2 / 1
الإِسلامُ دینُ الدُّنیا وَالآخِرَةِ
الکتاب
«مَنْ کانَ یُرِیدُ ثَوابَ اَلدُّنْیا فَعِنْدَ اَللهِ ثَوابُ اَلدُّنْیا وَ اَلْآخِرَةِ وَ کانَ اَللهُ سَمِیعاً بَصِیراً» .(1)
«فَآتاهُمُ اَللهُ ثَوابَ اَلدُّنْیا وَ حُسْنَ ثَوابِ اَلْآخِرَةِ وَ اَللهُ یُحِبُّ اَلْمُحْسِنِینَ» .(2)
«لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا اَلْحُسْنى وَ زِیادَةٌ وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لا ذِلَّةٌ أُولئِکَ أَصْحابُ اَلْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ» .(3)
«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» .(4)
«اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ – لَهُمُ اَلْبُشْرى فِی اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا وَ فِی اَلْآخِرَةِ لا تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اَللهِ ذلِکَ هُوَ اَلْفَوْزُ اَلْعَظِیمُ» .(5)
2 / 1
اسلام، دینِ دنیا و آخرت
قرآن
«هر کس پاداش دنیا را بخواهد، پاداش دنیا و آخرت نزد خداست، و خدا شنواى بیناست» .
«پس خداوند، پاداش این دنیا و پاداش نیک آخرت را به آنان عطا کرد، و خداوند، نیکوکاران را دوست دارد» .
«براى کسانى که کار نیکو کرده‌اند، نیکویى [بهشت] و زیاده [بر آن] است. چهره‌هایشان را غبارى و ذلّتى نمى‌پوشاند. اینان، اهل بهشت‌اند [و] در آن جاودانه خواهند بود» .
«هر کس از مرد یا زن، کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگى پاکیزه‌اى، حیات [حقیقى] مى‌بخشیم، و مسلّماً به آنان بهتر از آنچه انجام مى‌دادند، پاداش خواهیم داد» .
«همانان که ایمان آورده و پرهیزگارى ورزیده‌اند. در زندگى دنیا و در آخرت، مژده براى آنان است. وعده‌هاى خدا را تبدیلى نیست این، همان کامیابى بزرگ است» .
«وَ اَلَّذِینَ هاجَرُوا فِی اَللهِ مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی اَلدُّنْیا حَسَنَةً وَ لَأَجْرُ اَلْآخِرَةِ أَکْبَرُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» .(6)
«وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِ اَلنُّبُوَّةَ وَ اَلْکِتابَ وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی اَلدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی اَلْآخِرَةِ لَمِنَ اَلصّالِحِینَ» .(7)
«وَ کَذلِکَ مَکَّنّا لِیُوسُفَ فِی اَلْأَرْضِ یَتَبَوَّأُ مِنْها حَیْثُ یَشاءُ نُصِیبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشاءُ وَ لا نُضِیعُ أَجْرَ اَلْمُحْسِنِینَ – وَ لَأَجْرُ اَلْآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ» .(8)
«وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهِیمَ إِلاّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اِصْطَفَیْناهُ فِی اَلدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی اَلْآخِرَةِ لَمِنَ اَلصّالِحِینَ» .(9)
«فَأَزَلَّهُمَا اَلشَّیْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمّا کانا فِیهِ وَ قُلْنَا اِهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی اَلْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِینٍ» .(10)
الحدیث
3843 . رسول الله صلى الله علیه و آله فی حَدیثِ إنذارِ العَشیرَةِ(11) : یا بَنی عَبدِ المُطَّلِبِ، إنّی وَاللهِ ما أعلَمُ شابّا فِی العَرَبِ جاءَ قَومَهُ بَأَفضَلَ مِمّا جِئتُکُم بِهِ، إنّی قَد جِئتُکُم بِخَیرِ الدُّنیا وَالآخِرَةِ!(12)
3844 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ لایَظلِمُ مُؤمِنا حَسَنَةً؛ یُعطى بِها فِی الدُّنیا ویُجزى بِها فِی الآخِرَةِ.(13)
«و کسانى که پس از ستم‌دیدگى، در راه خدا هجرت کرده‌اند، در این دنیا، جاى نیکویى به آنان مى‌دهیم، و اگر بدانند، قطعاً پاداش آخرت، بزرگ‌تر خواهد بود» .
«و اسحاق و یعقوب را به او (ابراهیم) عطا کردیم و در میان فرزندانش پیامبرى و کتاب قرار دادیم و در دنیا، پاداشش را به او بخشیدیم و قطعاً او در آخرت [نیز] از شایستگان خواهد بود» .
«و بدین گونه یوسف را در سرزمین [مصر] قدرت دادیم، که در آن، هر جا که مى‌خواست، سکونت مى‌کرد. هر که را بخواهیم، به رحمت خود مى‌رسانیم و اجر نیکوکاران را تباه نمى‌سازیم. و البتّه اجر آخرت، براى کسانى که ایمان آورده و پرهیزگارى مى‌نمودند، بهتر است» .
«و چه کسى جز آن که به سبُک‌مغزى گراید از آیین ابراهیم، روى بر مى‌تابد؟ و ما او را در این دنیا برگزیدیم، و البتّه در آخرت [نیز]از شایستگان خواهد بود» .
«پس شیطان، هر دو (آدم و حوّا) را از آن بلغزانید و از آنچه در آن بودند، ایشان را به در آورد و فرمودیم: فرود آیید شما دشمن همدیگرید و براى شما در زمین، قرارگاه و تا چندى برخوردارى خواهد بود» .
حدیث
3843 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در حدیث انذار عشیره(14) : اى فرزندان عبد المطّلب! به خدا سوگند، من در میان عرب، جوانى را نمى‌شناسم که براى قوم خویش، بهتر از آن چیزى آورده باشد که من براى شما آورده‌ام. من، خیر دنیا و آخرت را براى شما آورده‌ام
3844 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، هیچ کار نیکى از مؤمن را نادیده نمى‌گیرد؛ بلکه به ازاىِ آن در دنیا عطا مى‌شود و در آخرت، پاداش مى‌یابد.
