7 / 1
أهمّیة الخُلقِ(1)
5615. رسول الله صلى الله علیه و آله: الخُلقُ وِعاءُ الدِّینِ.(2)
5616. عنه صلى الله علیه و آله: لَمّا خَلقَ اللهُ تعالى الإیمانَ قالَ: اللهُمَّ قَوِّنی، فَقَوّاهُ بحُسنِ الخُلقِ والسَّخاءِ ولَمّا خَلقَ اللهُ الکُفرَ قالَ: اللهُمَّ قَوِّنی، فَقَوّاهُ بالبُخلِ وسُوءِ الخُلقِ.(3)
7 / 2
الحَثَّ عَلَى حُسنِ الخُلقِ
5617. رسول الله صلى الله علیه و آله: الإسلامُ حُسنُ الخُلقِ.(4)
7 / 1
اهمّیت اخلاق
5615. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اخلاق،(5) ظرف دین است
5616. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چون خداوند متعال ایمان را آفرید، ایمان گفت: «خدایا! مرا نیرومند گردان» و خداوند، آن را با خوش‌خویى و بخشندگى نیرومند ساخت. و چون کفر را آفرید، کفر گفت: «خدایا! مرا توانا گردان» و خداوند، آن را با بخل و بدخویى توانمند ساخت
7 / 2
تشویق به خوش‌خویى
5617. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اسلام، خوش‌خویى است.
5618. عنه صلى الله علیه و آله: الأخْلاقُ مَنائحُ مِن اللهِ عز و جل، فإذا أحَبَّ عَبدا مَنحَهُ خُلقا حَسَنا، و إذا أبْغَضَ عَبدا مَنحَهُ خُلقا سَیّئا.(6)
5619. الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام عن النبیّ صلى الله علیه و آله: یا علیّ، ألَا اُخبِرُکَ(7) بأشْبَهِکُم بِی خُلقا؟ قالَ: بلى یا رسولَ‌اللهِ، قالَ: أحْسَنُکُم خُلقا أعظَمُکُم حِلْما، وأبَرُّکُم بقَرابَتِهِ، وأشَدُّکُم مِن نَفسِهِ إنْصافا.(8)
5620. رسول الله صلى الله علیه و آله: حُسنُ الخُلقِ نِصْفُ الدِّینِ.(9)
5621. عنه صلى الله علیه و آله: حُسنُ الخُلقِ ذَهَبَ بخَیرِ الدُّنیا والآخِرَةِ.(10)
5622. عنه صلى الله علیه و آله: ما حَسّنَ اللهُ خَلقَ امرئٍ وخُلقَهُ فیُطْعِمَهُ النّارَ.(11)
5623. عنه صلى الله علیه و آله: لَو یَعلَمُ العَبدُ ما فی حُسن الخُلقِ لَعلِمَ أ نَّهُ مُحتاجٌ أنْ یکونَ لَهُ خُلقٌ حَسنٌ.(12)
5624. الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عن رسول الله صلى الله علیه و آله: ثلاثٌ مَن لَم تَکُن فیهِ فلَیس مِنّی ولا مِن اللهِ عز و جل قیلَ: یا رسولَ‌اللهِ، وما هُنَّ؟ قالَ: حِلْمٌ یَرُدُّ بهِ جَهْلَ الجاهِلِ، وحُسنُ خُلقٍ یَعیشُ بهِ فی النّاسِ، ووَرَعٌ یَحْجِزُهُ عن مَعاصی اللهِ عز و جل.(13)
5625. رسول الله صلى الله علیه و آله: زَوَّجتُ المِقدادَ وزَیدا لِیکونَ أشْرَفُکُم عندَ اللهِ أحْسَنَکُم خُلقا.(14)
5618. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خوى‌ها، بخشش‌هاى خداوند عز و جل هستند از این رو، هر گاه خداوند بنده‌اى را دوست بدارد، به او خویى خوش مى‌بخشد و هر گاه بنده‌اى را دشمن بدارد، به او خویى بد مى‌بخشد
5619. امام صادق علیه السلام به نقل از پدرش، از جدّش، از امام على علیهم السلام : پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «اى على! آیا به تو خبر ندهم که اخلاقِ کدام یک از شما، به من شبیه‌تر است؟».
[على علیه السلام] گفت: بفرمایید، اى پیامبر خدا!
فرمود: «آن کسى که از همه شما خوش‌خوتر و بردبارتر، و به خویشاوندانش نیکوکارتر و نسبت به خود، با انصاف‌تر باشد».
