصحابِ النَّبِیّ قَبلَ الهِجرَةِ
9524.المحبّر ـ فی ذِکرِ مُؤاخاةِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آل: وکانَ آخى بَینَهُم عَلَى الحَقِّ وَالمُؤاساةِ ، وذلِکَ بِمَکَّةَ ؛ فَآخى صلى الله علیه و آله بَینَ نَفسِهِ وبَینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام .(4)
9525.السیرة الحلبیّة : قَبلَ الهِجرَة آخى صلى الله علیه و آله بَینَ المُسلِمین ـ أیِ المُهاجِرینَ ـ عَلَى الحَقِّ وَالمُؤاساةِ ، فَآخى بَینَ أبی بَکرٍ وعُمَرَ ، وآخى بَینَ حَمزَةَ وزَیدِ ابنِ حارِثَةَ ، وبَینَ عُثمانَ وعَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ ، وبَینَ الزُّبَیر وَابنِ مَسعود ، وبَینَ عُبادَةَ بنِ الحارِثَة وبِلال ، وبَینَ مُصعَبِ بنِ عُمَیر وسَعدِ بنِ أبی وَقّاصٍ ، وبَینَ أبی عُبَیدَةَ بنِ الجَرّاح وسالِمٍ مَولى أبی حُذَیفَة ، وبَینَ سَعیدِ بنِ زَیدٍ وطَلحَةَ بنِ عُبَیدِ اللّه ، وبَینَ عَلِیٍّ علیه السلام ونَفسِهِ صلى الله علیه و آله وقالَ : أ ما تَرضى أن أکونَ أخاکَ؟ قالَ : بَلى ، یا رَسولَ اللّه رَضیتُ . قالَ : فَأَنتَ أخی فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ(5) .(6)
9 / 2
برادر شدن یاران پیامبر ، پیش از هجرت
9524.المُحبَّر ـ در یادکرد از برادرى میان یاران پیامبر پیش از هج: ایشان در مکّه میان یارانش ، بر پایه حق و یارىِ مالىِ یکدیگر ، برادرى افکند و خود را با على بن ابى طالب علیه السلام ، برادر قرار داد.
9525.السیرة الحلبیّة : پیش از هجرت ، پیامبر صلى الله علیه و آله میان مسلمانان ، یعنى مهاجران ، بر پایه حق و یارىِ مالىِ یکدیگر ، برادرى افکند : ابو بکر را با عمر برادر قرار داد ، حمزه را با زید بن حارثه ، عثمان را با عبد الرحمان بن عوف ، زبیر را با ابن مسعود ، عبادة بن حارثه را با بلال ، مصعب بن عمیر را با سعد بن ابى وقّاص ، ابو عبیدة بن جرّاح را با سالمْ غلام ابو حذیفه ، سعید بن زید را با طلحة بن عبید اللّه ، و على علیه السلام را با خودش و فرمود : «آیا راضى نیستى که برادر تو باشم؟» . على علیه السلام گفت : البته که راضى ام ، اى پیامبر خدا! پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «تو در دنیا و آخرت ، برادر منى».(7)
9526.المعیار والموازنة : ثُمَّ فَکِّروا فی حَدیثِ المُؤاخاةِ وما فیهِ مِنَ الدَّلالَةِ الواضِحَةِ ؛ إذ مَیَّزَهُم عَلى قَدرِ مَنازِلِهِم ، ثُمَّ آخى بَینَهُم عَلى حَسَبِ مُفاضَلَتِهِم ؛ فَلَم یَکُن أحَدٌ أقرَبَ مِن فَضلِ أبی بَکرٍ مِن عُمَرَ ، فَلِذلِکَ آخى بَینَهُما ، وأشبَهَ طَلحَةُ الزُّبَیرَ وقَرُبَت مَنازِلُهُما لِذلِکَ فَآخى بَینَهُما ، وکَذلِکَ فَعَلَ بِعَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ آخى بَینَهُ وبَینَ عُثمانَ . ثُمَّ قالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام : إنَّما أخَّرتُکَ لِنَفسی ، أنتَ أخی وصاحِبی ، فَلَم یَکُن فیهِم أحَدٌ أشبَهَ بِالنَّبِیِّ صلى الله علیه و آله مِن عَلِیٍّ علیه السلام ، ولا أولى بِمُؤاخاةِ النَّبِیِّ مِنهُ ، فَاستَحَقَّ بِمُؤاخاةِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله ؛ لِتَقَدُّمِهِ عَلَى القَومِ . وکانَت مُؤاخاةُ عَلِیٍّ علیه السلام أفضَلَ مِن مُؤاخاةِ غَیرِهِ ؛ لِفَضلِهِ عَلى غَیرِهِ .(8)
9527.الاستیعاب : آخى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَینَ المُهاجِرین بِمَکَّةَ ، ثُمَّ آخى بَینَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ بِالمَدینَةِ ، وقالَ فی کُلِّ واحِدَةٍ مِنهُما لِعَلِیٍّ علیه السلام : «أنتَ أخی فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ» ، وآخى بَینَهُ وبَینَ نَفسِهِ .(9)
9526.المعیار و الموازنة : آن گاه ، درباره حدیث مؤاخات و دلالت آشکارى که در آن هست ، اندیشیدند ؛ این که پیامبر صلى الله علیه و آله مسلمانان را بر حَسَب منزلتشان متمایز ساخت و سپس با توجّه به برترىِ یکى بر دیگرى ، میان ایشان پیوند برادرى برقرار ساخت . براى مثال ، نزدیک ترین فرد به منزلت ابو بکر ، عمر بود . لذا میان آن دو، برادرى افکند . همچنین طلحه ، شبیه زبیر بود و منزلت نزدیک به هم داشتند . از این رو ، آن دو را با هم برادر قرار داد . همین کار را با عبد الرحمان بن عوف کرد و او را با عثمان ، برادر قرار داد. سپس به على علیه السلام فرمود : «به این دلیل ، تو را آخر از همه قرار دادم که براى خودم بمانى . تو برادر و یارِ منى» . پس در میان مسلمانان ، هیچ کس شبیه تر از على علیه السلام به پیامبر صلى الله علیه و آله نبود ، و نه سزاوارتر از او به برادرى با پیامبر صلى الله علیه و آله . او به سبب پیش گامى اش بر دیگران ، شایسته برادرى با پیامبر صلى الله علیه و آله بود . برادرىِ على علیه السلام ، برتر از برادرىِ دیگران بود ؛ چرا که بر دیگران ، فضیلت داشت.
9527.الاستیعاب : پیامبر خدا ، در مکّه، میان مهاجران برادرى افکند و سپس در مدینه ، میان مهاجران و انصار پیوند برادرى برقرار ساخت و در هر دو مورد ، به على علیه السلام فرمود : «تو در دنیا و آخرت ، برادر منى» و میان او و خود ، برادرى افکند.
9 / 3
مُؤاخاةُ أصحابِ النَّبیّ بَعدَ الهِجرَةِ
9528.الإمام علیّ علیه السلام : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله لَمّا هاجَرَ إلَى المَدینَةِ آخى بَینَ أصحابِهِ مِنَ المُهاجِرینَ وَالأَنصار ، جَعَلَ المَواریثَ عَلَى الاُخُوَّةِ فِی الدِّینِ لا فی میراثِ الأَرحامِ ، وذلِکَ قَولُهُ تَعالى : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَـهَدُواْ بِأَمْوَ لِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِى سَبِیلِ اللهِ وَالَّذِینَ ءَاوَواْ وَّنَصَرُواْ أُوْلَئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ» إلى قَولِهِ سُبحانَهُ : «وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلَـیَتِهِم مِّن شَىْ ءٍ حَتَّى یُهَاجِرُواْ»(10) ، فَأَخرَجَ الأَقارِبَ مِنَ المیراثِ وأثبَتَهُ لِأَهلِ الهِجرَةِ وأهلِ الدِّینِ خاصَّةً ، ثُمَّ عَطَفَ بِالقَولِ فَقالَ تَعالى : «وَالَّذِینَ کَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ إِلَا تَفْعَلُوهُ تَکُن فِتْنَةٌ فِى الأَرْضِ وَفَسَادٌ کَبِیرٌ»(11) ، فَکانَ مَن ماتَ مِنَ المُسلِمینَ یَصیرُ میراثُهُ وتَرِکَتُهُ لِأَخیهِ فِی الدِّینِ دونَ القَرابَةِ وَالرَّحِمِ الوَشیجَةِ .(12) فَلَمّا قَوِیَ الإِسلامُ أنزَلَ اللّه ُ : «النَّبِىُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَ جُهُ أُمَّهَـتُهُمْ وَأُوْلُواْ الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى کِتَـبِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهَـجِرِینَ إِلَا أَن تَفْعَلُواْ إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفًا کَانَ ذَ لِکَ فِى الْکِتَـبِ مَسْطُورًا «(13) ، فَهذا مَعنى نَسخِ آیةِ المیراثِ .(14)
9529.الطبقات الکبرى عن ضُمرة بن سعید : لَمّا قَدِمَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله المَدینَة آخى بَینَ المُهاجِرینَ بَعضِهِم لِبَعضٍ ، وآخى بَینَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ ؛ آخى بَینَهُم عَلَى الحَقِّ وَالمُؤاساةِ ویَتَوارَثونَ بَعدَ المَماتِ دونَ ذَوِی الأَرحامِ ، وکانوا تِسعینَ رَجُلاً ؛ خَمسَةٌ وأربَعونَ مِنَ المُهاجِرین ، وخَمسَةٌ وأربَعونَ مِنَ الأَنصار ، ویُقالُ : کانوا مِئَةً ؛ خَمسونَ مِنَ المُهاجِرینَ ، وخَمسونَ مِنَ الأَنصار ، وکانَ ذلِکَ قَبلَ بَدر . فَلَمّا کانَت وَقعَةُ بَدر و أنزَلَ اللّه ُ تَعالى : «وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى کِتَـبِ اللهِ إِنَّ اللهَ بِکُلِّ شَىْ ءٍ عَلِیمٌ «(15) فَنَسَخَت هذِهِ الآیَةُ ماکانَ قَبلَها ، وَانقَطَعَتِ المُؤاخاةُ فِی المیراثِ ، ورَجَعَ کُلُّ إنسانٍ إلى نَسَبِهِ ووَرِثَهُ ذَوو رَحِمِهِ .(16)
9 / 3
برادر شدن یاران پیامبر ، پس از هجرت
9528.امام على علیه السلام : پیامبر خدا ، چون به مدینه هجرت کرد ، میان یاران مهاجر و انصارش برادرى افکند و ارثبَرى را بر پایه برادرىِ دینى قرار داد ، نه بر پایه پیوند خویشاوندى . این است سخن خداى متعال که : «کسانى که ایمان آورده اند و هجرت کرده اند و در راه خدا، با مال و جان خود به جهاد پرداخته اند و کسانى که [مهاجران را] پناه داده اند و یارى کرده اند ، آنان ، یاران یکدیگرند» تا این سخن خداى سبحان که : «و کسانى که ایمان آورده اند ، ولى هجرت نکرده اند ، هیچ گونه خویشاوندى [ـِ دینى]اى با شما ندارند ، مگر آن که هجرت کنند» . بدین ترتیب ، خویشاوندان را از میراث خارج ساخت و آن را ویژه اهل هجرت و اهل دین ، قرار داد . سپس خداوند متعال ، در ادامه سخن فرمود : «و کسانى که کفر ورزیدند ، یاران یکدیگرند . اگر این [دستور]را به کار نبندید ، در زمین ،فتنه و فسادى بزرگ ، پدید خواهد آمد» . پس هر یک از مسلمانان که در مى گذشت ، میراث و اموالِ به جا مانده اش به برادر دینى اش مى رسید ، نه به خویشان و بستگان نزدیکش. امّا چون اسلام نیرومند شد ، خداوند ، این آیه را فرو فرستاد : «پیامبر به مؤمنان ، ازخودشان سزاوارتر [ونزدیک تر] است و همسرانش مادران ایشان اند ، و خویشاوندان ، طبق کتاب خدا ، بعضى نسبت به بعضى اولویت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدّم اند] ، مگر آن که بخواهید به دوستان [مؤمن]خود[وصیّت یا]نیکى کنید ؛ و این در کتاب [خدا] ، نگاشته شده است» . این است معناى منسوخ شدن «آیه میراث» .