2 / 2
المُسلِمُ مَن یَهتَمُّ بِالدُّنیا وَالآخِرَةِ
3845 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أعظَمُ النّاسِ هَمّا، المُؤمِنُ الَّذی یَهُمُّ بِأَمرِ دُنیاهُ وأمرِ آخِرَتِهِ.(15)
3846 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیسَ خَیرُکُم مَن تَرَکَ الدُّنیا لِلآخِرَةِ ولَا الآخِرَةَ لِلدُّنیا، ولکِن خَیرُکُم مَن أخَذَ مِن هذِهِ وهذِهِ.(16)
3847 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیسَ خَیرُکُم مَن تَرَکَ دُنیاهُ لِاخِرَتِهِ ولاآخِرَتَهُ لِدُنیاهُ، حَتّى یُصیبَ منِهُما جَمیعا، فَإِنَّ الدُّنیا بَلاغٌ إلَى الآخِرَةِ، ولا تَکونوا کَلّاً(17) عَلَى النّاسِ.(18)
3848 . عنه صلى الله علیه و آله: خَیرُکُم مَن لَم یَترُک آخِرَتَهُ لِدُنیاهُ، ولادُنیاهُ لِاخِرَتِهِ، ولَم یَکُن کَلّاً عَلَى النّاسِ.(19)
2 / 3
الدُّنیا مَزرَعَةُ الآخِرَةِ
الکتاب
«اَلْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ اَلْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی اَلْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اَللهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ اَلزّادِ اَلتَّقْوى وَ اِتَّقُونِ یا أُولِی اَلْأَلْبابِ» .(20)
«وَ هُوَ اَللهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ لَهُ اَلْحَمْدُ فِی اَلْأُولى وَ اَلْآخِرَةِ وَ لَهُ اَلْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(21)
2 / 2
مسلمان، کسى است که به دنیا و آخرت، اهتمام ورزد
3845 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: با همّت‌ترینِ مردم، مؤمنى است که به کار دنیا و آخرتش اهتمام مى‌ورزد
3846 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترینِ شما کسى نیست که دنیا را براى آخرت یا آخرت را براى دنیا ترک کند؛ بلکه بهترینِ شما کسى است که از این هر دو، بهره گیرد.
3847 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترینِ شما کسى نیست که دنیایش را به خاطر آخرتش و یا آخرتش را به خاطر دنیایش وا گذارد؛ بلکه آن کس است که از هر دوى اینها بهره‌اش را بر گیرد؛ چرا که دنیا وسیله رسیدن به آخرت است. سربارِ دیگران نباشید.
3848 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترینِ شما کسى است که آخرتش را به خاطر دنیایش و دنیایش را به خاطر آخرتش وا نگذارد، و سربارِ مردم نباشد.
2 / 3
دنیا، کشتزار آخرت
قرآن
«حج، در ماه‌هاى معیّنى است. پس هر کس در این [ماه] ها، حج را [بر خود]واجب گرداند، [بداند که]در اثناى حج، همبسترى و گناه و جدال [روا] نیست، و هر کار نیکى انجام مى‌دهید، خدا آن را مى‌داند و براى خود توشه برگیرید که در حقیقت، بهترین توشه، پرهیزگارى است، و اى خردمندان! از من پروا کنید» .
«و اوست خدا [یى که] جز او معبودى نیست. در این [سراىِ] نخستین و در آخرت، ستایش، از آنِ اوست و فرمان، او راست و به سوى او بازگردانیده مى‌شوید» .
«وَ اِبْتَغِ فِیما آتاکَ اَللهُ اَلدّارَ اَلْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ اَلدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اَللهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ اَلْفَسادَ فِی اَلْأَرْضِ إِنَّ اَللهَ لا یُحِبُّ اَلْمُفْسِدِینَ» .(22)
الحدیث
3849 . رسول الله صلى الله علیه و آله: الدُّنیا مَزرَعَةُ الآخِرَةِ.(23)
3850 . عنه صلى الله علیه و آله فی وَصِیَّتِهِ لِأَبی ذَرٍّ: یا أبا ذَرٍّ، إنَّکُم فی مَمَرِّ اللَّیلِ وَالنَّهارِ، فی آجالٍ مَنقوصَةٍ، وأعمالٍ مَحفوظَةٍ، وَالمَوتُ یَأتی بَغتَةً، فَمَن یَزرَع خَیرا یوشِکُ أن یَحصُدَ رَغبَةً، ومَن یَزرَع شَرّا یوشِکُ أن یَحصُدَ نَدامَةً، ولِکُلِّ زارِعٍ ما زَرَعَ.(24)
3851 . عنه صلى الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : اللهُمَّ أعِنّی عَلى دینی بِدُنیایَ، وعَلى آخِرَتی بِتَقوایَ، وَاحفَظنی فیما غِبتُ عَنهُ ولاتَکِلنی إلى نَفسی فیما حَضَرتُهُ.(25)
3852 . عنه صلى الله علیه و آله: لِیَتَزَوَّدِ العَبدُ مِن دُنیاهُ لِاخِرَتِهِ، ومِن حَیاتِهِ لِمَوتِهِ، ومِن شَبابِهِ لِهَرَمِهِ؛ فَإِنَّ الدُّنیا خُلِقَت لَکُم، وأنتُم خُلِقتُم لِلآخِرَةِ.(26)
3853 . عنه صلى الله علیه و آله: لِیَأخُذِ العَبدُ المُؤمِنُ مِن نَفسِهِ لِنَفسِهِ، ومِن دُنیاهُ لِاخِرَتِهِ.(27)
3854 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن یَتَزَوَّد فِی الدُّنیا یَنفَعهُ فِی الآخِرَةِ.(28)
3855 . عنه صلى الله علیه و آله: المُؤمِنُ یَتَزَوَّدُ، وَالکافِرُ یَتَمَتَّعُ.(29)
«و با آنچه خداوند به تو داده است، سراى آخرت را بجوى و سهم خود را از دنیا فراموش مکن و همچنان که خدا به تو نیکى کرده، نیکى کن و در زمین، فساد مجوى، که خدا فسادگران را دوست نمى‌دارد» .
حدیث
3849 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دنیا، کشتزار آخرت است.
3850 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به ابو ذر : اى ابو ذر! شما در گذر شب و روز، عمرى رو به کاهش دارید و اعمالتان نگهدارى مى‌شود و مرگ، ناگهان مى‌رسد. پس، هر که خوبى بکارد، زود است که بِدرَوَد و هر که بدى بکارد، به زودى پشیمانى مى‌دِرَود. [آرى!] هر کشتگر، آن دروید که کاشت.
3851 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعا : خدایا! مرا با دنیایم بر دینم، و با پرهیزگارى‌ام بر آخرتم کمک فرما و در آنچه از آن غایبم، حفظم نما و در آنچه هم حاضرم، مرا به خودم وا مگذار.
3852 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بنده باید از دنیاى خویش براى آخرتش، از زندگى‌اش براى مرگش و از جوانى‌اش براى پیرى‌اش توشه برگیرد؛ چرا که دنیا براى شما آفریده شده است و شما براى آخرت، آفریده شده‌اید.
3853 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بنده مؤمن، باید از خود براى خود، و از دنیاى خود براى آخرتش بهره برگیرد.