5620. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نیک‌خویى، نصف دین است
5621. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نیک‌خویى، خیر دنیا و آخرت را از آنِ خود کرده است
5622. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، خِلقت و خوى کسى را نیکو نگردانید تا او را طعمه آتش سازد
5623. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر بنده بداند که خوش‌خویى چه ثمراتى دارد، هر آینه پى خواهد برد که به داشتنِ خوى نیکو نیازمند است
5624. امام صادق علیه السلام به نقل از پدرانش علیهم السلام پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «سه چیز است که هر کس نداشته باشد، نه از من است و نَه از خداوند عز و جل».
گفته شد: اى پیامبر خدا! آنها کدام‌اند؟
فرمود: «بردبارى، که به وسیله آن، رفتار جهالت‌آمیز نادان را دفع کند؛ اخلاقِ خوش، که با آن، در میان مردم زندگى کند؛ و پاک‌دامنى، که او را از معاصى خداوند عز و جل باز دارد».
5625. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مقداد و زید را من همسر دادم تا معلومتان شود که شریف‌ترینِ شما نزد خدا، نیک‌خوترینِ شماست
5626. بحار الأنوار عن جریرِ بنِ عبدِ اللهِ: قالَ لی رسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: إنّکَ امْرؤٌ قَد أحْسَنَ اللهُ خَلْقَکَ فأحْسِنْ خُلقَکَ.(15)
7 / 3
حُسنُ السَّمتِ
الکتاب
«سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ اَلسُّجُودِ».(16)
الحدیث
5627. رسول الله صلى الله علیه و آله: الهَدْیُ الصّالِحُ والسَّمْتُ الصّالحُ والاقتِصادُ جُزءٌ مِن خَمسَةٍ وأربَعینَ جُزءا مِنَ النُّبُوَّةِ.(17)
5628. عنه صلى الله علیه و آله: زَینُ اُمَّتی فی حُسنِ السَّمْتِ.(18)
5629. عنه صلى الله علیه و آله: خَلَّتانِ لا تَجتَمِعانِ فی مُنافِقٍ: فِقهٌ فی الإسلامِ، وحُسنُ سَمْتٍ فی الوَجهِ.(19)
5630. عنه صلى الله علیه و آله: خَمسٌ لا یَجتَمِعنَ إلّا فی المُؤمِنِ حَقّا یُوجِبُ اللهُ لَهُ بِهِنَّ الجَنَّةَ: النُّورُ فی القَلبِ، والفِقهُ فی الإسلامِ، والوَرَعُ فی الدِّینِ، والمَوَدَّةُ فی الناسِ، وحُسنُ السَّمْتِ فی الوَجهِ.(20)
5626. بحار الأنوار به نقل از جریر بن عبد الله : پیامبر خدا به من فرمود: «تو کسى هستى که خداوند، زیبایت آفریده است پس اخلاقت را نیز زیبا گردان».
7 / 3
سیره نیکو
قرآن
«علامتِ [مشخّصه] آنان بر اثر سجود، در چهره‌هایشان است».
حدیث
5627. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روش نیک و سیره نیک و میانه‌روى، جزئى از چهل و پنج جزء نبوّت است
5628. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زیور امّت من، در نیکویىِ روش و سیره است
5629. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دو خصلت است که در منافق فراهم نمى‌آیند: فهم در اسلام، و برخوردارى از سیماى نیکوکاران
5630. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پنج چیز است که جز در مؤمن راستین فراهم نمى‌آیند و خداوند به سبب آنها بهشت را بر وى واجب مى‌گرداند: نورانیت دل، فهم در اسلام، پارسایى در دین، محبوبیت در میان مردم و داشتنِ سیماى اهل خیر
7 / 4
بَرکات حُسنِ الخُلقِ
5631. رسول الله صلى الله علیه و آله: مَن حَسَّنَ خُلقَهُ بَلّغَهُ اللهُ درَجَةَ الصّائمِ القائمِ.(21)