9529.الطبقات الکبرى ـ به نقل از ضُمرة بن سعید ـ: چون پیامبر خدا به مدینه آمد ، میان مهاجران با یکدیگر ، و [نیز]میان مهاجران و انصار ، برادرى افکند . آنان را بر پایه حق و یارىِ مالىِ یکدیگر، و ارث بردن از یکدیگر پس از مرگ به جاى ارث بردن خویشاوندان ، برادر قرار داد . آنان نود مَرد بودند : چهل و پنج نفر از مهاجران و چهل و پنج نفر از انصار . به قولى ، یکصد نفر بودند : پنجاه مهاجر و پنجاه انصارى . و این رویداد ، پیش از [جنگ] بدر بود. هنگامى که جنگ بدر به وقوع پیوست، خداى متعال ، این آیه را نازل فرمود که : «و خویشاوندان ، طبق کتاب خدا ، اولى به یکدیگرند . همانا خدا به هر چیزى داناست» . این آیه ، آنچه را پیش از آن بود ، منسوخ کرد و ارث بردن بر پایه برادرىِ دینى از بین رفت و هر کس به نَسَب خویش بازگشت و خویشاوندانش ، ارثبَر او شدند.
9530.السیرة النبویّة لابن هشام عن ابن إسحاق : آخى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَینَ أصحابِهِ مِنَ المُهاجِرینَ وَالأَنصار ، فَقالَ ـ فیما بَلَغَنا ، ونَعوذُ بِاللّه ِ أن نَقولَ عَلَیهِ ما لَم یَقُل ـ : تَآخَوا فِی اللّه ِ أخَوَینِ أخَوَینِ .(17)
9531.السیرة النبویّة لابن هشام عن ابن إسحاق : حَضَّ [رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله]المُسلِمینَ عَلَى التَّواصُلِ ، وجَعَلَ المُهاجِرینَ وَالأَنصار أهلَ وِلایَةٍ فِی الدِّینِ ، دونَ مَن سِواهُم ، وجَعَلَ الکُفّارَ بَعضَهُم أولیاءَ بَعضٍ ، ثُمَّ قالَ : «إِلَا تَفْعَلُوهُ تَکُن فِتْنَةٌ فِى الأَرْضِ وَفَسَادٌ کَبِیرٌ» أی إلّا یُوالِ المُؤمِنُ المُؤمِنَ مِن دونِ الکافِرِ وإن کانَ ذا رَحِمٍ بِهِ «تَکُن فِتْنَةٌ فِى الأَرْضِ» أی شُبهَةٌ فِی الحَقِّ وَالباطِلِ ، وظُهورُ الفَسادِ فِی الأَرضِ بِتَوَلِّی المُؤمِنِ الکافِر دونَ المُؤمِنِ . ثُمَّ رَدَّ المَواریثَ إلَى الأَرحامِ مِمَّن أسلَمَ بَعدَ الوِلایَةِ مِنَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ دونَهُم إلَى الأَرحامِ الَّتی بَینَهُم ، فَقالَ : «وَالَّذِینَ ءَامَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَـهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى کِتَـبِ اللهِ» أی بِالمیراثِ «إِنَّ اللهَ بِکُلِّ شَىْ ءٍ عَلِیمُ» .(18)
9532.مسند أبی یعلى عن أنس : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یُؤاخی بَینَ الاِثنَینِ مِن أصحابِهِ ، فَیَطولُ عَلى أحَدِهِمَا اللیلُ حَتّى یَلقاهُ أخاهُ ، فَیَلقاهُ بِوُدٍّ ولُطفٍ ، فَیَقولُ : کَیفَ کُنتَ بَعدی؟ وأمَّا العامَّةُ فَلَم یَکُن یَأتی عَلى أحَدِهِما ثَلاثٌ لا یَعلَمُ عِلمَ أخیهِ .(19)
9530.السیرة النبویّة ، ابن هشام ـ به نقل از ابن اسحاق ـ: پیامبر خدا ، میان یاران مهاجر و انصارش برادرى برقرار کرد و ـ آن طور که به ما رسیده است ، و پناه مى بریم به خدا از این که به ایشان چیزى ببندیم که نفرموده است ـ فرمود : «دو به دو ، با یکدیگر برادر خدایى [و دینى]شوید» .
9531.السیرة النبویّة ، ابن هشام ـ به نقل از ابن اسحاق ـ: [پیامبر خدا] مسلمانان را به پیوند با یکدیگر ترغیب فرمود و مهاجران و انصار را با هم ، و نه با دیگران ، برادر دینى قرار داد ، و کافران را دوستان یکدیگر معرّفى نمود و سپس فرمود : » » اگر چنین نکنید ، فتنه و فسادى بزرگ در زمین ، پدید خواهد آمد» » ؛ یعنى اگر مؤمن ، مؤمن را به جاى کافر ـ هر چند خویشاوند او باشد ـ به دوستى نگیرد ، «فتنه اى در زمین پدید خواهد آمد» ؛ یعنى حق و باطل ، مشتبه خواهند شد و به سبب دوست گرفتن مؤمن از میان کافران (و نه از میان مؤمنان) ، در جامعه ، تباهى بروز خواهد کرد . بعدا میراث ها [و ارثبَرى] را به خویشاوندانى که پس از برادرى افکندن میان مهاجران و انصار اسلام آوردند ، باز گرداند و فرمود : » «و کسانى که بعدا ایمان آوردند و مهاجرت کردند و در کنار شما جهاد نمودند ، اینان ، از شمایند. و خویشاوندان ، بر طبق کتاب خدا ، اولى به یکدیگرند» ؛ یعنى به ارث بردن . «همانا خدا به هر چیزى داناست» » .
9532.مسند أبى یعلى ـ به نقل از اَنَس ـ: پیامبر خدا میان یارانش، دو به دو، برادرى مى افکند. پس هر یک از آن دو، [بر اثر شوق دیدار برادرش] شب درازى را سپرى مى کرد تا برادرش را دیدار کند و [صبحگاه،] او را با دوستى و لطف ، دیدار مى کرد و مى گفت : بعد از من چگونه بودى؟ امّا عموم [مسلمانان] ، بر هر یک از آنها سه شب نمى گذشت که از حال برادر [دینى] خود ، خبر نداشته باشد.
9533.الأمالی للطوسی عن سعد بن حذیفة بن الیمان عن أبیه آخى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَینَ الأَنصارِ وَالمُهاجِرینَ اُخُوَّةَ الدِّینِ ، وکانَ یُؤاخی بَینَ الرَّجُلِ ونَظیرِهِ ، ثُمَّ أخَذَ بِیَدِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ، فَقالَ : هذا أخی . قالَ حُذَیفَةُ : فَرَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله سَیِّدُ المُرسَلینَ ، وإمامُ المُتَّقینَ ، ورَسولُ رَبِّ العالَمینَ ، الَّذی لَیسَ لَهُ فِی الأَنامِ شِبهٌ ولا نَظیرٌ ، وعَلِیُّ بنُ أبیطالِبٍ علیه السلام أخوهُ .(20)
9534.الطبقات الکبرى عن محمّد بن عمر بن علیّ : لَمّا قَدِمَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله آخى بَینَ المُهاجِرینَ بَعضِهِم بِبَعضٍ(21) ، وآخى بَینَ المُهاجِرین وَالأَنصار . فَلَم تَکُن مُؤاخاةٌ إلّا قَبلَ بَدر ، آخى بَینَهُم عَلَى الحَقِّ وَالمُؤاساةِ ؛ فَآخى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَینَهُ وبَینَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام .(22)
9535.تفسیر القمّی ـ فی قَولِهِ تَعالى : «أَن تَأْکُلُواْ مِن بُ: إنَّها نَزَلَت لَمّا هاجَرَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إلَى المَدینَةِ وآخى بَینَ المُسلِمین مِنَ المُهاجِرین وَالأَنصارِ ، وآخى بَینَ أبی بَکر وعُمَر ، وبَینَ عُثمانَ وعَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوف ، وبَینَ طَلحَةَ وَالزُّبَیرِ ، وبَینَ سَلمان وأبی ذَ رٍّ ، وبَینَ المِقداد وعَمّار ، وتَرَکَ أمیرَ المُؤمِنینَ علیه السلام ، فَاغتَمَّ مِن ذلِکَ غَمّاً شَدیداً ، فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، بِأَبی أنتَ واُمّی! لِمَ لا تُؤاخی بَینی وبَینَ أحَدٍ؟ فَقالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : وَاللّه ِ یا عَلِیُّ ، ما حَبَستُکَ إلّا لِنَفسی ، أما تَرضى أن تَکونَ أخی وأنَا أخوکَ ، وأنتَ أخی فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ ، وأنتَ وَصِیّی ووَزیری وخَلیفَتی فی اُمَّتی ؛ تَقضی دَینی وتُنجِزُ عِداتی وتَتَوَلّى عَلى(23) غُسلی ولا یَلیهِ غَیرُکَ ، وأنتَ مِنّی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى ، إلّا أنَّهُ لا نَبِیَّ بَعدی ؛ فَاستَبشَرَ أمیرُ المُؤمِنینَ بِذلِکَ . فَکانَ بَعدَ ذلِکَ إذا بَعَثَ رَسولُ اللّه صلى الله علیه و آله أحَداً مِن أصحابِهِ فی غَزاهٍ أو سَرِیَّةٍ یَدفَعُ الرَّجُلُ مِفتاحَ بَیتِهِ إلى أخیهِ فِی الدِّینِ ویَقولُ لَهُ : خُذ ماشِئتَ ، وکُل ما شِئتَ . فَکانوا یَمتَنِعونَ مِن ذلِکَ حَتّى رُبَّما فَسَدَ الطَّعامُ فِی البَیتِ ، فَأَنزَلَ اللّه ُ : «لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَأْکُلُواْ جَمِیعًا أَوْ أَشْتَاتًا» یَعنی إن حَضَرَ صاحِبُهُ أو لَم یَحضُر إذا مَلَکتُم مَفاتِحَهُ ، وقَولُهُ : «فَإِذَا دَخَلْتُم بُیُوتًا فَسَلِّمُواْ عَلَى أَنفُسِکُمْ»(24) .(25)
9533.الأمالى ، طوسى ـ به نقل از سعد بن حُذَیفة بن یمان ، از پدرش ـ: پیامبر خدا ، میان انصار و مهاجران ، برادرى دینى برقرار ساخت . ایشان ، هر فردى را با همتایش برادر قرار مى داد . سپس دست على بن ابى طالب علیه السلام را گرفت و فرمود : «این هم برادرِ من است» . حذیفه مى گوید : پیامبر خدا ، سَرور پیامبران مُرسل ، پیشواى پرهیزگاران ، و فرستاده پروردگار جهانیان بود و در میان مردمان ، همانندى نداشت و على بن ابى طالب علیه السلام برادرِ او شد.
9534.الطبقات الکبرى ـ به نقل از محمّد بن عُمر بن على علیه السلام ـ: چون پیامبر خدا [به مدینه]آمد ، میان مهاجران با یکدیگر و [نیز]میان مهاجران و انصار ، برادرى افکند و این برادرى افکندن ، پیش از جنگ بدر بود . پیامبر صلى الله علیه و آله ، آنان را بر پایه حق و یارىِ یکدیگر ، برادر هم قرار داد ، و میان خودش و على بن ابى طالب علیه السلام نیز برادرى نهاد.