3854 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که در دنیا توشه برگیرد، در آخرت سودش مى‌دهد.
3855 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مؤمن، توشه فراهم مى‌آورد و کافر به کامجویى مى‌گذرانَد.
3856 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ تَبارَکَ وتَعالى. . . جَعَلَ الدُّنیا دارَ الأَعمالِ، وجَعَلَ الآخِرَةَ دارَ القَرارِ «لِیَجْزِیَ اَلَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ اَلَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى»(30).(31)
3857 . عنه صلى الله علیه و آله: أنتُم الیَومَ فِی المِضمارِ(32) وغَدا فِی السِّباقِ، فَالسَّبقُ الجَنَّةُ وَالغایَةُ النّارُ.(33)
2 / 4
النَّهیُ عَنِ سَبِّ الدُّنیا وَذَمِّها
3858 . رسول الله صلى الله علیه و آله: لا تَسُبُّوا الدُّنیا؛ فَنِعمَت مَطِیَّةُ المُؤمِنِ، فَعَلَیها یَبلُغُ الخَیرَ، وبِها یَنجو مِنَ الشَّرِّ إنَّهُ إذا قالَ العَبدُ: لَعَنَ اللهُ الدُّنیا، قالَتِ الدُّنیا: لَعَنَ اللهُ أعصانا لِرَبِّهِ.(34)
3859 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن قالَ: قَبَّحَ اللهُ الدُّنیا، قالَتِ الدُّنیا: قَبَّحَ اللهُ أعصانا لَهُ.(35)
3860 . عنه صلى الله علیه و آله: نِعمَتِ الدّارُ الدُّنیا لِمَن تَزَوَّدَ مِنها لِاخِرَتِهِ حَتّى یُرضِیَ رَبَّهُ عز و جل، وبِئسَتِ الدّارُ لِمَن صَدَّتهُ عَن آخِرَتِهِ وقَصُرَت بِهِ عَن رِضاءِ رَبِّهِ، وإذا قالَ العَبدُ: قَبَّحَ اللهُ الدُّنیا، قالَتِ الدُّنیا: قَبَّحَ اللهُ أعصانا لِرَبِّهِ.(36)
3856 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند تبارک و تعالى. . . دنیا را سراى عمل قرار داد و آخرت را سراى آسودن، «تا کسانى را که بد کرده‌اند، به سزاى آنچه انجام داده‌اند، کیفر دهد و آنان را که نیکى کرده‌اند، به نیکى پاداش دهد» .
3857 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شما امروز در آمادگاهید(37) و فردا در [میدان] مسابقه جایزه این مسابقه، بهشت است و خطّ پایان [براى بازنده]، آتش
2 / 4
نهى از ناسزاگویى به دنیا و نکوهش آن
3858 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به دنیا ناسزا مگویید که نیکو مَرکبى است براى مؤمن به وسیله آن به خوبى مى‌رسد و از بدى مى‌رَهَد. هر گاه بنده بگوید: «لعنت خدا بر دنیا!» ، دنیا مى‌گوید: لعنت خدا بر نافرمان‌ترینِ ما از پروردگارش.
3859 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس بگوید: «ننگ بر این دنیا!» ، دنیا مى‌گوید: ننگ بر نافرمان‌ترینِ ما از خدا.
3860 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خوبْ سرایى است دنیا براى کسى که از آن براى آخرتش توشه برگیرد تا پروردگارش را خشنود گرداند و بد سرایى است براى کسى که دنیا، او را از آخرتش باز دارد و نگذارد که موجبات خشنودى پروردگارش را فراهم آورد! هر گاه بنده بگوید: «ننگ بر دنیا!» ، دنیا مى‌گوید: ننگ بر نافرمان‌ترینِ ما از پروردگارش.
2 / 5
النَّهیُ عَنِ التَّرَهُّبِ وتَحریمِ ما أحَلَّ اللهُ
الکتاب
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اَللهُ لَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اَللهَ لا یُحِبُّ اَلْمُعْتَدِینَ» .(38)
«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اَللهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ اَلْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ اَلْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ – قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ اَلْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ اَلْإِثْمَ وَ اَلْبَغْیَ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ وَ أَنْ تُشْرِکُوا بِاللهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اَللهِ ما لا تَعْلَمُونَ» .(39)
«ثُمَّ قَفَّیْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّیْنا بِعِیسَى اِبْنِ مَرْیَمَ وَ آتَیْناهُ اَلْإِنْجِیلَ وَ جَعَلْنا فِی قُلُوبِ اَلَّذِینَ اِتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبانِیَّةً اِبْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ إِلاَّ اِبْتِغاءَ رِضْوانِ اَللهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها فَآتَیْنَا اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ» .(40)
الحدیث
3861 . مجمع البیان عن ابن مسعود: کُنتُ رَدیفَ رَسولِ الله صلى الله علیه و آله عَلى حِمارٍ فَقالَ: یَابنَ اُمِّ عَبدٍ، هَل تَدری مِن أینَ أحدَثَت بَنو إسرائیلَ الرَّهبانِیَّةَ؟ فَقُلتُ: اللهُ ورَسولُهُ أعلَمُ!
فَقالَ: ظَهَرَت عَلَیهِمُ الجَبابِرَةُ بَعدَ عیسى علیه السلام یَعمَلونَ بِمَعاصِی اللهِ، فَغَضِبَ أهلُ الإِیمانِ فَقاتَلوهُم، فَهُزِمَ أهلُ الإِیمانِ ثَلاثَ مَرّاتٍ، فَلَم یَبقَ مِنهُم إلَا القَلیلُ، فَقالوا: إن ظَهَرنا لِهؤُلاءِ(41) أفنَونا ولَم یَبقَ لِلدّینِ أحَدٌ یَدعو إلَیهِ، فَتَعالَوا نَتَفَرَّق فِی الأَرضِ
إلى أن یَبعَثَ اللهُ النَّبِیَّ الَّذی وَعَدَنا بِهِ عیسى علیه السلام؛ یَعنونَ مُحَمَّدا صلى الله علیه و آله، فَتَفَرَّقوا فی غیرانِ الجِبالِ وأحدَثوا رَهبانِیَّةً، فَمِنهُم مَن تَمَسَّکَ بِدینِهِ، ومِنهُم مَن کَفَرَ ثُمَّ تَلا هذِهِ الآیَةَ: «وَ رَهْبانِیَّةً اِبْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ» إلى آخِرِها.