5632. عنه صلى الله علیه و آله: إنّ العَبدَ لَیَبلُغُ بحُسنِ خُلقِهِ عَظیمَ دَرَجاتِ الآخِرَةِ وشَرَفِ المَنازِل، و إنَّهُ لَضَعیفُ العِبادَةِ.(22)
5633. عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ الرّجُلَ یُدرِکُ بحُسنِ خُلقِهِ دَرَجةَ الصّائمِ القائمِ، و إنَّهُ لَیُکْتَبُ جَبّارا ولا یَمْلِکُ إلّا أهلَهُ!(23)
5634. عنه صلى الله علیه و آله: إنّ صاحِبَ الخُلقِ الحَسنِ لَهُ مِثلُ أجْرِ الصّائمِ القائمِ.(24)
5635. عنه صلى الله علیه و آله: حُسنُ الخُلقِ یُثْبِتُ المَودَّةَ.(25)
5636. عنه صلى الله علیه و آله: حُسنُ البِشْرِ یَذهَبُ بالسَّخیمَةِ.(26)
5637. عنه صلى الله علیه و آله: أوَّلُ ما یُوضَعُ فی مِیزانِ العَبدِ یَومَ القِیامَةِ حُسنُ خُلقِهِ.(27)
5638. عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن شیءٍ أثقَلُ فی المیزانِ مِن حُسنِ الخُلقِ.(28)
7 / 4
پیامدهاى خوش‌خویى
5631. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که اخلاق خویش را نیکو گرداند، خداوند او را به مقام روزه‌گیرِ شبْ‌زنده‌دار مى‌رساند
5632. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بنده هر چند در عبادت ضعیف باشد، با اخلاق نیک خود، در آخرت به درجات بزرگ و منزلت‌هاى والایى دست مى‌یابد
5633. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آدمى [گاه] با حُسن خلق خود، به رتبه روزه‌گیر شبْ‌زنده‌دار مى‌رسد، و [گاه] در زمره گردن‌فرازان (فرمان‌روایان) به شمار مى‌آید، در حالى که جز بر خانواده خود، فرمان‌روایى ندارد!
5634. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا انسان خوش‌خو، پاداشى همانند پاداش روزه‌گیرِ شبْ‌زنده‌دار دارد
5635. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حُسنِ خُلق، رشته دوستى را استوار مى‌کند
5636. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خوش‌رویى، کینه را مى‌برد
5637. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین چیزى که روز قیامت در ترازوى اعمال بنده گذاشته مى‌شود، حُسن خلق اوست
5638. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در ترازوى اعمال، چیزى سنگین‌تر از خوش‌خویى نیست
5639. عنه صلى الله علیه و آله: ما یُوضَعُ فی مِیزانِ امرئٍ یَومَ القِیامَةِ أفضَلُ مِن حُسنِ الخُلقِ.(29)
5640. عنه صلى الله علیه و آله: إنّ أحَبّکُم إلَیَّ وأقرَبَکُم مِنّی یَومَ القِیامَةِ مَجلِسا أحْسَنُکُم خُلقا، وأشَدُّکُم تَواضُعا.(30)
5641. عنه صلى الله علیه و آله: أکمَلُ المؤمنینَ إیمانا أحْسَنُهُم خُلقا.(31)
5642. عنه صلى الله علیه و آله: إنّ أشْبَهَکُم بِی أحْسَنُکُم خُلقا.(32)
5643. عنه صلى الله علیه و آله: إنّما بُعِثْتُ لاُتَمِّمَ مَکارِمَ الأخْلاقِ.(33)
5644. عنه صلى الله علیه و آله: إنّما بُعِثْتُ لاُتَمِّمَ حُسْنَ الأخْلاقِ.(34)
5645. عنه صلى الله علیه و آله: جَعلَ اللهُ سُبحانَهُ مَکارِمَ الأخْلاقِ صِلَةً بَینَهُ وبَینَ عِبادِهِ، فحَسْبُ أحَدِکُم أنْ یَتَمسّکَ بخُلقٍ مُتَّصِلٍ باللهِ.(35)
5646. عنه صلى الله علیه و آله: إنّ اللهَ یُحِبُّ مَعالِیَ الأخْلاقِ ویَکْرَهُ سَفْسافَها.(36)
5639. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در قیامت، چیزى برتر از خوش‌خویى، در ترازوى اعمال آدمى نهاده نمى‌شود