9535.تفسیر القمّى ـ درباره آیه » … که از خانه هاى خودتان بخور: این آیه ، زمانى نازل شد که پیامبر خدا به مدینه مهاجرت کرد و میان مسلمانان مهاجر و انصار ، برادرى افکند : ابو بکر و عمر را با هم برادر قرار داد ، و عثمان و عبد الرحمان بن عوف را با هم ، و طلحه و زبیر را با هم ، و سلمان و ابو ذر را با هم ، و مقداد و عمّار را با هم ، و امیر مؤمنان را وا گذاشت . على علیه السلام از این امر ، سخت اندوهگین شد و گفت : اى پیامبر خدا! پدر و مادرم به قربانت ! چرا میان من و کسى برادرى نمى افکنى؟ پیامبر خدا فرمود : «به خدا سوگند ـ اى على ـ که تو را جز براى خودم نگه نداشتم . آیا راضى نیستى که من و تو برادر هم باشیم؟ تو در دنیا و آخرت ، برادر منى . تو وصىّ و دستْ یار و جانشین من در میان امّتم هستى . تو اداکننده دَین من هستى و وعده هاى مرا به انجام مى رسانى و غسل دادن مرا به عهده مى گیرى و جز تو کسى متولّى این کار نیست . تو نسبت به من ، همچون هارون نسبت به موسى هستى ، با این تفاوت که پس از من، پیامبرى نخواهد آمد» . پس امیر مؤمنان ، از این سخنان ، شادمان گشت. از آن پس ، هر گاه پیامبر خدا ، یکى از یارانش را به غزوه اى یا سریّه اى مى فرستاد ، آن فرد ، کلید خانه اش را به برادر دینى اش مى داد و به او مى گفت : هر چه خواستى، بردار و هر چه خواستى، بخور ؛ امّا آنان ، از این کار خوددارى مى ورزیدند تا جایى که گاه ، غذا در خانه[ى شخصى که به جنگ رفته بود]فاسد مى شد . پس خداوند ، این آیه را فرو فرستاد که : «بر شما باکى نیست که با هم بخورید یا پراکنده» ؛ یعنى در صورتى که کلیدهاى خانه در اختیار شما بود ، چه صاحب آن خانه حاضر باشد و چه نباشد . و نیز فرمود : «پس هر گاه به خانه ها[یى که گفته شد]درآمدید ، به خویشتن سلام کنید» .
9536.تفسیر القمّی : إنَّ الحُکمَ کانَ فی أوَّلِ النُّبُوَّةِ أنَّ المَواریثَ کانَت عَلَى الاُخُوَّةِ لا عَلَى الوِلادَةِ ، فَلَمّا هاجَرَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إلَى المَدینَة آخى بَینَ المُهاجِرینَ وبَینَ الأَنصار ، فَکانَ إذا ماتَ الرَّجُلُ یَرِثُهُ أخوهُ فِی الدِّینِ و یَأخُذُ المالَ وکُلَّ ما تَرَکَ لَهُ دونَ وَرَثَتِهِ ، فَلَمّا کانَ بَعدَ بَدر أنزَلَ اللّه ُ : «النَّبِىُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَ جُهُ أُمَّهَـتُهُمْ وَأُوْلُواْ الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى کِتَـبِ اللهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهَـجِرِینَ إِلَا أَن تَفْعَلُواْ إِلَى أَوْلِیَائِکُم مَّعْرُوفًا» فَنَسَخَت آیَةَ الاُخُوَّةِ بِقَولِهِ : «أُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ» .(26)
9536.تفسیر القمّى : در ابتداى نبوّت ، حکم این بود که میراث ها برپایه برادرى [ـِ دینى] باشد ، نه ولادت [و خویشاوند نسبى] ؛ زیرا زمانى که پیامبر خدا به مدینه هجرت کرد ، میان مهاجران و انصار برادرى برقرار کرد ، به طورى که هر گاه مردى در مى گذشت ، برادر دینى اش وارث او مى شد و دارایى ها و تمام اموال بر جا مانده اش را براى خودش بر مى داشت ، نه وارثان او ؛ امّا بعد از جنگ بدر ، خداوند این آیه را نازل فرمود : «پیامبر ، نسبت به مؤمنان ، از خود آنها سزاوارتر است و همسران او ، مادران ایشان اند، و خویشاوندان ، چه در میان مؤمنان و چه در میان مهاجران ، بر طبق کتاب خدا ، اولى به یکدیگرند ، مگر آن که بخواهید به دوستان [مؤمن]خود [وصیّت یا]احسانى کنید» . بدین ترتیب ، آیه اخوّت، با این فرموده خداوند که : «خویشاوندان ، اولى به یکدیگرند» ، منسوخ شد.
9 / 4
أوَّلُ مَن تَآخَوا فی الإسلامِ
إنّ التناسب الروحی یُعدّ واحدا من أکثر مبادئ المحبّة والاُلفة أصالةً ، یقول أمیرالمؤمنین علیه السلام : «إنَّ النُّفوسَ إذا تَناسَبَتِ ائتَلَفَت» .(27) وفی هذا السیاق ، فقد أقام النبیّ الأکرم صلى الله علیه و آله ـ وعلى ضوء علم النفس الدقیق الذی یمتلکه عن أصحابه ـ مبدأ الاُخوّة بین الأفراد الذین یمتلکون طبیعةً روحیّةً واحدة ، وقد أشار ابن عبّاس إلى هذه النکتة الدقیقة حیث قال : «لمّا نزل قوله تعالى : «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» آخى رسول اللّه صلى الله علیه و آله بین الأشکال والأمثال» . ولا ریب فی أنّ معرفة علاقات الاُخوّة التی أقامها النبیّ الأعظم صلى الله علیه و آله بین أصحابه فی المجتمع المدنیّ ، ذات فائدة کبیرة فی تحلیل أحداث تاریخ صدر الإسلام ؛ ومن هذا المنطلق سوف نشرع بهذا الموضوع مستفیدین من معطیات الوثائق الحدیثیّة والتاریخیّة ، ونبدأ بأجمل الانتقاءات والعلاقات الأخویّة :
9537.العمدة عن أنس : لَمّا کانَ یَومُ المُباهَلَةِ(28) وآخَى النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله بَینَ المُهاجِرینَ وَالأَنصار وعَلِیٌّ علیه السلام واقِفٌ یَراهُ ویَعرِفُ مَکانَهُ لَم یُؤاخِ بَینَهُ وبَینَ أحَدٍ ، فَانصَرَفَ عَلِیٌ علیه السلام باکِیَ العَینِ ، فَافتَقَدَهُ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله ، فَقالَ : ما فَعَلَ أبُو الحَسَنِ؟ فَقالوا : اِنصَرَفَ باکِیَ العَینِ یا رَسولَ اللّه ِ! قالَ : یا بِلالُ اذهَب ، فَائتِنی بِهِ . فَمَضى بِلالٌ إلى عَلِیٍّ علیه السلام وقَد دَخَلَ مَنزِلَهُ باکِیَ العَینِ ، فَقالَت فاطِمَةُ علیهاالسلام : ما یُبکیکَ؟ لا أبکَى اللّه ُ عَینَیکَ! قالَ : یا فاطِمَةُ ، آخَى النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله بَینَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ ، وأنَا واقِفٌ یَرانی ویَعرِفُ مَکانی ولَم یُؤاخِ بَینی وبَینَ أحَدٍ . قالَت : لا یَحزُنُکَ اللّه ُ! لَعَلَّهُ إنَّمَا ادَّخَرَکَ لِنَفسِهِ . فَقالَ بِلالٌ : یا عَلِیُّ ، أجِبِ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله . فَأَتى عَلِیٌّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله . فَقالَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله : ما یُبکیکَ یا أبَا الحَسَنِ! قالَ : واخَیتَ بَینَ المُهاجِرینَ وَالأَنصارِ یا رَسولَ اللّه ِ ، وأنَا واقِفٌ تَرانی وتَعرِفُ مَکانی لَم تُؤاخِ بَینی وبَینَ أحَدٍ! قالَ : إنَّمَا ادَّخَرتُکَ لِنَفسی ، أما یَسُرُّکَ أن تَکونَ أخا نَبِیِّکَ؟ قالَ : بَلى یا رَسولَ اللّه ِ ، أنّى لی بِذلِکَ ، فَأَخَذَهُ بِیَدِهِ وأرقاهُ المِنبَرَ . فَقالَ : اللّهُمَّ ، إنَّ هذا مِنّی وأنَا مِنهُ ، ألا وإنَّهُ مِنّی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى ، ألا مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلِیٌّ مَولاهُ . قالَ : فَانصَرَفَ عَلِیٌّ علیه السلام قَریرَ العَینِ ، فَاتَّبَعَهُ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ ، فَقالَ : بَخٍ بَخٍ یا أبَا الحَسَنِ ، أصبَحتَ مَولایَ ومَولى کُلِّ مُسلِمٍ .(29)
9 / 4
نخستین مسلمانانى که برادر شدند
هماهنگى روحى ، یکى از مهم ترین پایه هاى دوستى و پیوند است . امیر مؤمنان مى فرماید : «جان هاى آدمیان ، زمانى که قرین و همگون باشند ، به هم مى پیوندند» . پیامبر خدا ، بر این اساس و در پرتو شناختِ روانى دقیقى که از یاران خود داشت ، اقدام به ایجاد برادرى در میان افرادى کرد که طبیعت واحدى داشتند . ابن عبّاس ، به همین نکته دقیق ، اشاره کرده ، آن جا که گفته است : هنگامى که خداوند ، آیه «همه مؤمنان با هم برادرند» را نازل کرد ، پیامبر صلى الله علیه و آله میان کسانى که از نظر روحى و زندگى همسان و همانند بودند ، برادرى برقرار نمود. تردیدى نیست که شناخت روابط برادرانه ـ که پیامبر عظیم الشأن ، میان یاران خود در جامعه اسلامى ایجاد کرد ـ سهمى بزرگ در تحلیل رخدادهاى صدر اسلام دارد . از همین رو ، ما با استفاده از داده هاى متون حدیثى و تاریخى ، به این موضوع مى پردازیم و با زیباترین گلچین ها و روابط برادرانه آغاز مى کنیم :
9537.العُمدة ـ به نقل از اَنَس ـ: چون روز مباهله(30) شد و پیامبر صلى الله علیه و آله میان مهاجران و انصار ، پیمان برادرى بست ، با آن که على علیه السلام ایستاده بود و پیامبر صلى الله علیه و آله او را مى دید و جایگاهش را مى شناخت ، میان او و هیچ کس ، برادرى برقرار نکرد . پس على علیه السلام با چشم گریان رفت . پیامبر صلى الله علیه و آله جویاى او شد و فرمود : «ابو الحسن ، چه شد؟». گفتند : اى پیامبر خدا! او با چشم گریان ، از این جا رفت . پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «اى بلال! برو و او را نزد من بیاور» . بلال ، در پىِ على علیه السلام رفت . على علیه السلام با چشم گریان ، وارد خانه اش شده بود . فاطمه علیهاالسلامبه او گفت : «خداوند ، چشمانت را نگریانَد! چرا گریه مى کنى؟». گفت : اى فاطمه! پیامبر خدا ، میان مهاجران و انصار برادرى افکند و با آن که من ایستاده بودم و او مرا مى دید و مى دانست کجا ایستاده ام، میان من و هیچ کس ، برادرى برقرار نساخت. فاطمه علیهاالسلام گفت : «خدا تو را اندوهگین نکناد! شاید تو را براى خودش نگه داشته بوده است» . بلال [بر آنها وارد شد و] گفت : اى على! پیامبر صلى الله علیه و آله تو را طلبیده است . على علیه السلام نزد پیامبر صلى الله علیه و آله رفت. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «چرا گریه مى کنى ، اى ابو الحسن؟» . گفت : اى پیامبر خدا! میان مهاجران و انصار ، پیمان برادرى بستى. من نیز ایستاده بودم و مرا مى دیدى و مى دانستى کجا ایستاده ام؛ امّا میان من و هیچ کس ، برادرى برقرار نساختى! پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «من ، تو را براى خودم نگه داشته بودم . آیا دوست ندارى که برادرِ پیامبرت باشى؟!». على علیه السلام گفت : چرا ، اى پیامبر خدا! من کجا و این افتخار کجا؟ پس پیامبر خدا، دست او را گرفت وبالاى منبر برد و فرمود: «بار خدایا! این از من است و من از او هستم . هان! او براى من ، همچون هارون است نسبت به موسى . هان! هر که من مولاى اویم ، این على ، مولاى اوست» .پس على علیه السلام شادمان برگشت . عمر بن خطّاب ، در پىِ او رفت و گفت : بَه بَه ، اى ابو الحسن! تو مولاى من و مولاى هر مسلمانى شدى.