ثُمَّ قالَ: یَابنَ اُمِّ عَبدٍ، أتَدری ما رَهبانِیَّةُ اُمَّتی؟ قُلتُ: اللهُ ورَسولُهُ أعلَمُ! قالَ: الهِجرَةُ، وَالجِهادُ، وَالصَّلاةُ، وَالصَّومُ، وَالحَجُّ، وَالعُمرَةُ.(42)
2 / 5
نهى از رَهبانیت و حرام شمردن حلال خدا
قرآن
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! چیزهاى پاکیزه‌اى را که خدا براى [استفاده]شما حلال کرده، حرام مشمارید و از حد مگذرید، که خدا از حدگذرندگان را دوست نمى‌دارد» .
«[اى پیامبر] بگو: زیورهایى را که خدا براى بندگانش پدید آورده، و [نیز]روزى‌هاى پاکیزه را چه کسى حرام گردانیده؟ بگو: این [نعمت‌ها] در زندگى دنیا، براى کسانى است که ایمان آورده‌اند و روز قیامت [نیز] خاصّ آنان است این گونه، آیات [خود]را براى گروهى که مى‌دانند، به روشنى بیان مى‌کنیم. بگو: پروردگار من، فقط زشتکارى‌ها را، چه آشکارش [باشد] و چه پنهان، و گناه و ستم ناحق را حرام گردانیده است و [نیز] این که چیزى را شریک خدا سازید که دلیلى بر [حقّانیت] آن نازل نکرده، و این که چیزى را که نمى‌دانید، به خدا نسبت دهید» .
«آن گاه به دنبال آنان، پیامبران خود را پى در پى آوردیم و عیسى پسر مریم را در پى [آنان]آوردیم و به او انجیل عطا کردیم، و در دل‌هاى کسانى که از او پیروى کردند، رأفت و رحمت نهادیم؛ و [امّا] رَهبانیتى (ترک دنیایى) که از پیش خود در آوردند، ما آن را برایشان مقرّر نکردیم، مگر براى آن که کسب خشنودى خدا کنند با این حال، آن را چنان که حقّ رعایت آن بود منظور نداشتند. پس پاداش کسانى از ایشان را که ایمان آورده بودند، بدانها دادیم، و [لى]بسیارى از آنان دست‌خوش انحراف‌اند» .
حدیث
3861 . مجمع البیان به نقل از ابن مسعود : من در تَرک پیامبر خدا، بر الاغى سوار بودم ایشان فرمود: «اى پسرِ امّ عبد! آیا مى‌دانى که چرا بنى اسرائیل، رهبانیت را پدید آوردند؟» .
گفتم: خدا و پیامبرش داناترند.
فرمود: «بعد از عیسى علیه السلام، شاهان بر بنى اسرائیل چیره شدند و گنهکارى پیشه کردند. مؤمنان، به خشم آمدند و با آنان به جنگ برخاستند؛ ولى اهل ایمان، سه بار شکست خوردند، به طورى که تنها شمارى اندک از ایشان، باقى ماندند. پس گفتند: اگر اینان
بر ما چیره آیند، نابودمان مى‌کنند و دیگر طرفدارى براى دین، باقى نمى‌ماند که به آن دعوت کند. بیایید در زمین، پراکنده شویم تا خداوند، پیامبرى را که عیسى علیه السلام وعده آمدنش را داده است، برانگیزد. مقصودشان محمّد صلى الله علیه و آله بود. پس، در غارهاى کوه‌ها پراکنده شدند و رهبانیت را پدید آوردند. عدّه‌اى از ایشان به دین خویش، پایدار ماندند و برخى به کفر گراییدند» .
سپس این آیه را تلاوت کرد: «و رهبانیتى (ترک دنیایى) که از پیشِ خود در آوردند، ما آن را برایشان مقرّر نکردیم، مگر براى آن که کسب خشنودى خدا کنند با این حال، آن را چنان که حقّ رعایت آن بود، منظور نداشتند» .
سپس فرمود: «اى پسر امّ عبد! آیا مى‌دانى رهبانیّت امّت من چیست؟» .
گفتم: خدا و پیامبرش داناترند.
فرمود: «هجرت، جهاد، نماز، روزه، حج و عمره» .
3862 . مجمع البیان عن ابن مسعود: دَخَلتُ عَلَى النَّبِی صلى الله علیه و آله فَقالَ: یَابنَ مَسعودٍ، اِختَلَفَ مَن کانَ قَبلَکُم عَلَى اثنَتَینِ وسَبعینَ فِرقَةً؛ نَجا مِنهَا اثنَتانِ وهَلَکَ سائِرُهُنَّ: فِرقَةٌ قاتَلُوا المُلوکَ عَلى دینِ عیسى علیه السلام فَقَتَلوهُم، وفِرقَةٌ لَم تَکُن لَهُم طاقَةٌ لِمُوازاةِ المُلوکِ ولا أن یُقیموا بَینَ ظَهرانَیهِم یَدعونَهُم إلى دینِ اللهِ تَعالى ودینِ عیسى علیه السلام؛ فَساحوا فِی البِلادِ وتَرَهَّبوا، وهُمُ الَّذینَ قالَ اللهُ لَهُم: «وَ رَهْبانِیَّةً اِبْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ» .(40)
ثُمَّ قالَ النَّبِی صلى الله علیه و آله: مَن آمَنَ بی وصَدَّقَنی وَاتَّبَعَنی فَقَد رَعاها حَقَّ رِعایَتِها، ومَن لَم یُؤمِن بی فَاُولئِکَ هُمُ الهالِکونَ.(43)
3863 . رسول الله صلى الله علیه و آله: لا رَهبانِیَّةَ فِی الإِسلامِ(44).(45)
3862 . مجمع البیان به نقل از ابن مسعود : بر پیامبر صلى الله علیه و آله وارد شدم فرمود: «اى پسر مسعود! کسانى که پیش از شما بودند، به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند که دو فرقه آنان، نجات یافتند و بقیّه هلاک شدند. فرقه‌اى که براى دفاع از دین عیسى علیه السلام با شاهان جنگیدند و کشته شدند، و فرقه‌اى که نه توان مقابله با شاهان را داشتند و نه در میان ایشان ماندند تا آنان را به دین خداى متعال و آیین عیسى علیه السلام فرا خوانند از این رو، به سیاحت(46) در آبادى‌ها پرداختند و رهبانیت پیشه کردند. اینان، همانهایند که خداوند، درباره آنها فرموده است: «و رهبانیتى (ترک دنیایى) که از پیشِ خود در آوردند، ما آن را برایشان مقرّر نکردیم» .
پیامبر صلى الله علیه و آله سپس فرمود: «هر کس به من ایمان آورْد و تصدیقم کرد و از من پیروى نمود، این رهبانیت را، چنان که باید، رعایت کرده است و آنان که به من ایمان نیاوردند، هم ایشان‌اند هلاک‌شدگان» .