5640. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: محبوب‌ترینِ شما نزد من و نزدیک‌ترینتان به من در روز قیامت، خوش‌خوترین و افتاده‌ترینِ شماست
5641. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن مؤمنى ایمانش کامل‌تر است که اخلاقش نیکوتر باشد
5642. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شبیه‌ترینِ شما به من، خوش‌خوترینِ شماست
5643. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من، در حقیقت، براى این بر انگیخته شده‌ام که مکارم اخلاق را به کمال رسانم
5644. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من، در حقیقت، براى این بر انگیخته شده‌ام که نیکویىِ اخلاق را به کمال رسانم
5645. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند سبحان، مکارم اخلاق را سبب پیوند میان خود و بندگانش قرار داده است پس هر یک از شما را همین بس که به خویى که متّصل به خداست، چنگ بزند
5646. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، خوى‌هاى والا را دوست دارد و خوى‌هاى پست را ناخوش مى‌دارد
7 / 5
تفسیرُ حُسنِ الخُلقِ
5647. رسول الله صلى الله علیه و آله: إنّما تفسیرُ حُسنِ الخُلقِ: ما أصابَ الدُّنیا یَرْضى، و إنْ لَم یُصِبْهُ لَم یَسْخَطْ.(37)
5648. الإمام الصادق علیه السلام عن رسول الله صلى الله علیه و آله: ألا اُنَبّئُکُم بخِیارِکُم؟ قالوا: بلى یارسولَ اللهِ قالَ: أحاسِنُکُم(38) أخْلاقا المُوَطّئونَ أکْنافا، الّذینَ یألَفونَ ویُؤْلَفونَ.(39)
5649. تنبیه الخواطر: جاءَ رجُلٌ إلى رسولِ اللهِ صلى الله علیه و آله مِن بَینِ یدَیهِ فقالَ: یا رسولَ اللهِ، ما الدِّینُ؟ فقالَ: حُسنُ الخُلقِ ثُمَّ أتاهُ عَن یَمینِهِ فقالَ: ما الدِّینُ؟ فقالَ: حُسنُ الخُلقِ ثُمّ أتاهُ مِن قِبَلِ شِمالِهِ فقالَ: ما الدِّینُ؟ فقالَ: حُسنُ الخُلقِ ثُمّ أتاهُ مِن وَرائهِ فقالَ: ما الدِّینُ؟ فالْتَفَتَ إلَیهِ وقاَل: أمَا تَفْقَهُ؟ ! الدِّینُ هُو أنْ لا تَغْضَبَ.(40)
7 / 6
تفسیرُ مکارمِ الأخلاقِ
5650. رسول الله صلى الله علیه و آله: العَدلُ حَسَنٌ ولکنْ فی الاُمَراءِ أحسَنُ، السَّخاءُ حَسَنٌ ولکنْ فی الأغْنِیاءِ أحسَنُ، الوَرَعُ حَسنٌ ولکنْ فی العُلَماءِ أحسَنُ، الصَّبرُ حَسنٌ ولکنْ فی الفُقَراءِ أحسَنُ، التَّوبَةُ حَسنٌ ولکنْ فی الشَّبابِ أحسَنُ، الحَیاءُ حَسنٌ ولکنْ فی النِّساءِ أحسَنُ.(41)
7 / 5
معناى خوش‌خویى
5647. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: معناى حُسن خلق، این است که اگر دنیا به انسان رو کرد، خشنود باشد و اگر رو نکرد، خشمگین نشود
5648. امام صادق علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «آیا شما را از بهترین افرادتان خبر ندهم؟».
گفتند: چرا، اى پیامبر خدا!
پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «خوش‌خوترینِ شما؛ همانان که نرم‌خو و بى‌آزارند، با دیگران اُنس مى‌گیرند و دیگران نیز با آنان اُنس مى‌گیرند».
5649. تنبیه الخواطر: مردى از روبه‌روى پیامبر خدا، نزد ایشان آمد و پرسید: اى پیامبر خدا! دین چیست؟
فرمود: «خوش‌خویى».
سپس از طرف راست آمد و پرسید: دین چیست؟
باز فرمود: «خوش‌خویى».
آن گاه، از طرف چپ ایشان آمد و پرسید: دین چیست؟
باز فرمود: «خوش‌خویى».
سپس از پشت سر ایشان آمد و پرسید: دین چیست؟
پیامبر صلى الله علیه و آله به طرف او برگشت و فرمود: «مگر نمى‌فهمى؟ ! دین، آن است که خشم نگیرى».