9538.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لعلیّ علیه السلام ـ: إنَّ اللّه َ تَعالى أمَرَنی أن أتَّخِذَکَ أخا ووَصِیّا ، فَأَنتَ أخی ووَصِیّی ، وخَلیفَتی عَلى أهلی فی حَیاتی وبَعدَ مَوتی .(31)
9539.المستدرک على الصحیحین عن ابن عمر : أنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله آخى بَینَ أصحابِهِ ؛ فَآخى بَینَ أبی بَکرٍ وعُمَرَ ، وبَینَ طَلحَةَ وَالزُّبَیرِ ، وبَینَ عُثمانَ بنِ عَفّان وعَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوف . فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : یا رَسولَ اللّه ِ ، إنَّکَ قَد آخَیتَ بَینَ أصحابِکَ ، فَمَن أخی؟ قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : أ ما تَرضى یا عَلِیُّ أن أکونَ أخاکَ؟ ـ قالَ ابنُ عُمَرَ : وکانَ عَلِیٌّ علیه السلام جَلدا شُجاعا ـ فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : بَلى ، یا رَسولَ اللّه . فَقالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : أنتَ أخی فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ .(32)
9538.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به على علیه السلام ـ: خداى متعال به من فرمود که تو را برادر و وصىّ خویش گیرم . پس تو برادر و وصىّ من و جانشین من در میان خانواده ام هستى ، چه در زمان حیاتم ، و چه پس از مرگم.
9539.المستدرک على الصحیحین ـ به نقل از ابن عمر ـ: پیامبر خدا ، در میان یارانش برادرى برقرار کرد ؛ ابو بکر را با عمر برادر قرار داد ، طلحه را با زبیر ، و عثمان بن عفّان را با عبد الرحمان بن عوف . على علیه السلام گفت : اى پیامبر خدا! میان یارانت برادرى برقرار کردى . پس برادرِ من کیست؟ پیامبر خدا فرمود : «اى على! آیا راضى نیستى که من ، برادر تو باشم؟!» . على علیه السلام انسانى نیرومند و شجاع بود . پس گفت : چرا ، اى پیامبر خدا! پیامبر خدا فرمود : «تو در دنیا و آخرت ، برادر منى».
9540.سنن الترمذی عن ابن عمر : آخى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَینَ أصحابِهِ ، فَجاءَ عَلِیٌّ علیه السلام تَدمَعُ عَیناهُ ، فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، آخَیتَ بَینَ أصحابِکَ ولَم تُؤاخِ بَینی وبَینَ أحَدٍ؟ فَقالَ لَهُ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : أنتَ أخی فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ .(33)
9541.فضائل الصحابة لابن حنبل عن عمر بن عبد اللّه عن أب إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله آخى بَینَ النّاسِ وتَرَکَ عَلِیّا حَتّى بَقِیَ آخِرَهُم لا یَرى لَهُ أخا ، فَقالَ : یا رَسولَ اللّه ِ ، آخَیتَ بَینَ النّاسِ وتَرَکتَنی؟ قالَ : ولِمَ تَرانی تَرَکتُکَ؟ إنَّما تَرَکتُکَ لِنَفسی! أنتَ أخی وأنَا أخوکَ ، فَإِن ذاکَرَکَ أحَدٌ فَقُل : أنَا عَبدُ اللّه ِ وأخو رَسولِهِ ، لا یَدَّعیها بَعدُ إلّا کَذّابٌ .(34)
9542.فضائل الصحابة لابن حنبل عن زید بن أبی أوفى : دَخَلتُ عَلى رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله مَسجِدَهُ ـ فَذَکَرَ قِصَّةَ مُؤاخاةِ رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَینَ أصحابِهِ ـ فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام ـ یَعنی لِلنَّبِیِّ صلى الله علیه و آله ـ : لَقَد ذَهَبَت روحی وَانقَطَعَ(35) ظَهری حینَ رَأَیتُکَ فَعَلتَ بِأَصحابِکَ ما فَعَلتَ غَیری ، فَإِن کانَ هذا مِن سُخطٍ عَلَیَّ فَلَکَ العُتبى وَالکَرامَةُ! فَقالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : وَالَّذی بَعَثَنی بِالحَقِّ ما أخَّرتُکَ إلّا لِنَفسی ، فَأَنتَ مِنّی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى إلّا أنَّهُ لا نَبِیَّ بَعدی ، وأنتَ أخی ، ووارِثی . قالَ : وما أرِثُ مِنکَ یا رَسولَ اللّه ؟ قالَ : ما وَرَّثَ الأَنبِیاءُ قَبلی . قالَ : وما وَرَّثَ الأَنبِیاءُ قَبلَکَ؟ قالَ : کِتابَ اللّه ِ وسُنَّةَ نَبِیِّهِم ، وأنتَ مَعی فی قَصرٍ فِی الجَنَّةِ مَعَ فاطِمَةَ ابنَتی ، وأنتَ أخی ورَفیقی . ثُمَّ تَلا رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : «إِخْوَ نًا عَلَى سُرُرٍ مُّتَقَـبِلِینَ»(36) ؛ المُتَحابّونَ فِی اللّه ِ یَنظُرُ بَعضُهُم إلى بَعضٍ .(37)
9540.سنن الترمذى ـ به نقل از ابن عمر ـ: پیامبر خدا ، میان یارانش برادرى برقرار کرد . پس على علیه السلام با دو چشم گریان آمد و گفت : اى پیامبر خدا! میان یارانت برادرى افکندى؛ امّا مرا با هیچ کس ، برادر قرار ندادى؟ پیامبر خدا به او فرمود : «تو برادر من در دنیا و آخرت هستى» .
9541.فضائل الصحابة ، ابن حنبل ـ به نقل از عمر بن عبد اللّه ، از پدرش ، از جدّش: پیامبر صلى الله علیه و آله میان مردم (مسلمانان) برادرى برقرار کرد و على علیه السلام را وا نهاد تا آخر از همه باقى ماندْ و کسى را ندید که با او برادر شود . گفت : اى پیامبر خدا! میان مردم ، برادرى افکندى و مرا وا نهادى؟ پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «چرا فکر مى کنى تو را وا نهاده ام؟ من ، تو را براى خودم گذاشتم! تو برادر منى و من ، برادر تو . پس اگر کسى در این باره با تو بحث کرد ، بگو : من ، بنده خدا و برادر پیامبر او هستم . از این پس ، هر که [جز تو] چنین ادّعایى کند ، قطعا دروغگوست» .
9542.فضائل الصحابة ، ابن حنبل ـ به نقل از زید بن ابى اَوفى که از ماجراى برادرى: در مسجد پیامبر خدا ، به خدمت ایشان رسیدم . . . على علیه السلام به پیامبر صلى الله علیه و آله گفت : وقتى دیدم که به غیر از من، با دیگر یارانت آن کردى که کردى ، روح از بدنم رفت و کمرم شکست . اگر این بدان جهت است که از من ناراحتى اى دارى ، حق دارى که مرا سرزنش کنى یا بزرگوارى نمایى (ببخشى) . پیامبر خدا فرمود : «سوگند به آن که مرا به حق برانگیخت ، تو را جز براى خودم ، آخر از همه قرار ندادم . تو براى من ، همچون هارون نسبت به موسى هستى ، با این تفاوت که پس از من ، پیامبرى نیست . تو برادر و وارث منى» . على علیه السلام گفت : چه چیزى را از تو به ارث مى برم ، اى پیامبر خدا؟ فرمود : «آنچه پیامبرانِ پیش از من، به ارث نهادند» . على علیه السلام گفت : پیامبرانِ پیش از تو ، چه به ارث نهادند؟ پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «کتاب خدا و سنّت پیامبرشان را . و تو و دخترم فاطمه ، در قصرى از بهشت ، با من خواهید بود . تو برادر و همنشین منى» . سپس پیامبر خدا ، این آیه را تلاوت کرد : » «برادرانى که بر تخت هایى ، رو به روى یکدیگر نشسته اند» ، براى خدا یکدیگر را دوست مى دارند و به هم مى نگرند» .
9543.الإمام علیّ علیه السلام : آخى رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَینَ أصحابِهِ ، فَقُلتُ : یا رَسولَ اللّه ِ ، آخَیتَ بَینَ أصحابِکَ وتَرَکتَنی فَردا لا أخَ لی؟! فَقالَ : إنَّما أخَّرتُکَ لِنَفسی ، أنتَ أخی فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ ، وأنتَ مِنّی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى . فَقُمتُ وأنَا أبکی مِنَ الجَذَلِ(38) وَالسُّرورِ ، فَأَنشَأتُ أقولُ : أقیکَ بِنَفسی أیُّهَا المُصطَفَى الَّذی هَدانا بِهِ الرَّحمنُ مِن عَمَهِ الجَهلِ وأفدیکَ حَوبائی(39) وما قَدرُ مُهجَتی لِمَن أنتَمی مَعهُ إلَى الفَرعِ وَالأَصلِ ومَن جَدُّه جَدّی ومَن عَمُّهُ أبی ومَن أهلُهُ ابنی ومَن بِنتُهُ أهلی ومَن ضَمَّنی إذ کُنتُ طِفلاً ویافِعا وأنعَشَنی بِالبِرِّ وَالعَلِّ وَالنَّهَلِ(40) ومَن حینَ آخى بَینَ مَن کانَ حاضِرا دَعانی فَآخانی وبَیَّنَ مِن فَضلی لَکَ الخَیرُ إنّی ما حَییتُ لَشاکِرٌ لِاءِحسانِ ما أولَیتَ یا خاتَمَ الرُّسُلِ(41)
9543.امام على علیه السلام : پیامبر خدا ، میان یارانش برادرى برقرار کرد . من گفتم : اى پیامبر خدا! میان یارانت برادرى افکندى و مرا تنها و بى برادر گذاشتى؟! پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «تو را براى خودم ، آخر از همه قرار دادم . تو در دنیا و آخرت ، برادر منى . تو براى من چنانى که هارون نسبت به موسى بود» . پس برخاستم و در حالى که از شادى و خوش حالى مى گریستم ، این ابیات را برخواندم : [تو را با جان خود ، پاسدارى مى کنم ، اى برگزیده اى که خداى مهربان ، به واسطه او ، ما را از کورى جهالت رهانید .] [جانم به فدایت ! و جان من چه ارزشى دارد در راه کسى که با او از یک شاخه و ریشه ام؟!] [و کسى که نیایَش، نیاى من است و عمویش پدر من و خانواده اش ، فرزند من و دخترش ، همسر من ؛] [کسى که وقتى کودک و نوجوان بودم ، مرا در آغوش خود گرفت و با نیکى و نوشاندن هاى پیاپى اش، مرا جان بخشید ؛] [کسى که وقتى میان حاضران ، برادرى افکند مرا صدا زد و برادر خویشش خواند و برترى مرا آشکار ساخت .] [خیرت باد! تا زنده ام ، سپاس گزارم به خاطر احسانى که به من نمودى ، اى خاتم پیامبران!]