3863 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در اسلام، رَهبانیت نیست.
3864 . عنه صلى الله علیه و آله: لا زِمامَ ولا خِزامَ(47) ولارَهبانِیَّةَ ولاتَبَتُّلَ ولا سِیاحَةَ فِی الإِسلامِ.(48)
3865 . الإمام علیّ علیه السلام: قالَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله: لَیسَ فی اُمَّتی رَهبانِیَّةٌ، ولا سِیاحَةٌ(49)، ولا زَمٌّ؛ یَعنی: سُکوتٌ.(50)
3866 . رسول الله صلى الله علیه و آله: إیّاکُم ولِباسَ الرُّهبانِ، فَإِنَّهُ مَن یَتَرَهَّبُ أو یَتَشَبَّهُ بِهِم فَلَیسَ مِنّی، ومَن تَرَکَ اللَّحمَ وحَرَّمَهُ عَلى نَفسِهِ فَلَیسَ مِنّی، ومَن تَرَکَ النِّساءَ کَراهِیَةً فَلَیسَ مِنّی.(51)
3867 . عنه صلى الله علیه و آله: تَزَوَّجوا فَإِنّی مُکاثِرٌ بِکُمُ الاُمَمَ یَومَ القِیامَةِ، ولا تَکونوا کَرَهبانِیَّةِ النَّصارى.(52)
3868 . عنه صلى الله علیه و آله: لا إخصاءَ فِی الإِسلامِ ولا بُنیانَ کَنیسَةٍ.(53)
3869 . تفسیر الطبری عن ابن عبّاس فی قَولِهِ تَعالى: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اَللهُ لَکُمْ» : هُم رَهطٌ مِن أصحابِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله قالوا: نَقطَعُ مَذاکیرَنا ونَترُکُ شَهَواتِ الدُّنیا ونَسیحُ فِی الأَرضِ، کَما تَفعَلُ الرُّهبانُ.
فَبَلَغَ ذلِکَ النَّبِی صلى الله علیه و آله فَأَرسَلَ إلَیهِم فَذَکَرَ ذلِکَ لَهُم، فَقالوا: نَعَم فَقالَ النَّبِی صلى الله علیه و آله:
لکِنّی أصومُ واُفطِرُ واُصَلّی وأنامُ وأنکِحُ النِّساءَ، فَمَن أخَذَ بِسُنَّتی فَهُوَ مِنّی، ومَن لَم یَأخُذ بِسُنَّتی فَلَیسَ مِنّی.(54)
3864 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زِمام و خِزام(55) و رهبانیت و گوشه‌نشینى و سیاحت، در اسلام نیست.
3865 . امام على علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «رهبانیت(56) و سیاحت و زَم (یعنى سکوت) ، در امّت من نیست» .
3866 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از در آمدن به جامه راهبان بپرهیزید، که هرکس رهبانیت پیشه کند تا به راهبان همانندى بجوید، از من نیست و هرکس گوشت خوردن را ترک کند و آن را بر خویشتن حرام سازد، از من نیست و هر کس از سرِ بیزارى ترک زن کند، از من نیست.
3867 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ازدواج کنید؛ چرا که من، در روز قیامت به وجود شما بر امّت‌ها مباهات مى‌کنم مانند نصارا، رهبانیت پیشه مسازید.
3868 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در اسلام، خواجه کردن و کلیسا ساختن، روا نیست.
3869 . تفسیر الطبرى به نقل از ابن عبّاس، درباره این سخن خداى متعال: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! پاکیزه‌هایى را که خدا براى شما حلال کرده است، حرام مشمارید» : اینان، تعدادى از یاران پیامبر صلى الله علیه و آله بودند که گفتند: خود را اَخته مى‌کنیم و شهوات دنیا را فرو مى‌گذاریم و مانند راهبان، در زمین به گشت [و رهبانیت]مى‌پردازیم.
این خبر به پیامبر صلى الله علیه و آله رسید در پىِ ایشان فرستاد و ماجرا را از آنان جویا شد. گفتند: آرى [، چنین گفته‌ایم].
پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «امّا من [در جاى خود] روزه مى‌گیرم و [در جاى خود] روزه نمى‌گیرم، هم نماز مى‌خوانم و هم [شب‌ها]مى‌خوابم، و با زنان نیز هم‌بستر مى‌شوم پس هر که
به سنّت من عمل کند، از من است و هر که به سنّت من عمل نکند، از من نیست» .
3870 . مسند ابن حنبل عن عُروَة: دَخَلَتِ امرَأَةُ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ أحسَبُ اسمَها خَولَةَ بِنتَ حَکیمٍ عَلى عائِشَة وهِیَ باذَّةُ الهَیئَةِ، فَسَأَلَتها: ما شَأنُکِ؟ فَقالَت: زَوجی یَقومُ اللَّیلَ ویَصومُ النَّهارَ.
فَدَخَلَ النَّبِی صلى الله علیه و آله، فَذَکَرَت عائِشَة ذلِکَ لَهُ، فَلَقِیَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله عُثمانَ فَقالَ: یا عُثمانُ، إنَّ الرَّهبانِیَّةَ لَم تُکتَب عَلَینا، أفَما لَکَ فِیَّ اُسوَةٌ؟ فَوَاللهِ إنّی أخشاکُم للهِ‌ِ وأحفَظُکُم لِحُدودِهِ.(57)
3871 . الإمام الصادق علیه السلام: جاءَتِ امرَأَةُ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ إلَى النَّبِی صلى الله علیه و آله فَقالَت: یا رَسولَ الله، إنَّ عُثمانَ یَصومُ النَّهارَ ویَقومُ اللَّیلَ!
فَخَرَجَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله مُغضَبا یَحمِلُ نَعلَیهِ، حَتّى جاءَ إلى عُثمانَ فَوَجَدَهُ یُصَلّی، فَانصَرَفَ عُثمانُ حینَ رَأى رَسولَ الله صلى الله علیه و آله، فَقالَ لَهُ: یا عُثمانُ، لَم یُرسِلنِی اللهُ تَعالى بِالرَّهبانِیَّةِ، ولکِن بَعَثَنی بِالحَنیفِیَّةِ السَّهلَةِ السَّمحَةِ، أصومُ واُصَلّی وألمِسُ أهلی، فَمَن أحَبَّ فِطرَتی فَلیَستَنَّ بِسُنَّتی ومِن سُنَّتِیَ النِّکاحُ.(58)
3872 . الطَبقات الکُبرى عن أبی قِلابَةَ: إنَّ عُثمانَ بنَ مَظعونٍ اتَّخَذَ بَیتا فَقَعَدَ یَتَعَبَّدُ فیهِ، فَبَلَغَ ذلِکَ النَّبِی صلى الله علیه و آله، فَأَتاهُ فَأَخَذَ بِعِضادَتَی بابِ البَیتِ الَّذی هُوَ فیهِ، فَقالَ:
یا عُثمانُ، إنَّ اللهَ لَم یَبعَثنی بِالرَّهبانِیَّةِ مَرَّتینِ أو ثَلاثا وإنَّ خَیرَ الدّینِ عِندَ اللهِ الحَنیفِیَّةُ السَّمحَةُ.(59)
3870 . مسند ابن حنبل به نقل از عُروه : همسر عثمان بن مظعون که گمان مى‌کنم نامش خوله دختر حکیم است با ظاهرى ژولیده و نامرتّب، بر عایشه وارد شد. عایشه گفت: این، چه سر و وضعى است؟
گفت: شوهرم شب‌ها را به عبادت مى‌گذراند و روزها را به روزه‌دارى.