7 / 6
معناى فضایل اخلاقى
5650. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عدالت، نیکوست؛ امّا در فرمان‌روایان، نیکوتر است بخشندگى زیباست؛ امّا در توانگران، زیباتر است پارسایى نیکوست؛ امّا در دانشمندان، نیکوتر است شکیبایى نیکوست؛ امّا در فقیران، نیکوتر است توبه نیکوست؛ امّا در جوانان، نیکوتر است و حیا نیکوست؛ امّا در زنان، نیکوتر است
5651. عنه صلى الله علیه و آله: علَیکُم بمَکارِمِ الأخْلاقِ، فإنّ اللهَ عز و جل بَعثَنی بها و إنَّ مِن مَکارِمِ الأخْلاقِ أنْ یَعْفُوَ الرّجُلُ عَمَّنْ ظَلمَهُ، ویُعْطیَ مَن حَرمَهُ، ویَصِلَ مَن قَطعَهُ، وأنْ یَعودَ مَن لا یَعودُهُ.(42)
7 / 7
زینةُ القُلُوب
الکتاب
«وَ اِعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اَللهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ اَلْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لکِنَّ اَللهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ اَلْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ اَلْکُفْرَ وَ اَلْفُسُوقَ وَ اَلْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ اَلرّاشِدُونَ».(43)
الحدیث
5652. رسول الله صلى الله علیه و آله: العَفافُ زِینَةُ البَلاءِ، والتَّواضُعُ زینَةُ الحَسَبِ، والفَصاحَةُ زینَةُ الکلامِ، والعَدلُ زینَةُ الإیمانِ، والسَّکِینَةُ زینَةُ العِبادَةِ، والحِفظُ زینَةُ الرِّوایَةِ، وحِفظُ الحِجاجِ زینَةُ العِلمِ، وحُسنُ الأدبِ زینَةُ العَقلِ، وبَسطُ الوَجهِ زینَةُ الحِلمِ، والإیثارُ زینَةُ الزُّهدِ، وبَذلُ المَوجودِ زینَةُ الیَقینِ، والتَّقَلُّلُ زینَةُ القَناعَةِ، وتَرکُ المَنِّ زینَةُ المَعروفِ، والخُشوعُ زینَةُ الصَّلاةِ، وتَرکُ ما لا یَعنِی زینَةُ الوَرَعِ.(44)
5651. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر شما باد به دست آوردنِ مکارم اخلاق؛ زیرا خداوند عز و جلمرا براى آنها بر انگیخت. و از مکارم اخلاق، این است که آدمى، از کسى که به وى ستم کرده است، در گذرد و به کسى که چیزى را از او دریغ داشته است، عطا کند و با آن که از وى بُریده است، پیوند برقرار سازد و آن را که به عیادتش نمى‌آید، عیادت کند.
7 / 7
زیوَر دل‌ها
قرآن
«و بدانید که پیامبر خدا در میان شماست. اگر در بسیارى از کارها، از [رأى و میل] شما پیروى کند، قطعاً دچار زحمت مى‌شوید؛ لیکن خدا ایمان را براى شما دوست‌داشتنى گردانید و آن را در دل‌هاى شما بیاراست، و کفر و پلیدکارى و سرکشى را در نظرتان ناخوشایند ساخت. آنان [که چنین‌اند]، ره‌یافتگان‌اند».
حدیث
5652. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عفافْ زیور بلاست، و فروتنىْ زیور نژاد، و فصاحتْ زیور سخن، و عدالتْ زیور ایمان، و آرامشْ زیور عبادت، و حفظْ زیور نقل، و نگه داشتنِ حجّت‌ها زیور دانش، و ادب نیکو زیور خرد، و گشاده‌رویىْ زیور بردبارى، و ایثارْ زیور زهد، و بخشیدنِ موجودىْ زیور یقین، و کم‌خواهىْ زیور قناعت، و منّت ننهادنْ زیور نیکى کردن، و خشوعْ زیور نماز، و ترک بیهودگىْ زیور پارسایى
7 / 8
أحسنُ الزِّینةِ
5653. رسول الله صلى الله علیه و آله: أحسَنُ زِینَةِ الرَّجُلِ السَّکِینَةُ معَ إیمانٍ.(45)
5654. عنه صلى الله علیه و آله: ما زَیَّنَ اللهُ رجُلاً بزِینَةٍ خَیرا مِن عَفافِ بَطنِهِ.(46)
5655. عنه صلى الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام : إنّ اللهَ زَیَّنَکَ بزِینَةٍ لَم یُزَیِّنِ العِبادَ بِشَیءٍ أحَبَّ إلى اللهِ مِنها، ولا أبلَغَ عِندَهُ مِنها: الزُّهدُ فی الدنیا، وإنَّ اللهَ قد أعطاکَ ذلکَ، وجَعَلَ الدنیا لا تَنالُ مِنکَ شیئا، وجَعَلَ لَکَ سِیماءَ تُعرَفُ بها.(47)
7 / 9
مضار سوءِ الخُلقِ
الکتاب
«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اَللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ اَلْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی اَلْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اَللهِ إِنَّ اَللهَ یُحِبُّ اَلْمُتَوَکِّلِینَ».(48)
«عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ».(49)
الحدیث
5656. رسول الله صلى الله علیه و آله: الخُلقُ السَّیِّئُ یُفسِدُ العَملَ کما یُفسِدُ الخَلُّ العَسلَ.(50)
7 / 8
نیکوترین زیور
5653. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نیکوترین زیور مرد، آرامشِ همراه با ایمان است
5654. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، هیچ مردى را به زیورى بهتر از عفّت شکم نیاراست
5655. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به على علیه السلام : همانا خداوند، تو را به زیورى آراسته است که بندگان به چیزى محبوب‌تر و رساتر از آن نزد خدا، آراسته نشده‌اند: خداوند، بى‌رغبتى به دنیا را خداوند به تو عطا فرمود و دنیا را چنان قرار داد که از تو به نوایى نرسد و برایت سیمایى قرار داد که با آن شناخته مى‌شوى
7 / 9
پیامدهاى بدخویى
قرآن
«پس به [برکتِ] رحمت خداوند، با آنان نرم‌خو [و پُر مِهر] شدى، و اگر تندخو و سخت‌دل بودى، قطعاً از پیرامون تو پراکنده مى‌شدند. پس، از آنان در گذر و برایشان آمرزش بخواه، و در کار [ها] با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتى، بر خدا توکّل کن؛ زیرا خداوند، توکّل کنندگان را دوست مى‌دارد».
