جوامع حدیثى

مقصود از جامع حدیثى، کتابى است که گستره اى بیش از یک موضوع دارد و ابواب، عناوین و روایاتى را در حوزه هاى متفاوت (همانند: فقه، اعتقادات، اخلاق، تفسیر و…) گزارش مى نماید.

جوامع حدیثى را مى توان به سه دسته تقسیم کرد: جوامع حدیثى اوّلیه، جوامع حدیثى ثانویه، و جوامع حدیثى متأخّر:

1. جوامع حدیثى اوّلیه

مقصود از جوامع حدیثى اوّلیه، آن دسته از منابع اند که تا قرن سوم هجرى نگارش یافته اند. این جوامع، به دو دسته قابل تقسیم اند:

1 / 1. جوامع حدیثى اولیه مکتب اهل بیت علیهم السلام

بر پایه اسناد موجود، تألیف این دسته از جوامع حدیثى، از دوران امامت امام رضا علیه السلام (م 203 ق) آغاز شد و به دلیل محدودیت هاى سیاسى اى که براى پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام وجود داشت، متأسّفانه آمار دقیقى از آنها در دست نیست. برخى از جوامع حدیثى اوّلیه شیعه، عبارت اند از:

1. الجامع، تألیف یونس بن عبد الرحمان (درگذشته در اوایل قرن سوم هجرى)،

2. الجامع، تألیف احمد بن محمّد بن ابى نصر بِزَنطى (م 221 ق)،

3. کتاب الثلاثین، تألیف حسین بن سعید اهوازى (درگذشته در اوایل قرن سوم هجرى)،

4. نوادر الحکمة، تألیف محمّد بن احمد بن یحیى اشعرى (درگذشته در قرن

سوم هجرى)،

5. المحاسن، تألیف احمد بن محمّد بن خالد بَرقى (م 274 یا 280ق).

گفتنى است که از جوامع اوّلیه حدیثى شیعه، تنها بخش هایى از کتاب المحاسن بر جاى مانده است.

1 / 2. جوامع حدیثىِ اوّلیه اهل سنّت

پس از رفع ممنوعیت نگارش حدیث در اوایل قرن دوم، اهل سنّت، دیگر محدودیتى براى نگارش حدیث نداشتند و در مدّت حدود دو قرن، شمار قابل توجّهى «جامع حدیثى» پدید آوردند که بسیارى از آنها بر جاى مانده اند، از جمله:

1. الموطّأ، تألیف مالک بن اَنَس حِمیَرى (م 179 ق)،

2. مسند ابن حنبل، تألیف احمد بن محمّد بن حنبل شیبانى مَروَزى (م 241 ق)،

3. صحیح البخارى، تألیف محمّد بن اسماعیل بُخارى (م 256 ق)،

4. صحیح مسلم، تألیف مسلم بن حَجّاج نیشابورى (م 261 ق)،

5. سنن ابن ماجة، تألیف محمّد بن یزید ماجه قزوینى (م 273 ق)،

6. سنن أبى داوود، تألیف ابو داوود سلیمان بن اشعث سِجِستانى (م 275 ق)،

7. سُنن النَّسائى، تألیف احمد بن شعیب نَسایى (م 303 ق).

2. جوامع حدیثى ثانویه

مقصود از جوامع ثانویه، آن دسته از منابع اند که در محدوده زمانى قرن چهارم تا دهم هجرى نگارش یافته اند. این منابع نیز دو دسته اند:

2 / 1. جوامع حدیثى ثانویه مکتب اهل بیت علیهم السلام

شمارى از این منابع که اکنون در اختیار ما قرار دارند، عبارت اند از:

1. الکافى، تألیف محمّد بن یعقوب کُلَینى رازى (م 329 ق)،

2. کتاب من لا یحضره الفقیه، تألیف محمّد بن على بن بابویه قمى (شیخ صدوق) (م 381 ق)،

3. تهذیب الأحکام، تألیف محمّد بن حسن طوسى (شیخ طوسى) (م 460 ق)،

4. الاستبصار، تألیف محمّد بن حسن طوسى (شیخ طوسى) (م 460 ق).