9544.فضائل الصحابة لابن حنبل عن محدوج بن زید : أنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله آخى بَینَ المُسلِمینَ ، ثُمَّ قالَ : یا عَلِیُّ ، أنتَ أخی ، وأنتَ مِنّی بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى غَیرَ أنَّهُ لا نَبِیَّ بَعدی . أ ما عَلِمتَ یا عَلِیُّ ، إنَّهُ أوَّلُ مَن یُدعى بِهِ یَومَ القِیامَةِ یُدعى بی ، فَأَقومُ عَن یَمینِ العَرشِ فی ظِلِّهِ فَاُکسى حُلَّةً خَضراءَ مِن حُلَلِ الجَنَّةِ ، ثُمَّ یُدعى بِالنَّبِیّینَ بَعضِهِم عَلى أثَرِ بَعضٍ . . . ثُمَّ یُنادی مُنادٍ مِن تَحتِ العَرشِ : نِعمَ الأَبُ أبوکَ إبراهیمُ ، ونِعمَ الأَخُ أخوکَ عَلِیٌّ! أبشِر یا عَلِیُّ ، إنَّکَ تُکسى إذا کُسیتُ ، وتُدعى إذا دُعیتُ ، وتُحَیّا إذاحُیِّیتُ .(42)
9545.العمدة عن زید بن أرقم : دَخَلتُ عَلى رَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله فَقالَ : إنّی مُؤاخٍ بَینَکُم کَما آخَى اللّه ُ بَینَ المَلائِکَة . ثُمَّ قالَ لِعَلِیٍّ علیه السلام : أنتَ أخی ورَفیقی ، ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَةَ : «إِخْوَ نًا عَلَى سُرُرٍ مُّتَقَـبِلِینَ» ، الأَخِلّاءُ فِی اللّه ِ یَنظُرُ بَعضُهُم إلى بَعضٍ .(43)
9 / 5
تَجدیدُ مَشرُوعِ الإِخاءِ الدّینِیِّ فی آخِرِ الزَّمانِ
9546.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : رُبَّ مُؤمِنٍ بی ولَم یَرَنی ، ومُصَدِّقٍ بی وما شَهِدَنی ، اُولئِکَ إخوانی حَقّا .(44)
9547.الدرّ المنثور عن أنس : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : لَیتَنی قَد لَقیتُ إخوانی . فَقالَ لَهُ رَجُلٌ مِن أصحابِهِ : أوَلَسنا إخوانَکَ؟ قالَ : بَلى ، أنتُم أصحابی ، وإخوانی قَومٌ یَأتونَ مِن بَعدی یُؤمِنونَ بی ولَم یَرَونی . ثُمَّ قَرَأَ : «الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَوةَ»(45) .(46)
9544.فضائل الصحابة ، ابن حنبل ـ به نقل از محدوج بن زید ـ: پیامبر خدا ، میان مسلمانان ، برادرى برقرار ساخت . سپس فرمود : «اى على! تو هم برادر منى . تو براى من ، چنانى که هارون نسبت به موسى بود ، جز آن که پس از من ، پیامبرى نخواهد بود . اى على! مگر نمى دانى نخستین کسى که در روز قیامت صدا زده مى شود ، منم ، و از سمت راست سایه عرش برمى خیزم و جامه اى سبز رنگ از جامه هاى بهشت ، بر من پوشانده مى شود . سپس پیامبران دیگر ، یکى پس از دیگرى ، صدا زده مى شوند .. . آن گاه ، ندادهنده اى از پایین عرش ندا درمى دهد : چه نیکو پدرى است پدرت ابراهیم! و چه نیکو برادرى است برادرت على! شاد باش ، اى على! آن گاه که [در قیامت] بر من جامه[ى بهشتى] پوشیده شود ، تو نیز جامه پوشانده مى شوى ، و آن گاه که مرا [در قیامت]صدا زنند ، تو نیز صدا زده مى شوى ، و آن گاه که به من درود فرستاده شود ، بر تو نیز درود فرستاده مى شود» .
9545.العمدة ـ به نقل از زید بن ارقم ـ: بر پیامبر خدا وارد شدم . فرمود : «همان گونه که خداوند ، میان فرشتگانْ برادرى افکنده ، من نیز میان شما برادرى مى افکنم» . سپس به على علیه السلام فرمود : «تو برادر من و همنشین منى» . آن گاه ، این آیه را تلاوت کرد : » «برادرانى که برتخت هایى ، رو در روى یکدیگر نشسته اند» ؛ برادرانى خدایى که به یکدیگر مى نگرند» .
9 / 5
تجدید حیات برادرىِ دینى در آخِرْ زمان
9546.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بسا ایمان آورنده اى به من که مرا ندیده است! و بسا تصدیق کننده [حقانیّت و نبوّت]من که مرا مشاهده نکرده است! اینان ، به راستى برادران من اند.
9547.الدرّ المنثور ـ به نقل از اَنس ـ: پیامبر خدا فرمود : «کاش برادرانم را ملاقات مى کردم!» . مردى از یارانش گفت : آیا ما برادران تو نیستیم؟ فرمود : «آرى . شما یاران منید ؛ [امّا] برادران من ، مردمانى هستند که پس از من مى آیند و به من ایمان مى آورند ، در حالى که مرا ندیده اند». سپس این آیه را تلاوت کرد : «کسانى که به غیب ، ایمان مى آورند و نماز مى گزارند» .
9548.المطالب العالیة عن عون(47) بن مالک: قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : یا لَیتَنی لَقیتُ إخوانی . قالوا : یا رَسولَ اللّه ِ ، ألَسنا إخوانَکَ وأصحابَکَ؟ قالَ : بَلى ، ولکِن قوما یَجیؤونَ مِن بَعدِکُم یُؤمِنونَ بی إیمانَکُم ، ویُصَدِّقونّی تَصدیقَکُم ، ویَنصُرونَ(48) نَصرَکُم ، فَیا لَیتَنی لَقیتُ إخوانی .(49)
9549.الإمام الباقر علیه السلام : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ذاتَ یَومٍ وعِندَهُ جَماعَةٌ مِن أصحابِهِ : اللّهُمَّ لَقِّنی إخوانی ـ مَرَّتَینِ ـ . فَقالَ مَن حَولَهُ مِن أصحابِهِ : أما نَحنُ إخوانُکَ یا رَسولَ اللّه ِ؟! فَقالَ : لا ، إنَّکُم أصحابی ، وإخوانی قَومٌ مِن(50) آخِرِ الزَّمانِ آمَنوا بی ولَم یَرَونی ، لَقَد عَرَّفَنیهِمُ اللّه ُ بِأَسمائِهِم وأسماءِ آبائِهِم مِن قَبلِ أن یُخرِجَهُم مِن أصلابِ آبائِهِم وأرحامِ اُمَّهاتِهِم ، لَأَحَدُهُم أشَدُّ بَقِیَّةً عَلى دینِهِ مِن خَرطِ القَتادِ(51) فِی اللیلَةِ الظَّلماءِ ، أو کَالقابِضِ على جَمرِ الغَضى(52) ، اُولئِکَ مَصابیحُ الدُّجى ، یُنجیهِمُ اللّه ُ مِن کُلِّ فِتنَةٍ غَبراءَ مُظلِمَةٍ .(53)
9548.المطالب العالیة ـ به نقل از عون بن مالک ـ: پیامبر خدا فرمود : «اى کاش برادرانم را دیدار مى کردم!» . گفتند : اى پیامبر خدا! آیا ما برادران و یاران تو نیستیم؟ فرمود : «چرا ؛ ولى بعد از شما ، مردمانى مى آیند که همانند شما به من ایمان مى آورند و همانند شما تصدیقم مى کنند و همانند شما مرا یارى مى رسانند . پس اى کاش برادرانم را دیدار مى کردم!» .
9549.امام باقر علیه السلام : روزى پیامبر خدا ، در حالى که جماعتى از یارانش نزد ایشان بودند ، دو بار فرمود : «بارخدایا ! مرا با برادرانم ملاقات ده» . یارانش که پیرامون ایشان بودند ، گفتند : مگر ما برادران تو نیستیم ، اى پیامبر خدا؟! فرمود : «نه ، شما یاران منید . برادران من ، مردمانى از آخِرْ زمان هستند که با آن که مرا ندیده اند، به من ایمان آورده اند. خداوند ، آنان را پیش از آن که از پشت پدرانشان و رَحِم مادرانشان بیرون آورد ، با نام و نام پدرانشان به من شناسانْد . هر یک از ایشان ، بر دینش پایدارتر است از [پایدارى بر] فرو مالیدن شاخ و برگ خار مغیلان با دست در شب تار ، یا همانند کسى هستند که اخگرِ چوب درخت شوره گز را در دست گرفته باشد . آنان ، چراغ هاى تاریکى اند . خداوند ، ایشان را از هر فتنه تیره و تار ، مى رهانَد» .
9550.الأمالی للمفید عن عوف بن مالک : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ذاتَ یَومٍ : یا لَیتَنی قَد لَقیتُ إخوانی! فَقالَ لَهُ أبوبَکرٍ وعُمَرُ : أَوَلَسنا إخوانَکَ؟ آمَنّا بِکَ وهاجَرنا مَعَکَ؟! قالَ صلى الله علیه و آله : قَد آمَنتُم وهاجَرتم ، ویا لَیتَنی قَد لَقیتُ إخوانی . فَأَعادَا القَولَ . فَقالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : أنتُم أصحابی ، ولکِن إخوانِیَ الَّذینَ یَأتونَ مِن بَعدِکُم ؛ یُؤمِنونَ بی ویُحِبّونّی ویَنصُرونّی ویُصَدِّقونّی وما رَأَونی ، فَیا لَیتَنی قَد لَقیتُ إخوانی!(54)
9551.صحیح مسلم عن أبی هریرة : أنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أتَى المَقبَرَةَ فَقالَ : السَّلامُ عَلَیکُم دارَ قومٍ مُؤمِنینَ . وإنّا إن شاءَ اللّه ُ بِکُم لاحِقونَ . وَدِدتُ أنّا قد رَأَینا إخوانَنا . قالوا : أَوَلَسنا إخوانَکَ یا رَسولَ اللّه ِ؟ قالَ : أنتُم أصحابی ، وإخوانُنا الَّذینَ لَم یَأتوا بَعدُ . فَقالوا : کَیفَ تَعرِفُ مَن لَم یَأتِ بَعدُ مِن اُمَّتِکَ یا رَسولَ اللّه ِ؟ فَقالَ : أرَأَیتَ لَو أنَّ رَجُلاً لَهُ خَیلٌ غُرٌّ مُحَجَّلَةٌ(55) بَینَ ظَهرَی خَیلٍ دُهمٍ(56) بُهمٍ(57) ، ألا یَعرِفُ خَیلَهُ؟ قالوا : بَلى ، یا رَسولَ اللّه ِ . قالَ : فَإِنَّهُم یَأتونَ غُرّاً مُحَجَّلینَ مِنَ الوُضوءِ ، وأنَا فَرَطُهُم عَلَى الحَوضِ(58) . ألا لَیُذادَنَّ(59) رِجالٌ عَن حَوضی کَما یُذادُ البَعیرُ الضّالُّ ، اُنادیهِم : ألا هَلُمَّ! فَیُقالُ : إنَّهُم قَد بَدَّلوا بَعدَکَ . فَأَقولُ : سُحقا سُحقا .(60)
9550.الأمالى ، مفید ـ به نقل از عوف بن مالک ـ: روزى پیامبر خدا فرمود : «اى کاش برادرانم را مى دیدیم!». ابو بکر و عمر گفتند : مگر ما برادران تو نیستیم؟ به تو ایمان آوردیم و با تو هجرت کردیم . فرمود : «البته شما ایمان آوردید و هجرت کردید ؛ [ولى] اى کاش برادرانم را ملاقات مى کردم !» . آن دو ، سخن خود را تکرار کردند. پیامبر خدا فرمود : «شما یاران منید ؛ امّا برادران من ، آن کسانى هستند که بعد از شما مى آیند ، به من ایمان مى آورند و دوستم مى دارند و یارى ام مى رسانند و تصدیقم مى کنند ، در حالى که مرا ندیده اند. پس اى کاش برادرانم را ملاقات مى کردم!» .
9551.صحیح مسلم ـ به نقل از ابو هُرَیره ـ: پیامبر خدا به قبرستان رفت و فرمود : «درود بر شما ، اى ساکنان سراى گروه مؤمنان! ما نیز به خواست خدا ، به شما خواهیم پیوست . دوست داشتم که برادرانمان را مى دیدیم» . گفتند : مگر ما برادران تو نیستیم ، اى پیامبر خدا؟ فرمود : «شما یاران منید . برادران ما ، آن کسانى هستند که هنوز [به دنیا]نیامده اند» . گفتند : اى پیامبر خدا! چگونه کسانى از امّتت را که هنوز نیامده اند ، مى شناسى؟ فرمود : «به نظر شما ، اگر مردى از میان رَمه اى از اسبان سیاه یک دست ، اسبى با چهره و پاهاى سفید داشته باشد ، اسبش را نمى شناسد؟» . گفتند : چرا ، اى پیامبر خدا! فرمود : «آنان نیز در حالى مى آیند که بر اثر وضو ، چهره ها و پاهایشان سپید است ، و من پیشرو(61) آنان بر کنار حوض [کوثر] هستم . بدانید که مردانى از حوض من ، دور رانده مى شوند ـ چنان که اُشتر گم شده ، دور رانده مى شود ـ و من صدایشان مى زنم : هان! بیایید! ؛ امّا گفته مى شود : اینان پس از تو، [دین و آیین تو را] تغییر دادند . پس من مى گویم : دور شوید ، دور شوید! » .