«گستاخ، [و] گذشته از آن، ناشناخته نسَب است».
حدیث
5656. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خوىِ بد، کار را تباه مى‌کند، همان گونه که سرکه عسل را
5657. عنه صلى الله علیه و آله: سُوءُ الخُلقِ ذَنبٌ لا یُغْفَرُ.(51)
5658. عنه صلى الله علیه و آله وقد سُئلَ عنِ الشُّؤْمِ : سُوءُ الخُلقِ.(52)
5659. عنه صلى الله علیه و آله: خَصْلَتانِ لا تَجْتَمعانِ فی مؤمنٍ: البُخلُ وسُوءُ الخُلقِ.(53)
5660. عنه صلى الله علیه و آله وقد قیلَ لَهُ: إنّ فُلانَةَ تَصومُ النّهارَ وتَقومُ اللّیلَ، وهِی سَیِّئةُ الخُلقِ تُؤْذی جِیرانَها بلِسانِها : لا خَیرَ فیها، هِی مِن أهْلِ النّارِ.(54)
5661. عنه صلى الله علیه و آله وقَد سُئِلَ عَن سَبَبِ قَولِهِ حینَ دَفَنَ سَعدَ بنَ مُعاذٍ: «إنَّ سَعدا قَد أصابَتهُ ضَمَّةٌ»، فقالَ : نَعَم، إنَّهُ کانَ فی خُلقِهِ مَع أهلِهِ سُوءٌ.(55)
5662. عنه صلى الله علیه و آله: إنّ العَبدَ لَیَبلُغُ. بِسُوءِ خُلقِهِ أسْفَلَ دَرَجَة فی جَهنَّمَ.(22)
5663. الإمام علیّ علیه السلام عن رسول الله صلى الله علیه و آله: أبى اللهُ لِصاحِبِ الخُلقِ السَّیِّئِ بالتَّوبَةِ، فقیلَ: یا رسولَ اللهِ، وکیفَ ذلکَ؟ قالَ:… فإنَّه إذا تابَ مِن ذَنبٍ وَقعَ فی ذَنبٍ أعْظَمَ مِن الذَّنبِ الّذی تابَ مِنهُ.(56)
7 / 10
الأخلاقُ المذمومةِ
5664. الإمام الصادق علیه السلام عن رسول الله صلى الله علیه و آله: ألا اُخبِرُکُم بأبعَدِکُم مِنّی شَبَها؟ قالوا: بلى یا رسولَ اللهِ قالَ: الفاحِشُ المُتَفَحِّشُ البَذیءُ، البَخیلُ، المُخْتالُ، الحَقودُ، الحَسودُ، القاسِی القَلبِ، البَعیدُ مِن کُلِّ خَیرٍ یُرْجى، غَیرُ المَأمونِ مِن کُلِّ شَرٍّ یُتَّقى.(57)
5657. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بدخویى، گناهى نابخشودنى است
5658. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ این پرسش که: شومى چیست؟ : بدخویى
5659. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دو خوى در مؤمن فراهم نمى‌آیند: بخل و بدخویى
5660. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله هنگامى که به ایشان گفته شد: فلان زن، روزها را روزه مى‌گیرد و شب‌ها را به عبادت مى‌گذراند؛ امّا بداخلاق است و همسایگانش را با زبان خود، مى‌آزارد : خیرى در او نیست او دوزخى است
5661. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ این که چرا در هنگام دفن سعد بن معاذ فرمود: «همانا بر سعد، فشارى وارد آمد» : آرى، او با خانواده‌اش [کمى] بَدخُلق بود
5662. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا بنده… با بداخلاقى‌اش، به پایین‌ترین درجه دوزخ مى‌رسد
5663. امام على علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «خداوند از آدم بدخوى، توبه نمى‌پذیرد».