گفتنى است که برخى از جوامع حدیثى بزرگ این دوره، همچون: مدینة العلم (تألیف شیخ صدوق) و استقصاء الاعتبار (تألیف علّامه حلّى)، دستْ خوش حوادث روزگار گشته و به دست ما نرسیده اند.

2 / 2. جوامع حدیثى ثانویه اهل سنت

برخى از مهم ترین جوامع حدیثى ثانویه اهل سنّت، از این قرارند:

1. جامع الاُصول فى أحادیث الرسول صلی الله علیه و آله، تألیف ابن اثیر جَزَرى (م 606 ق)،

2. جامع المسانید و السنن، تألیف ابن کثیر دمشقى (م 774 ق)،

3. مشکاة المصابیح، تألیف ابن خطیب محمّد بن عبد الله تبریزى (م 776 ق)،

4. الجامع الکبیر، تألیف جلال الدین ابو بکر سیوطى (م 911 ق)،

5. کنز العمّال، تألیف على بن حسام الدین متّقى هندى (م 975 ق).

3. جوامع حدیثى متأخّر

مقصود از جوامع حدیثى متأخّر، آن دسته از منابع اند که در قرن یازدهم و پس از آن، نگارش یافته اند. شمارى از این جوامع که در این دوران توسّط دانشمندان شیعه تألیف شده اند، عبارت اند از:

1. الوافى، تألیف ملّا محسن فیض کاشانى (م 1091 ق)،

2. وسائل الشیعة، تألیف محمّد بن حسن حُرّ عاملى (م 1104 ق)،

3. بحار الأنوار، تألیف محمّدباقر مجلسى (م 1111 ق)،

4. العوالم، تألیف عبد الله بن نور الدین بَحرانى (م 1173 ق)،

5. الشفا فى أخبار آل المصطفى صلی الله علیه و آله، تألیف محمّدرضا بن عبد المطّلب تبریزى (م 1208 ق)،

6. جامع العلوم و المعارف، تألیف سیّد عبد الله شُبَّر (م 1242 ق)،

7. مستدرک الوسائل، تألیف میرزا حسین نورى طَبَرسى (م 1320 ق)،

8. جامع أحادیث الشیعة، تألیف اسماعیل معزّى ملایرى (معاصر).

همچنین شمارى از جوامع متأخّر که توسّط پژوهشگران اهل سنّت نگارش یافته اند، عبارت اند از:

1. التاج الجامع للاُصول فى أحادیث الرسول صلی الله علیه و آله، تألیف منصور على ناصف (معاصر)،

2. المسند الجامع، تألیف بشّار عوّاد (معاصر)،

3. نضرة النعیم، تألیف جمعى از مؤلّفان (معاصر).

اکنون باید دید که: آیا جوامع حدیثى موجود، مى توانند پاسخگوى نیازهاى عصر حاضر، نسل جدید و مراکز مختلف علمى و فرهنگى جهان – که خواستار آشنایى با معارف اصیل اسلام اند – باشند یا خیر؟

بى تردید، منابع حدیثى اوّلیه و ثانویه، منابع خوبى براى دستیابى به سخنان نورانى پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت او به شمار مى روند و تا حدود بسیارى پاسخگوى نیازهاى پژوهشگران عصر خود بوده اند و برخى از جوامع حدیثى متأخّر نیز براى محقّقان امروز، بسیار سودمندند؛ امّا هم نیازهاى عصر حاضر، بسیار بیشتر از آثار موجود است، و هم ظرفیت پاسخگویى احادیث به نیازهاى امروز، بسیار بالاست.

این نکته نیز قابل توجّه است که مُسنَدنویسى و جمع احادیث، بدون تبویب و تنظیم موضوعى، در عصر حاضر، کاربرد زیادى حتّى براى پژوهشگران ندارد.