9552.حلیة الأولیاء عن ابن عمر عن رسول اللّه صلى الله ع مَا اختَلَطَ حُبّی بِقَلبِ عَبدٍ فَأَحَبَّنیإلّا حَرَّمَ اللّه ُ جَسَدَهُ عَلَى النّارِ . ثُمَّ قالَ : لَیتَنی أرى إخوانی وَرَدوا عَلَى الحَوضِ ، فَأَستَقبِلَهُم بِالآنِیَةِ فیهَا الشَّرابُ فَأَسقِیَهُم مِن حَوضی قَبلَ أن یَدخُلُوا الجَنَّةَ . فَقیلَ لَهُ : یا رَسولَ اللّه ِ ، أوَلَسنا إخوانَکَ؟ قالَ : أنتُم أصحابی ، وإخوانی مَن آمَنَ بی ولَم یَرَنی ، إنّی سَأَلتُ رَبّی أن یُقِرَّ عَینی بِکُم وبِمَن آمَنَ بی ولَم یَرَنی .(62)
9553.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ فی وَصفِ إخوانِهِ الَّذینَ یَأتونَ مِن بَعدِهِ: لَو أنَّ أحَدا مِنهُم یُسَبِّحُ تَسبیحَةً خَیرٌ لَهُ مِن أن یَصیرَ لَهُ جِبالُ الدُّنیا ذَهَبا ، ونَظرَةٌ إلى واحِدٍ مِنهُم أحَبُّ إلَیَّ مِن نَظرَةٍ إلى بَیتِ اللّه ِ الحَرام ، ولَو أنَّ أحَدا مِنهُم یَموتُ فی شِدَّةٍ بَینَ أصحابِهِ لَهُ أجرُ مَقتولٍ بَینَ الرُّکن وَالمَقام ، ولَهُ أجرُ مَن یَموتُ فی حَرَمِ اللّه ، ومَن ماتَ فی حَرَمِ اللّه ِ آمَنَهُ اللّه ُ مِنَ الفَزَعِ الأَکبَرِ ، وأدخَلَهُ الجَنَّةَ .(63)
9552.حلیة الأولیاء ـ به نقل از ابن عمر ـ: پیامبر خدا فرمود : «محبّت من، به دل هیچ بنده اى نیامیخت و دوستم نداشت ، مگر آن که خداوند ، بدن او را بر آتش حرام گردانید» . سپس فرمود : «کاش برادرانم را ببینم که بر حوض [کوثر] وارد مى شوند و من با ظرف هایى پُر از شراب [ـِ بهشتى] به استقبالشان مى روم و آنها را ، پیش از آن که وارد بهشت شوند ، از حوضم سیراب مى کنم» . گفته شد : اى پیامبر خدا! مگر ما برادران تو نیستیم؟ فرمود : «شما یاران منید . برادران من ، کسانى اند که به من ایمان آورده اند ، در حالى که مرا ندیده اند. من از پروردگارم درخواست کرده ام که چشم مرا به شما و به کسانى که به من ، ندیده ، ایمان آورده اند، روشن گردانَد» .
9553.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در وصف برادرانش که پس از او مى آیند ـ: اگر هر یک از آنان ، یک تسبیح بگوید ، برایش بهتر از آن است که کوه هاى دنیا براى او طلا شوند . یک نگاه به یکى از آنان ، نزد من محبوب تر از نگاه کردن به بیت اللّه الحرام است . اگر فردى از آنان در بین یارانش در سختى بمیرد ، پاداش کسى را دارد که در میان رُکن و مقام ، به قتل رسیده باشد ، و مزد کسى را دارد که در حرم خدا بمیرد . کسى که در حرم خدا بمیرد ، خداوند ، او را از آن وحشت بزرگ [در روز قیامت]، در امان مى دارد و به بهشتش مى بَرَد .
سخنى درباره اُخوّت ، در قرآن و حدیث
بررسى موارد کاربرد دو کلمه «أخ» و «اُخت» در قرآن و حدیث ، نشان مى دهد که این واژه ، در همان معانى لغوى آن (یعنى انواع پیوندهاى نسبى و غیر نسبى) استعمال شده است. در مجموع ، در قرآن ، 82 بار کلمه «أخ» و مشتقّات آن ، و چهارده بار «اُخت» و مشتقّات آن ، استعمال شده است.
معانى و کاربُردهاى «أخ» در قرآن
کلمه «أخ» و «اُخت» در قرآن کریم ، در این معانى به کار رفته است: 1 . پیوند نسبى ، مانند: «رَبِّ إِنِّى لَا أَمْلِکُ إِلَا نَفْسِى وَأَخِى ؛(64) پروردگارا! من جز مالک خود و برادرم نیستم» . 2 . پیوند رضاعى (همشیرگى) ، مانند: «وَأَخَوَ تُکُم مِّنَ الرَّضَـعَةِ؛(65) و خواهران رضاعى
شما» . 3 . پیوند دینى ، مانند: «فَإِن لَّمْ تَعْلَمُواْ ءَابَآءَهُمْ فَإِخْوَ نُکُمْ فِى الدِّینِ ؛(66) اگر پدرانشان را نمى شناسید ، پس ، برادران دینى شمایند» . 4 . پیوند مودّت و دوستى،مانند: «وَ نَزَعْنَا مَا فِى صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ إِخْوَ نًا؛(67) آنچه کینه در سینه هایشان بود ، بیرون آوردیم و برادرانه [در برابر هم بر تخت ها مى نشینند]» . 5 . پیوند قبیله اى ، مانند: «وَ إِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا ؛(68) و به سوى عاد ، برادرشان هود را [فرستادیم]» . 6 . پیوند مصاحبت ، مانند: «إِنَّ هَـذَآ أَخِى لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً ؛(69) این برادرم ، نود و نُه میش دارد» . 7 . پیوند مشابهت ، مانند: «وَ مَا نُرِیهِم مِّنْ ءَایَةٍ إِلَا هِىَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِهَا ؛(70) هیچ آیه اى را به آنها نشان ندادیم ، جز این که از همتایش بزرگ تر بود» یا «کُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَّعَنَتْ أُخْتَهَا ؛(71) هر بار که گروهى وارد [جهنّم] شود ، همکیشان خود را نفرین مى کند» . 8 . پیوند متابعت ، مانند: «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُواْ إِخْوَ نَ الشَّیَـطِینِ ؛(72) ریخت و پاش کنندگان ، برادران شیاطین اند» . 9 . پیوند هماهنگى ، مانند: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ نَافَقُواْ یَقُولُونَ لِاءِخْوَ نِهِمُ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنْ
أَهْلِ الْکِتَـبِ ؛(73) آیا به منافقان ننگریستى که به همتایانشان از کافران اهل کتاب مى گفتند : …» . گفتنى است از معانىِ «برادرى» ، آنچه در این بخش مورد نظر است ، عبارت است از «پیوند دینى» ؛ امّا سایر معانى در بخش هاى دیگر ، به خواست خدا ، خواهند آمد.
برادرى در اسلام
یک . تشریع قانون برادرى در اسلام
تشریع (وضعِ) قانون برادرى ، یکى از برجسته ترین اقداماتِ فرهنگى ، سیاسى ، اجتماعى ، اقتصادى و نظامى پیامبر اسلام است و به روشنى ، حاکى از ارتباط وى با مبدأ وحى ، و نهایت درایت ، حکمت و مدیریتِ ایشان در هدایت و رهبرىِ امّت اسلامى است. قرآن کریم ، با جمله «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ؛(74) در حقیقت ، مؤمنان ، برادران [یکدیگر] اند» ، قانونى را تشریع کرده که بر اساس آن ، نسبت و پیوندى میان آحاد مسلمانان ، ایجاد مى شود که پیش از آن ، وجود نداشت. این پیوند ، «برادرىِ دینى» نامیده مى شود . نکته قابل تأمّل ، این که : از نظر اسلام ، تنها این نوع پیوندِ برادرى است که آثار شرعى و حقوقى دارد ، بدین معنا که پیوند برادرىِ دینى ، اگر با پیوند نسبى همراه شود ، در ازدواج و ارث ، آثار شرعى و حقوقى دارد ، و اگر با پیوند رضاعى توأم گردد ، در ازدواج ، آثارى بر آن مترتّب مى گردد ، و اگر با هیچ یک از پیوندهاى نسبى و رضاعى همراه نباشد ، آثار شرعى و حقوقى خاصّى دارد که در فصل سوم و چهارم این باب ، بدانها اشاره مى شود .
امّا پیوند نسبى و رضاعى بدون پیوند دینى ، از نظر اسلام ، اثرى بر آن مترتّب نیست ؛ مانند دو نفر که به طور نامشروع ، در پدر یا مادر و یا هر دو شریک اند . اسلام ، همان طور که میان فرزند متولّد از زنا با پدر و مادر طبیعى خود ، نسبتى قائل نیست ، تولّد دو نفر از یک پدر و مادر ، یا شیر خوردن آنان را از یک مادر ، بدون پیوند دینى ، معتبر و منشأ آثار شرعى و حقوقى نمى داند.
دو . ایجاد قوى ترین پیوندهاى اجتماعى
اسلام ، با تشریع قانون برادرىِ دینى ، از یک سو با تعصّب هاى نارواى نژادى ، قبیله اى و حزبى به مبارزه برخاست و از سوى دیگر ، قوى ترین و کارآمدترین پیوندهاى اجتماعى و سیاسى را در امّت اسلامى به وجود آورد. ادبیاتى که احادیث اسلامى براى تبیین پیوند دینى به کار گرفته اند ، فوق العاده تأمّل برانگیز و جالب توجّه است . احادیث اسلامى ، نه تنها همه مسلمانان را برادر یکدیگر مى دانند ، بلکه تأکید مى کنند که آنان ، برادر یکدیگر از یک پدر و مادر هستند!(75) و این برادرى ، ریشه در طینت و فطرت و نورانیت جان آنان دارد .(76)
سه . اسلام ، دینِ دوستى و برادرى
اسلام ، دینِ دوستى و برادرى است . از این رو ، براى هر چه نزدیک تر شدنِ مسلمانان به یکدیگر ، این آیین ، تنها به تشریع قانون برادرىِ دینى و تأکید بر آثار و برکات فردى و اجتماعى ،(77) و دنیوى و اخروى(78) آن ، بسنده نکرده ؛ بلکه محبّت مسلمانان را نسبت به یکدیگر ، به عنوان یک فریضه دینى ، واجب کرده است ، چنان که از پیامبر اسلام ، روایت شده است:
الحُبُّ فِى اللّه ِ فَریضَةٌ .(79) مهروَرزى در راه خدا ، فریضه است . و از این بالاتر ، مى فرماید: أوثَقُ عُرَى الإِیمانِ الحُبُّ فى اللّه ِ وَ البُغضُ فى اللّه ِ .(79) محکم ترین دستاویز ایمان ، دوستى و دشمنى در راه خداست . و از این بالاتر ، مى فرماید: هَلِ الدّینُ إلَا الحُبُّ وَ البُغضُ؟!(79) آیا دین ، جز دوستى ورزیدن و دشمنى کردن ، چیز دیگرى است؟! دوستى و برادرى مسلمانان با یکدیگر ، تا آن جا مورد تأکید اسلام است که از پیامبر خدا روایت شده است: مَن أحَبَّ رَجُلاً فى اللّه ِ ؛ لِعَدلٍ ظَهَرَ مِنهُ ـ و هُوَ فى عِلمِ اللّه ِ مِن أهلِ النّارِ ـ آجَرَهُ اللّه ُ عَلى حُبِّهِ إیّاهُ کَما لَو أحَبَّ رَجُلاً مِن أهل الجَنَّةِ!(80) هر کس ، مردى را به خاطر عدالتى که از او سر زده ، در راه خدا دوست بدارد ، در حالى که آن مرد در حقیقت ، اهل جهنّم است ، خداوند به وى ، به خاطر دوست داشتن آن مرد ، پاداش مى دهد ، به همان سان که مردى از اهل بهشت را دوست مى دارد .