پیامبر صلى الله علیه و آله وارد شد. عایشه، موضوع را به ایشان گفت پیامبر خدا، عثمان را ملاقات کرد و فرمود: «اى عثمان! رهبانیت، بر ما مقرّر نشده است. آیا من، سرمشق تو نیستم؟ به خدا سوگند که من از همه شما خداترس‌ترم و بیش از همه شما حدود او را پاس مى‌دارم» .
3871 . امام صادق علیه السلام: همسر عثمان بن مظعون، نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: اى پیامبر خدا! عثمان، کارش این شده که روزها را روزه بگیرد و شب‌ها را به عبادت بگذراند.
پیامبر خدا، پاى‌افزار به دست و خشمناک، بیرون شد تا نزد عثمان آمد او را مشغول نماز خواندن یافت. عثمان با دیدن پیامبر خدا نمازش را سلام داد پیامبر صلى الله علیه و آله به او فرمود: «اى عثمان! خداوند متعال، مرا با رَهبانیت نفرستاده؛ بلکه با آیین مستقیم و ساده و آسانگیر، فرستاده است. من، هم نماز مى‌خوانم، هم روزه مى‌گیرم و هم به همسرم مى‌رسم. پس، هر که آیین مرا دوست دارد، باید از سنّت من پیروى کند، و از سنّت من است نزدیکى کردن» .
3872 . الطبقات الکبرى به نقل از ابو قِلابه : عثمان بن مظعون، اتاقى ساخت و در آن به عبادت نشست. خبرش به پیامبر صلى الله علیه و آله رسید. نزد او آمد و دو چارچوب درِ اتاقى را که عثمان در آن بود، گرفت و دو یا سه بار فرمود: «اى عثمان! خداوند، مرا با رَهبانیت نفرستاده است. بهترین دین در نزد خدا، دین مستقیم و آسان است» .
3873 . سنن الدارمی عن سعد بن أبی وَقّاص: لَمّا کانَ مِن أمرِ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ الَّذی کانَ مِن تَرکِ النِّساءِ، بَعَثَ إلَیهِ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله فَقالَ: یا عُثمانُ، إنّی لَم اُومَر بِالرَّهبانِیَّةِ، أرَغِبتَ عَن سُنَّتی؟
قالَ: لا یا رَسولَ اللهِ.
قالَ: إنَّ مِن سُنَّتی أن اُصَلِّیَ وأنامَ، وأصومَ وأطعَمَ، وأنکِحَ واُطَلِّقَ، فَمَن رَغِبَ عَن سُنَّتی فَلَیسَ مِنّی یا عُثمانُ، إنّ لِأَهلِکَ عَلَیکَ حَقّا، ولِنَفسِکَ عَلَیکَ حَقّا.
قالَ سَعدٌ: فَوَاللهِ لَقَد کانَ أجمَعَ رِجالٌ مِنَ المُسلِمینَ عَلى أنَّ رَسولَ الله صلى الله علیه و آله إن هُوَ أقَرَّ عُثمانَ عَلى ما هُوَ عَلَیهِ أن نَختَصِیَ، فَنَتَبَتَّلَ.(60)
3874 . عوالی اللآلی: رُوِیَ فِی الحَدیثِ أنَّ النَّبِی صلى الله علیه و آله جَلَسَ لِلنّاسِ ووَصَفَ یَومَ القِیامَةِ، ولَم یَزِدهُم عَلَى التَّخویفِ، فَرَقَّ النّاسُ وبَکَوا فَاجتَمَعَ عَشَرَةٌ مِنَ الصَّحابَةِ فی بَیتِ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ، وَاتَّفَقوا عَلى أن یَصومُوا النَّهارَ، ویَقومُوا اللَّیلَ، ولا یَقرَبُوا النِّساءَ، ولَا الطّیبَ، ویَلبَسُوا المُسوحَ، ویَرفُضُوا الدُّنیا، ویَسیحوا فِی الأَرضِ ویَتَرَهَّبوا، ویَخصُوا المَذاکیرَ.
فَبَلَغَ ذلِکَ النَّبِی صلى الله علیه و آله فَأَتى مَنزِلَ عُثمانَ فَلَم یَجِدهُ، فَقالَ لِامرَأَتِهِ: أحَقٌّ ما بَلَغَنی؟ فَکَرِهَت أن یُکذَبَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله، وأن تَبتَدی عَلى زَوجِها، فَقالَت: یا رَسولَ اللهِ، إن کانَ أخبَرَکَ عُثمانُ فَقَد صَدَقَکَ وَانصَرَفَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله.
وأتى عُثمانُ مَنزِلَهُ، فَأَخبَرَتهُ زَوجَتُهُ بِذلِکَ، فَأَتى هُوَ وأصحابُهُ إلَى النَّبِی صلى الله علیه و آله فَقالَ لَهُم: ألَم اُنبَأ أنَّکُمُ اتَّفَقتُم؟ فَقالوا: ما أرَدنا إلَا الخَیرَ، فَقالَ: إنّی لَم اُومَر بِذلِکَ، ثُمَّ قالَ:
إنَّ لِأَنفُسِکُم عَلَیکُم حَقّا؛ فَصوموا وأفطِروا، وقوموا وناموا، فَإِنّی أصومُ واُفطِرُ وأقومُ وأنامُ، وآکُلُ اللَّحمَ وَالدَّسَمَ، وآتِی النِّساءَ، فَمَن رَغِبَ عَن سُنَّتی فَلَیسَ مِنّی.