گفته شد: اى پیامبر خدا! چرا؟
فرمود: «چون هر گاه از گناهى توبه مى‌کند، در ورطه گناهى بدتر از آن که به خاطرش توبه کرده است، مى‌افتد».
7 / 10
خوى‌هاى نکوهیده
5664. امام صادق علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «آیا شما را از کم‌شباهت‌ترینتان به خودم، آگاه نسازم؟».
گفتند: چرا، اى پیامبر خدا!
فرمود: «زشتگوىِ بى‌آبروىِ بى‌شرمِ بخیل که متکبّر و کینه‌توز و حسود و سنگ‌دل است و هیچ خیرى از او بر نمى‌خیزد و کسى از شرّش در امان نیست».
5665. عنه صلى الله علیه و آله لأبی ذرّ : یا أبا ذرٍّ! لا تَکُنْ عَیّابا، ولا مَدّاحا، ولا طَعّانا، ولا مُمارِیا.(58)
5665. پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به ابو ذر : اى ابو ذر! نه عیبجو باش و نه ثناگو و نه طعنه‌زن و نه مجادله‌گر
1) قال أبو حامد الغزالی: الخَلق والخُلق عبارتان مستعملتان معا، یقال: فلان حَسَن الخَلق والخُلق، أی حسن الظاهر والباطن، فیُراد بالخَلق الصورة الظاهرة، ویُراد بالخُلق الصورة الباطنة…. فالخُلق عبارة عن هیئة للنّفس راسخة تصدُر عنها الأفعال بسهولة ویُسر من غیر حاجة إلى فکر ورویّة، فإن کانت الهیئة بحیث تصدر عنها الأفعال الجمیلة المحمودة عقلاً وشرعا سُمّیت الهیئة خُلقا حسنا، و إن کان الصادر منها الأفعال القبیحة سُمّیت الهیئة التی هی المصدر خُلقا سیّئا (المحجّة البیضاء: ج 5 ص 95).
2) کنز العمّال: ج 3 ص 3 ح 5137 نقلاً عن الحکیم عن أنس.
3) المحجّة البیضاء: ج 5 ص 90.
4) کنز العمّال: ج 3 ص 17 ح 5225 نقلاً عن الدیلمی عن أبی سعید.
5) ابو حامد غزّالى مى‌نویسد: کلمات «خَلق» و «خُلق» با هم به کار مى‌روند مثلاً گفته مى‌شود: «فلان حَسَنُ الخَلق و الخُلق»؛ یعنى: خوش ظاهر و باطن است بنا بر این، منظور از خَلق، شکل و چهره ظاهرى است و مراد از خُلق، صورت و چهره باطنى… خُلق، عبارت است از: هیئت و حالتى راسخ در نفْس، که به سبب آن، افعال به راحتى و بدون احتیاج به فکر و تأمّل، از نفس سر مى‌زند. حال، اگر از آن هیئت و خوى، افعال و رفتارهاى پسندیده عقلى و شرعى سر بزند، آن هیئت را خُلقِ حَسَن (خوى نیکو) مى‌نامند و اگر افعال زشت و ناپسند سر بزند، آن را خُلق سَیِّئ (خوى بد و ناپسند) مى‌نامند (ر. ک: المحجّة البیضاء: ج 5 ص 95).
6) الاختصاص: ص 225.
7) فی المصدر: «اُخبرکم»، وما أثبتناه من بحار الأنوار.
8) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 333 ح 2656، بحار الأنوار: ج 77 ص 58 ح 3.
9) الخصال: ص 30 ح 106 عن أنس، بحارالأنوار: ج 71 ص 393 ح 62.
10) الأمالی للصدوق: ص 588 ح 811 عن موسى بن إبراهیم عن الإمام الکاظم عن أبیه عن جدّه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 8 ص 119 ح 7.
11) بحار الأنوار: ج 71 ص 393 ح 63.
12) بحار الأنوار: ج 10 ص 369 ح 20 عن داوود بن سلیمان بن یوسف عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام.
13) الخصال: ص 145 ح 172 عن الحسین بن زید، بحارالأنوار: ج 69 ص 386 ح 49.
14) کنز العمّال: ج 3 ص 20 ح 5248 عن الشعبی.
15) بحار الأنوار: ج 71 ص 394 ح 63.
16) الفتح: 29.