چهار . حکمت قانونِ برادرىِ دینى
حکمتِ تشریع قانون برادرى دینى در اسلام و تأکید بر وجوب محبّت مسلمانان
نسبت به یکدیگر ، در واقع ، ساختنِ جامعه اى است که پیوند دوستى و برادرى در آن ، به حدّى قوى و استوار باشد که مردم ، احساس کنند همگى اعضاى یک پیکرند تا اگر عضوى احساس رنج و درد کرد ، سایر اعضا احساس مسئولیت و همدردى نمایند و در خدمت درمان آن باشند ، چنان که از پیامبر خدا روایت شده است : یَنبَغى لِلمُؤمِنینَ أن یَکونوا فیما بَینَهُم کَمَنزِلَةِ رَجُلٍ واحِدٍ ، إذَا اشتَکى عُضوٌ مِن جَسَدِهِ تَداعى سائِرُ جَسَدِهِ .(81) شایسته است که مؤمنان ، در میان خود ، همانند یک تن باشند ، به گونه اى که هر گاه عضوى از آن تن به درد آمد ، سایر اعضا ، همدردى کنند . ساختن جامعه اى با این ویژگى ، در گفتارْ آسان است ؛ امّا تحقّق عملى آن ، فوق العاده دشوار است . رسیدن به این هدف ، تنها یک راه دارد و آن ، اخلاص در دوستى ، و برادرى براى خداست . رازِ تأکید احادیث اسلامى بر «برادرى در راه خدا» و «دوستى در راه خدا» این است که هدف از تشریع قانون برادرى ـ که همان وحدت کلمه و یک پارچگى امّت اسلامى است ـ جز از این راه ، قابل تحقّق نیست .
پنج . نقش برادرىِ دینى در تأسیس حکومت اسلامى
بر پایه متون دینى اى که در این بخش خواهد آمد ، پیامبر صلى الله علیه و آله براى منسجم کردن هواداران خود ، دو بار از طرح پیوند برادرى بهره گرفت : یک بار قبل از هجرت (در مکّه) و بار دوم ، پس از هجرت به مدینه . این اقدام سیاسى ـ الهى ، بخصوص پس از هجرتِ مسلمانان به مدینه ، در تأسیس نخستین حکومت اسلامى ، نقشى بنیادین داشت ؛ زیرا جامعه اسلامى ، از
یک سو با خطر مشرکان قریش و عموم بت پرستان و همچنین ، خطر یهود مدینه ـ که در داخل و خارج شهر ، زندگى مى کردند و ثروت و امکانات فراوانى داشتند ـ مواجه بود و از سوى دیگر ، نیروهاى تازه مسلمان ، دچار از هم گسیختگى بودند ، دو طایفه اوس و خزرج ، با هم دشمنى و کینه دیرینه داشتند و میان مهاجران و انصار ، از نظر فکرى و فرهنگى ، اختلاف وجود داشت . در این جا بود که آیه اخوّت: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ؛(74) در حقیقت ، مؤمنان ، برادران [یکدیگر] اند» نازل شد و پیامبر اسلام ، با الهام الهى ، همچون سیاست مدارى پخته و کار آزموده ، با به کارگیرى مجدّد طرح برادرىِ دینى ، میان مسلمانان و بویژه مهاجران و انصار ، وحدت سیاسى و معنوى ایجاد کرد و بدین سان بر معضل اختلافات داخلى فائق آمد و با انسجام پیروان خود در برابر دشمنان اسلام حکومت اسلامى را بنیان نهاد. اجراى این طرح ، بدین گونه بود که روزى در یک انجمن عمومى ، ایشان رو به هواداران خود کرد و فرمود: «دوتا دوتا با یکدیگر برادر شوید» .(82) در تواریخ اسلامى ، مشخّصات کسانى که با هم برادر شده اند ، ضبط شده است و زیباترین انتخاب ، انتخاب شخص پیامبر صلى الله علیه و آله بود که امام على علیه السلام را به برادرى خود ، انتخاب کرد و در این باره فرمود: أنتَ أخى فِى الدُّنیا وَ الآخِرَةِ .(83) تو ، برادر من در دنیا و آخرتى . بر اساس متون تاریخى و حدیثى ، یکى از آثار برادرىِ دینى ، در آغاز ، ارث بردن
از یکدیگر بود که پس از قوّت یافتن اسلام ، این حکم ، نسخ گردید .(82)
شش . تجدید حیات برادرىِ دینى در آخِرْ زمان
احادیثى وارد شده که در آنها پیامبر اسلام ، از مردمى یاد مى کند که در آخر زمان به یارى اسلام خواهند شتافت ، و پیامبر خدا ، آنان را به دلیل قوّت ایمان و سرسختى در مسئولیت پذیرى ، برادر خود مى نامد. تأمّل در این احادیث و ملاحظه آنها در کنار احادیثى که در ذیل آیاتى آمده که از یاوران اسلام در آینده تاریخ پیشگویى کرده اند ؛ مانند: «فَسَوْفَ یَأْتِى اللهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ ؛(84) به زودى خدا گروهى [دیگر] را مى آورد که آنان را دوست دارد و آنان نیز او را دوست دارند .» و «وَ إِن تَتَوَلَّوْاْ یَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ ؛(85) و اگر روى برتابید ، [خدا]جاى شما را به مردمى غیر از شما خواهد داد» ، پژوهشگر را به این نتیجه و جمع بندى مى رساند که طرح برادرىِ دینى که در سپیده دم اسلام ، یکى از مقدّمات اصلى پیروزى مسلمانان و تأسیس حکومت اسلامى به رهبرى پیامبر صلى الله علیه و آله بود ، در آخر زمان با قوّت بیشترى تجدید خواهد شد و به خواست خداوند متعال ، زمینه را براى تشکیل حکومت جهانى اسلام به رهبرى مهدى آل محمّد ـ عجّل اللّه تعالى فرجه ـ و تحقق وعده الهىِ «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ ؛(86) تا آن را بر هر چه دین است ، پیروز کند» را فراهم خواهد ساخت.(87)
هفت . مبناى «عقد اخوّت» چیست؟
و در پایان ، یکى از مسائلى که شایسته است در این جا مورد بررسى قرار گیرد ، این است که عقد اخوّت که در جامعه ما اخیرا بین پاره اى از متدیّنان رواج یافته ، آیا ریشه اى در احادیث اسلامى دارد یا خیر؟ محدّث نورى رحمه الله در کتاب مستدرک الوسائل ، در بیان اعمال عید غدیر ، از صاحب کتاب ریاض العلماء ، در ذکر صورت اجازه یکى از علما چنین نقل کرده است : و عقد بینى و بینه الإخاء فى ذلک الیوم المبارک ، الّذى وقع فیه النصّ من سیّد الأنام صلى الله علیه و آله على الخصوص بالإخاء فى ذلک المقام . میان من و او در این روز فرخنده ، پیمان برادرى بسته شد ، آن گونه که از سَرور مردمان [پیامبر صلى الله علیه و آله] حدیث ویژه اى دایر بر پیمان برادرى در این مقام، رسیده است. سپس ، صاحب مستدرک الوسائل مى گوید: من ، حدیثى را که او به آن اشاره کرده و نیز چگونگى پیمان برادرى را ، جز در زاد الفردوس ـ که از مؤلّفات یکى از متأخّران است ـ ، نیافتم . وى در ضمن اعمال این روز فرخنده ، گفته است : شایسته است که در این روز ، با برادران ، عقد اخوّت بسته شود ، بدین گونه که دست راست را بر دستِ راست برادر مؤمنش بگذارد و بگوید : «با تو در راه خدا ، پیمان برادرى مى بندم و با تو در راه خدا ، یک رو (خالص) شدم و در راه خدا ، با تو مصافحه کردم و با خداوند و فرشتگانش و کتاب هایش و پیامبرانش و فرستادگانش و امامان معصوم علیهم السلام ، عهد بستم بر این که اگر از اهل بهشت و شفاعت شدم و اجازه یافتم که وارد بهشت شوم ، داخل آن نشوم ، مگر این که تو همراهم باشى» و آن یکى پاسخ دهد : «پذیرفتم» . سپس ادامه دهد : «همه حقوق برادرى را از تو ساقط کردم ، جز شفاعت ، زیارت و دعا را» .(88)
محدّث قمى رحمه الله ضمن نقل صیغه اخوّت از منبع یاد شده ، مى افزاید : و محدّث فیض نیز در خلاصة الأذکار ، صیغه اخوّت را قریب به همین نحو ، ذکر نموده است .(89) و آن گاه آورده : پس ، قبول نماید طرف مقابل از براى خود یا موکّل خود به لفظى که دلالت بر قبول نماید . پس ساقط کنند از همدیگر ، جمیع حقوق اخوّت را ، ماسِواى دعا و زیارت .(89)
در این باره ، چند نکته ، قابل تأمّل و بررسى است:
الف ـ برادرى اسلامى ، نیازى به اجراى صیغه عقد ندارد
نخستین نکته قابل توجّه این است که پیوند برادرى (اخوّت) در امّت اسلامى ، مورد تأکید قرآن و احادیث اسلامى است و همان طور که اشاره کردیم ، آثار شرعى و حقوق اجتماعى ویژه اى دارد که ترتّب آن ، نیازى به اجراى صیغه عقد اخوّت ندارد ، در عین حال ، قابل اسقاط هم نیست.
ب ـ صیغه عقد اخوّت ، از اهل بیت علیهم السلام نرسیده است
در هیچ روایتى به اجراى صیغه عقد اخوّت ، توصیه نشده و آنچه محدّث نورى نقل کرده ، به تصریح خود وى ، روایت شده از اهل بیت علیهم السلام نیست. در جریان ایجاد برادرى میان مسلمانان در سال اوّل هجرت نیز چیزى به عنوان صیغه عقد اخوّت وجود نداشته است . ظاهرا این صیغه ، ساخته کسى است که از باب خیرخواهى ، براى تقویت دوستى و برادرى میان مسلمانان ، آن را انشا کرده است. همچنین ، متنى که صاحب ریاض العلماء ، بدان اشاره کرده ، چنان که محدّث
نورى آورده ، یافته نشده است و اگر چنین متنى وجود داشت ، بى تردید ، لااقل در شرایط کنونى از طریق جستجوى رایانه اى ، دستیابى به آن ، ممکن بود . شاید مقصود وى از متن مورد اشاره ، روایتى است که دلالت دارد بر این که در روز عید غدیر ، پیامبر خدا ، امام على علیه السلام را به برادرى برگزید .
ج ـ صیغه عقد اخوّت ، ایراد محتوایى دارد
آنچه به عنوان صیغه عقد اخوّت مطرح شده ، از نظر محتوا نیز بى اشکال نیست ؛ زیرا : اوّلاً همان طور که اشاره کردیم ، حقوق برادرىِ دینى که در احادیث اسلامى مورد تأکید قرار گرفته ، قابل اسقاط نیست . ثانیا با عنایت به این که آینده انسان ، قابل پیش بینى نیست ، تعهّد شرعى به این که شخص متعهّد ، بدون همراهى او به بهشت نرود ، در صورتى که همراه ، مستحقّ شفاعت نباشد ، صحیح نیست.
د ـ مکروه بودن اجبار خود بر چیزى
آخرین نکته ، این است که از منظر احادیث اهل بیت علیهم السلام ، ایجاد تعهّدات وجوبى براى خود ، نه تنها ممدوح نیست ، بلکه مذموم است.(90) بنا بر این ، حاصل بررسى هاى انجام شده نشان مى دهد که ایجاد تعهّد شرعى با صیغه عقد اخوّت مورد اشاره ، اگر مذموم نباشد ، بى تردید ، اقدامى درخور ستایش نخواهد بود.
1) الحجرات : 10.