17) الخصال: ص 178 ح 238 عن ابن عبّاس، بحار الأنوار: ج 71 ص 343 ح 2.
18) بحار الأنوار: ج 71 ص 344 ح 5 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام.
19) الأمالی للطوسی: ص 36 ح 37 عن محمّد بن جعفر عن أبیه الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 71 ص 343 ح 3.
20) کنز الفوائد: ج 2 ص 10، بحارالأنوار: ج 1 ص 219 ح 49.
21) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 71 ح 328 عن فاطمة بنت علیّ بن موسى الرضا عن أبیها عن الإمام الکاظم عن أبیه عن الإمام الباقر علیهم السلام وعن عمّه زید عن أبیهما الإمام زین العابدین عن أبیه وعمّه عن الإمام علیّ علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 71 ص 388 ح 36.
22) المعجم الکبیر: ج 1 ص 260 ح 754 عن أنس.
23) شرح نهج البلاغة: ج 6 ص 338 عن الإمام الحسن علیه السلام.
24) الکافی: ج 2 ص 100 ح 5 عن ذریح عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 71 ص 375 ح 5.
25) تحف العقول: ص 45، بحار الأنوار: ج 77 ص 148 ح 71.
26) الکافی: ج 2 ص 103 ح 6 عن سماعة عن الإمام الکاظم علیه السلام، بحارالأنوار: ج 74 ص 172 ح 41.
27) قرب الإسناد: ص 46 ح 149 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 71 ص 385 ح 26.
28) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 37 ح 98 عن داوود بن سلیمان الفرّاء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 71 ص 383 ح 17.
29) الکافی: ج 2 ص 99 ح 2 عن الإمام زین العابدین علیه السلام، بحارالأنوار: ج 7 ص 249 ح 7.
30) قرب الإسناد: ص 45 ح 148 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 71 ص 385 ح 26.
31) الأمالی للطوسی: ص 140 ح 227 عن محمّد بن علیّ بن عبدالله بن جعفر بن أبی طالب عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 71 ص 389 ح 44.
32) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 50 ح 194 عن الحسین بن خالد عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 71 ص 387 ح 35.
33) کنز العمّال: ج 3 ص 16 ح 5217 عن أبی هریرة.
34) کنز العمّال: ج 3 ص 16 ح 5218 نقلاً عن ابن سعد عن مالک بن مالک.
35) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 122.
36) کنز العمّال: ج 3 ص 10 ح 5180 عن سهل بن سعد.
37) کنز العمّال: ج 3 ص 17 ح 5229 عن أبی هریرة.
38) وفی المصدر: «أحسنکم»، وما أثبتناه من بحار الأنوار.
39) الزهد للحسین بن سعید: ص 20 ح 75 عن حبیب بن الخثعمی، بحار الأنوار: ج 71 ص 396 ح 76.
40) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 89، بحارالأنوار: ج 71 ص 393 ح 63.
41) کنز العمّال: ج 15 ص 896 ح 43542 عن الإمام علیّ علیه السلام.
42) الأمالی للطوسی: ص 478 ح 1042 عن محمّد بن علیّ بن الحسین بن زید بن علیّ عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 69 ص 375 ح 24.
43) الحجرات: 7.
44) جامع الأخبار: ص 337 ح 947، بحار الأنوار: ج 77 ص 131 ح 41.
45) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 402 ح 5868 عن أبی الصباح الکنانی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 71 ص 337 ح 2.
46) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 229.
47) مشکاة الأنوار: ص 207 ح 560 عن أبی أیّوب الأنصاری، بحارالأنوار: ج 40 ص 318 ح 1.
48) آل عمران: 159.
49) القلم: 13.
50) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 37 ح 96 عن داوود بن سلیمان الفرّاء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 73 ص 297 ح 8.
51) کنزالعمّال: ج 3 ص 443 ح 7363 عن أنس؛ المحجّة البیضاء: ج 5 ص 93.
52) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 89، بحار الأنوار: ج 71 ص 393 ح 63.
53) شرح نهج البلاغة: ج 6 ص 337.
54) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 90، بحار الأنوار: ج 71 ص 394 ح 63.
55) الأمالی للصدوق: ص 469 ح 623 عن عبدالله بن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 6 ص 220 ح 14.
56) النوادر للراوندی: ص 131 ح 165 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 73 ص 299 ح 12.
57) الکافی: ج 2 ص 291 ح 9، بحارالأنوار: ج 72 ص 109 ح 9.
58) أعلام الدین: ص 198 عن أبی ذرّ، بحار الأنوار: ج 77 ص 85 ح 3.