2) الأمالی للطوسی : ص 587 ح 1214 ، بحارالأنوار : ج 38 ص 333 ح 4.
3) المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 185 نقلاً عن تاریخ البلاذری وتاریخ السلامی ، بحارالأنوار : ج 38 ص 335 ح 10.
4) المحبّر : ص 70.
5) قال الحلبی فی سیرته مضیفا : وأنکر العبّاس بن تیمیّة المؤاخاة بین المهاجرین ، ولا سیّما مؤاخاة النبیّ صلى الله علیه و آله لعلیّ علیه السلام ، قال : لأنّ المؤاخاة بین المهاجرین والأنصار إنّما جعلت لإرفاق بعضهم ببعض ، ولتألّف قلوب بعضهم ببعض ، فلا معنى لمؤاخاة مهاجریّ لمهاجریّ . قال الحافظ ابن حجر : وهذا ردّ للنصّ بالقیاس ، وبعض المهاجرین کان أقوى من بعض بالمال والعشیرة ، فآخى بین الأعلى والأدنى لیرتفق الأدنى بالأعلى ، ولیستعین الأعلى بالأدنى ، ولهذا تظهر مؤاخاته صلى الله علیه و آله لعلیّ علیه السلام ؛ کان هو الذی یقوم بأمره قبل البعثة.
6) السیرة الحلبیّة : ج 2 ص 20.
7) حلبى در السیرة النبویة مى افزاید : عبّاس بن تیمیّه ، برقرارىِ پیوند برادرى میان مهاجران ، بویژه برادرى میان پیامبر صلى الله علیه و آله و على علیه السلام را انکار کرده است و گفته : چون برادرى افکندن میان مهاجران و انصار، براى این صورت گرفت که به یکدیگر رسیدگى کنند و دل هایشان نسبت به هم پیوند بخورد ، بنا بر این ، برادرى افکندن میان مهاجر با مهاجر ، معنا ندارد . ابن حجر گفته است : این ، ردّ نص با قیاس است . برخى از مهاجران ، از جهت مالى و یا قبیله اى، قوى تر از برخى دیگر بودند . پیامبر خدا ، میان فرا دست ها و فرو دست ها برادرى افکند تا فروتر از فراتر بهره مند شود و فراتر از فروتر کمک بگیرد و این جا، فلسفه برادرى افکندن میان ایشان و على علیه السلام آشکار مى شود ؛ کسى که پیش از بعثت ، پیامبر صلى الله علیه و آله را در کارش مدد مى رساند (ر . ک : عیون الأثر : ج 1 ص 230).
8) المعیار والموازنة : ص 208.
9) الاستیعاب : ج 3 ص 202.
10) الأنفال : 72.
11) الأنفال : 73.
12) رَحِم واشجة ووشیجة : مشتبکة متّصلة (لسان العرب : ج 2 ص 399 «وشج»).
13) الأحزاب : 6.
14) بحار الأنوار : ج 19 ص 91 ح 48 نقلاً عن تفسیر النعمانی عن الإمام الصادق علیه السلام.
15) الأنفال : 75.
16) الطبقات الکبرى : ج 1 ص 238.
17) السیرة النبویّة لابن هشام : ج 2 ص 150.
18) السیرة النبویّة لابن هشام : ج 2 ص 332.
19) مسند أبی یعلى : ج 3 ص 349 ح 3325.
20) الأمالی للطوسی : ص 587 ح 1215 ، بحارالأنوار: ج 38 ص 333 ح 5.
21) فی المصدر : «فبعض» ، والصواب ما أثبتناه.
22) الطبقات الکبرى : ج 3 ص 22.
23) کلمة «على» لیست فی بحار الأنوار ، ولعلّه الأصحّ.
24) النور : 61.
25) تفسیر القمّی : ج 2 ص 109 ، بحارالأنوار : ج 75 ص 444 ح 2.
26) تفسیر القمّی : ج 1 ص 280 ، بحارالأنوار : ج 19 ص 37 ح 2.
27) غرر الحکم : ح 3393 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 149 ح 3270.
28) وهو الرابع والعشرون من ذی الحجّة (وسائل الشیعة : ج 8 ص 171 ح 47).
29) العمدة : ص 169 ح 262 ، بحارالأنوار : ج 38 ص 343.
30) مصادف با بیست و چهارم ذى حجّه.
31) الأمالی للطوسی : ص 200 ح 341 عن زید بن علیّ عن آبائه علیهم السلام عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 33 ص 325 ح 570.
32) المستدرک على الصحیحین : ج 3 ص 16 ح 4289 ؛ شرح الأخبار : ج 2 ص 178 ح 518 نحوه.
33) سنن الترمذی : ج 5 ص 636 ح 3720 ؛ بشارة المصطفى : ص 204 ؛ بحارالأنوار : ج 38 ص 336 ح 10.
34) فضائل الصحابة لابن حنبل : ج 2 ص 617 ح 1055 ؛ کشف الغمة : ج 1 ص 326.
35) فی المصدر : «وَانقَطَعَت» ، والتصویب من الموضع الثانی من المصدر والمصادر الاُخرى.
36) الحِجر : 47.
37) فضائل الصحابة لابن حنبل : ج 2 ص 638 ح 1085 و ص 666 ح 1137 ؛ تفسیر فرات : ص 227 ح 304 عن عبداللّه بن أبی أوفى.
38) الجَذَل : الفَرَح (الصحاح : ج 4 ص 1654 «جذل»).
39) الحَوباء : النَّفْس (القاموس المحیط : ج 1 ص 58 «حوب»).
40) العَلُّ والعَلَلُ ـ محرّکة : الشَّربة الثانیة ، أو الشُّرب بعد الشُّرب . والنَّهَل ـ محرّکة : أوّل الشُّرب (القاموس المحیط : ج 4 ص 20 «علل» و ص 61 «نهل»).
41) کنز الفوائد : ج 2 ص 180 عن سلیمان بن جعفر الهاشمی عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام.
42) فضائل الصحابة لابن حنبل : ج 2 ص 663 ح 1131 ؛ الأمالی للصدوق : ص 402 ح 520 عن مخدوش بن زید . وراجع : موسوعة الإمام علیّ بن أبى طالب علیه السلام : القسم الثالث / الفصل الرابع : أحادیث المنزلة / حدیث المنزلة.
43) العمدة : ص 170 ح 263 ، بحارالأنوار : ج 38 ص 344 ح 19.
44) تاریخ دمشق : ج 35 ص 252 عن عبدالرحمن بن عوف.
45) البقرة : 3.
46) الدرّ المنثور : ج 1 ص 67 نقلاً عن ابن عساکر.
47) فی الدرّ المنثور : «عوف».
48) فی الدرّ المنثور : «وینصرونی».
49) المطالب العالیة : ج 4 ص 150 ح 4208.
50) فی بحار الأنوار : «فی» ، وهو الأصوب.
51) القَتاد : شجر له شَوک ، وفی المثل : «ومن دونه خَرط القَتاد» (الصحاح : ج 2 ص 521 «قتد»).
52) الغَضَى : شجرٌ ، من الأثل ، خشبُه من أصلب الخَشَب ، وجمره یبقى زمانا طویلاً لاینطفئ (المعجم الوسیط : ج 2 ص 655 «غضى»).
53) بصائر الدرجات : ص 84 ح 4 عن أبی بصیر ، بحارالأنوار : ج 52 ص 123 ح 8.
54) الأمالی للمفید : ص 63 ح 9 ، بحارالأنوار : ج 52 ص 132 ح 36.
55) الغُرَّة : البیاض الذی یکون فی وجه الفرس ، والمُحَجّل : الذی یرتفع البیاض فی قوائمه (النهایة : ج 3 ص 353 «غرر» و ج 1 ص 346 «حجل»).
56) الدُّهْمَة : السَّواد (الصحاح : ج 5 ص 1924 «دهم»).
57) البُهم : جمع بَهِیم ؛ وهو فی الأصل الذی لا یخالط لونه لون سواه (النهایة : ج 1 ص 167 «بهم»).
58) فرطکم على الحوض : متقدّمکم (النهایة : ج 3 ص 434 «فرط»).
59) لَیُذادنّ : لَیُطردنّ (النهایة : ج 2 ص 172 «ذود»).
60) صحیح مسلم : ج 1 ص 218 ح 39.
61) فَرَط که در متن عربى حدیث آمده ، یعنى : آن که بر قوم خود در رفتن به سوى آب ، پیشى جوید . آن که جلوتر از قافله برود و براى آنان ریسمان ها و دلوها را آماده سازد و از چاه ، آب بکشد و مَشک ها را پُرآب کند (لسان العرب : ذیل «فرط»).
62) حلیة الأولیاء : ج 7 ص 255.
63) التحصین لابن فهد : ص 25 ح 40.
64) مائده: آیه 25 . نیز ، ر . ک : نساء: آیه 11 و 12 و 23 و 176 ، مائده : آیه 30 و 31 ، اعراف : آیه 111 و 142 و 150 و 151 ، یونس : آیه 87 ، یوسف : آیه 5 و 7 و 8 و 58 و 59 و 63 ـ 65 و 69 و 70 و 76 و 87 و 89 و 90 و 100 ، توبه : آیه 23 و 24 ، مریم : آیه 28 و 53 ، طه : آیه 30 و 40 و 42 ، مؤمنون : آیه 45 ، نور : آیه 31 و 61 ، فرقان : آیه 35 ، شعرا : آیه 36 ، قصص : آیه 11 و 34 و 35 ، احزاب : آیه 55 ، مجادله : آیه 22 ، معارج : آیه 12 و عبس : آیه 34.
65) نساء: آیه 23.
66) احزاب: آیه 5 . نیز ، ر . ک : بقره: آیه 178 و 220 ، آل عمران: آیه 156 و 168 ، توبه: آیه 11 ، احزاب: آیه 18 و حجرات: آیه 10 و 12.
67) حجر: آیه 47 . نیز ، ر . ک : آل عمران: آیه 103.
68) هود: آیه 50 . نیز ، ر . ک : اعراف: آیه 65 و 73 و 85 ، هود: آیه 61 و 84 ، شعرا : آیه 106 ، 124 ، 142 و 161 ، نمل: آیه 45 ، عنکبوت: آیه 36 ، احقاف: آیه 21 و ق: آیه 13.
69) ص : آیه 23.
70) زخرف: آیه 48.
71) اعراف: آیه 38.
72) اسراء: آیه 27 . نیز ، ر . ک : اعراف: آیه 202.
73) حشر: آیه 11.
74) حجرات : آیه 10.
75) ر . ک :دانش نامه میزان الحکمه: ج 2 ص 27 (مؤمن ، برادر پدر و مادرىِ مؤمن است).
76) ر . ک :دانش نامه میزان الحکمه: ج 2 ص 26 ح 546 ، 547 و 548.
77) ر . ک : دانش نامه میزان الحکمه: ج 2 ص 23 (تشریع برادرىِ دینى).
78) ر . ک : دانش نامه میزان الحکمه: ج 2 ص 31 (جامعه دینى ، همانند پیکرى واحد است).
79) ر . ک : ص 143 (فصل دوم : تأکید بر دوستى در راه خدا).
80) ر . ک : ص 151 (فصل دوم : تأکید بر دوستى در راه خدا / دوستىِ ناآگاهانه در راه خدا).
81) ر . ک : کنز العمال : ج 1 ص 154 ح 766.
82) ر . ک : ص 249 (برادر شدن یاران پیامبر ، پس از هجرت).
83) ر . ک : ص 257 (نخستین مسلمانانى که برادر شدند).
84) مائده : آیه 54.
85) محمّد: آیه 38.
86) توبه : آیه 33 . نیز ، ر . ک : فتح : آیه 28 ، صف : آیه 9.
87) در دانش نامه امام مهدى علیه السلام به تفصیل به این موضوع خواهیم پرداخت ، إن شاء اللّه !.
88) مستدرک الوسائل: ج 6 ص 278 و 279 ح 6843.
89) مفاتیح الجنان : ص 291.
90) ر . ک : وسائل الشیعة: ج 23 ص 303 (باب ششم : کراهة إیجاب الشى ء على النفس دائما بنذر و شبهه).