ثُمَّ جَمَعَ النّاسَ وخَطَبَهُم، وقالَ: ما بالُ قَومٍ حَرَّمُوا النِّساءَ، وَالطّیبَ، وَالنَّومَ، وشَهَواتِ الدُّنیا؟ وأمّا أنَا فَلَستُ آمُرُکُم أن تَکونوا قِسّیسینَ ورُهبانا، إنَّهُ لَیسَ فی دینی تَرکُ اللَّحمِ وَالنِّساءِ، وَاتِّخاذُ الصَّوامِعِ، إنَّ سِیاحَةَ اُمَّتی فِی الصَّومِ، ورَهبانِیَّتَهَا الجِهادُ.
اعبُدُوا اللهَ ولا تُشرِکوا بِهِ شَیئا، وحُجّوا وَاعتَمِروا، وأقیمُوا الصَّلاةَ، وآتُواالزَّکاةَ، وصوموا شَهرَ رَمَضانَ، وَاستَقیموا یَستَقِم لَکُم، فَإِنَّما هَلَکَ مَن قَبلَکُم بِالتَّشدیدِ، شَدَّدوا عَلى أنفُسِهِم فَشَدَّدَ اللهُ عَلَیهِم، فَاُولئِکَ بَقایاهُم فِی الدِّیاراتِ وَالصَّوامِعِ.(61)
3873 . سنن الدارمى به نقل از سعد بن ابى وقّاص : چون عثمان بن مظعون، ترک زن کرد، پیامبر خدا در پىِ او فرستاد و فرمود: «اى عثمان! من به رهبانیت، امر نشده‌ام. آیا از سنّت من روى‌گردانى؟» .
عثمان گفت: نه، اى پیامبر خدا!
فرمود: «از سنّت من است که نماز بخوانم و بخوابم، و روزه بگیرم و غذا بخورم، و ازدواج کنم و طلاق بدهم. پس، هر که به سنّت من پشت کند، از من نیست. اى عثمان! زن تو هم بر تو حقّى دارد و نفْس تو را نیز بر تو حقّى است» .
سعد گفت: به خدا سوگند، تعدادى از مردان مسلمان، هم‌داستان شده بودند که: چنانچه پیامبر خدا بر کار عثمان صحّه گذاشت، خود را خواجه سازیم و با زن، هم‌بستر نشویم.
3874 . عوالى اللآلى: در حدیث آمده است که پیامبر صلى الله علیه و آله با مردم دیدار کرد و به وصف روز قیامت پرداخت و براى آنان، همه‌اش از عذاب گفت. مردم، متأثّر شدند و گریستند. ده نفر از یاران ایشان در خانه عثمان بن مظعون، گِرد آمدند و با هم قرار گذاشتند که روزها، روزه بگیرند و شب‌ها را به عبادت بگذرانند، و با زنان، هم‌بستر نشوند، از بوى خوش، استفاده نکنند، پشمینه بپوشند، ترک دنیا گویند و سر به کوه و بیابان بگذارند و رُهبانیت پیشه کنند و خویشتن را خواجه سازند.
این خبر به پیامبر صلى الله علیه و آله رسید. به خانه عثمان آمد؛ امّا او را در آن جا نیافت. از همسر او پرسید: «آیا خبرى که به من رسیده است، صحّت دارد؟» .
او که دوست نداشت به پیامبر خدا دروغ بگوید و از سوى دیگر، نمى‌خواست پرده از کار شوهرش بردارد، گفت: اى پیامبر خدا! اگر عثمان به شما گفته است، درست گفته است.
پیامبر خدا رفت. عثمان به خانه‌اش آمد. همسرش ماجرا را به او گفت. عثمان و یارانش نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمدند. پیامبر صلى الله علیه و آله به آنان فرمود: «[گمان مى‌کنید] خبر ندارم که بر چه هم‌داستان شده‌اید؟» .
گفتند: ما جز نیّت نیک نداشته‌ایم.
پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «من، مأمور به این کارها نشده‌ام» .
سپس فرمود: «نفْس‌هاى شما را بر شما حقّى‌است. پس [به وقتش] روزه بگیرید و [به وقتش]
روزه نگیرید، هم نماز شب بخوانید و هم شب‌ها بخوابید؛ زیرا من، هم روزه مى‌گیرم، هم [به وقتش] روزه نمى‌گیرم، هم شب‌ها را عبادت مى‌کنم و هم مى‌خوابم، گوشت و چربى مى‌خورم، و با زنان نزدیکى مى‌کنم. پس، هر که از راه و رسم من روى برتابد، از من نیست» .
آن گاه، مردم را جمع کرد و برایشان سخن گفت و فرمود: «عدّه‌اى را چه شده که زن و بوى خوش و خواب و تمایلات دنیوى را بر خود حرام کرده‌اند؟ ! امّا من، به شما دستور نمى‌دهم که کشیشى و راهبى پیشه کنید. ترک گوشت و زن و صومعه‌نشینى، در دین من نیست. سیاحت امّت من، در روزه است و رَهبانیتش در جهاد خدا را بپرستید و چیزى را شریک او قرار ندهید. حج بگزارید و عمره به جاى بیاورید و نماز بخوانید و زکات بپردازید و ماه رمضان را روزه بگیرید و [در دینتان] مستقیم [و معتدل]باشید تا برایتان مستقیم بماند کسانى که پیش از شما بودند، در حقیقت، به سبب همین سختگیرى‌ها نابود شدند بر خود سخت گرفتند و در نتیجه، خدا هم بر آنان سخت گرفت، و اینها که در دِیرها و صومعه‌ها مى‌بینید، بقایاى همین افراد هستند.
3875 . مسند ابن حنبل عن مجاهد عن رجل من الأنصار من أصحاب الرسول صلى الله علیه و آله: ذَکَروا عِندَ رَسولِ الله صلى الله علیه و آله مَولاةً لِبَنی عَبدِ المُطَّلِبِ، فَقالَ: إنَّها تَقومُ اللَّیلَ وتَصومُ النَّهارَ فَقالَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله:
لکِنّی أنَا أنامُ واُصَلّی، وأصومُ واُفطِرُ، فَمَنِ اقتَدى بی فَهُوَ مِنّی، ومَن رَغِبَ عَن سُنَّتی فَلَیسَ مِنّی.(62)
3876 . الإمام الصادق علیه السلام: إنَّ ثَلاثَ نِسوَةٍ أتَینَ رَسولَ الله صلى الله علیه و آله فَقالَت إحداهُنَّ: إنَّ زَوجی لا یَأکُلُ اللَّحمَ، وقالَتِ الاُخرى: إنَّ زَوجی لا یَشُمُّ الطّیبَ، وقالَتِ الاُخرى: إنَّ زَوجی لا یَقرَبُ النِّساءَ.
فَخَرَجَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله یَجُرُّ رِداءَهُ حَتّى صَعِدَ المِنبَرَ، فَحَمِدَ اللهَ وأثنى عَلَیهِ، ثُمَّ قالَ: ما بالُ أقوامٍ مِن أصحابی لا یَأکُلونَ اللَّحمَ ولا یَشُمّونَ الطّیبَ ولا یَأتونَ النِّساءَ! أما إنّی آکُلُ اللَّحمَ وأشُمُّ الطّیبَ وآتِی النِّساءَ، فَمَن رَغِبَ عَن سُنَّتی فَلَیسَ مِنّی.(63)
3875 . مسند ابن حنبل به نقل از مجاهد، از مردى از انصار که صحابى پیامبر صلى الله علیه و آله بود : در نزد پیامبر خدا از کنیزى از بنى عبد المطّلب، سخن به میان آوردند. مرد انصارى گفت: آن زن، شب‌ها عبادت مى‌کند و روزها روزه مى‌گیرد.
پیامبر خدا فرمود: «امّا من، مى‌خوابم و نماز مى‌خوانم و [گاه] روزه مى‌گیرم و [گاه] نمى‌گیرم پس، هر که به من اقتدا کند، از من است و هر که به راه و رسم من پشت کند، از من نیست» .
3876 . امام صادق علیه السلام: سه زن نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمدند. یکى از آنها گفت: شوهرم گوشت نمى‌خورَد.
دیگرى گفت: شوهرم بوى خوش نمى‌بوید.
سومى گفت: شوهرم به زنان نزدیک نمى‌شود.
پیامبر خدا، رداکِشان بیرون رفت و بر منبر شد و حمد و ثناى الهى به جاى آورد
و سپس فرمود: «عدّه‌اى از یاران مرا چه شده است که گوشت نمى‌خورند و عطر نمى‌بویند و به زنان نزدیک نمى‌شوند؟ ! بدانید که من، خود، گوشت مى‌خورم و عطر مى‌بویم و پیش زنان مى‌روم. پس، هر که از سنّت من روى گردانَد، از من نیست» .
3877 . عنه علیه السلام لَمّا کَتَبَ إلَیهِ سُکَینٌ النَّخَعِیُّ؛ وکانَ تَعَبَّدَ وتَرَکَ النِّساءَ وَالطّیبَ وَالطَّعامَ، فَکَتَبَ إلى أبی عَبدِ اللهِ علیه السلام یَسأَلُهُ عَن ذلِکَ، فَکَتَبَ إلَیهِ علیه السلام : أمّا قَولُکَ فِی النِّساءِ فَقَد عَلِمتَ ما کانَ لِرَسولِ اللهِ صلى الله علیه و آله مِنَ النِّساءِ، وأمّا قَولُکَ فِی الطَّعامِ فَکانَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله یَأکُلُ اللَّحمَ وَالعَسَلَ.(64)
3878 . رسول الله صلى الله علیه و آله: المُؤمِنُ حُلوٌ یُحِبُّ الحَلاوَةَ، ومَن حَرَّمَها عَلى نَفسِهِ فَقَد عَصَى اللهَ ورَسولَهُ، لا تُحَرِّموا نِعمَةَ اللهِ وَالطَّیِّباتِ عَلى أنفُسِکُم، وکُلوا وَاشرَبوا وَاشکُروا، فَإِن لَم تَفعَلوا لَزِمَتکُم(65) عُقوبَةُ اللهِ عز و جل.(66)
3879 . عنه صلى الله علیه و آله: طوبى لِمَن تَواضَعَ للهِ‌ِ عَزَّ ذِکرُهُ، وزَهِدَ فیما أحَلَّ اللهُ لَهُ مِن غَیرِ رَغبَةٍ عَن سیرَتی، ورَفَضَ زَهرَةَ الدُّنیا مِن غَیرِ تَحَوُّلٍ عَن سُنَّتی.(67)
2 / 6
الاستثمار من الدنیا
الکتاب
«وَ اِبْتَغِ فِیما آتاکَ اَللهُ اَلدّارَ اَلْآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ اَلدُّنْیا وَ أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اَللهُ إِلَیْکَ وَ لا تَبْغِ اَلْفَسادَ فِی اَلْأَرْضِ إِنَّ اَللهَ لا یُحِبُّ اَلْمُفْسِدِینَ» .(22)
3877 . امام صادق علیه السلام در جواب سُکَین نخعى که به ایشان نامه نوشت و درباره ترک عبادت و زن و بوى خوش و غذا سؤال کرد : امّا گفته تو در مورد زن‌ها، به یقین درباره زنانى که پیامبر خدا داشت، مى‌دانى، و امّا گفته تو در مورد غذا، پیامبر خدا گوشت و عسلْ تناول مى‌نمود.
3878 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مؤمن، شیرین است و شیرینى را دوست دارد و هرکس آن را بر خود حرام گردانَد، خدا و پیامبرش را نافرمانى کرده است. نعمت خدا و حلال‌ها را بر خود حرام نکنید. بخورید و بیاشامید و شکر خدا کنید که اگر چنین نکردید، کیفر خداى عز و جل بر شما لازم مى‌شود.
3879 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خوشا به حال کسى که براى خداوندِ بلندنام، خاکسارى کرد و به آنچه که خدا برایش حلال کرده، زهد ورزید، بى آن که از راه و رسم من، روى‌گردان باشد و زرق و برق دنیا را رها کرد، بى آن که از سنّت من برگردد.
2 / 6
بهره‌گیرى از دنیا
قرآن
«و با آنچه خدا به تو داده است، سراى آخرت را بجوى و سهم خود را از دنیا فراموش مکن، و همچنان که خدا به تو نیکى کرده، نیکى کن و در زمین، فساد مجوى؛ چرا که خدا فسادگران را دوست نمى‌دارد» .
الحدیث
3880 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أصلِحوا دُنیاکُم، وَاعمَلوا لِاخِرَتِکُم، کَأَنَّکُم تَموتون غَدا.(68)
3881 . عنه صلى الله علیه و آله: اِعمَل لِدُنیاکَ کَأَنَّکَ تَعیشُ أبَدا، وَاعمَل لِاخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَموتُ غَدا.(69)
2 / 7
إصلاحُ المَعیشَةِ طَلَبُ الآخِرَةِ
3882 . رسول الله صلى الله علیه و آله: مِن فِقهِ الرَّجُلِ أن یُصلِحَ مَعیشَتَهُ، ولَیسَ مِن حُبِّکَ الدُّنیا طَلَبُ ما یُصلِحُکَ.(70)
2 / 8
الدُّعاءُ لِلرَّفاهِیَةِ فِی المَعیشَةِ
الکتاب
«وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی اَلدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی اَلْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ اَلنّارِ» .(71)
«وَ اُکْتُبْ لَنا فِی هذِهِ اَلدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی اَلْآخِرَةِ إِنّا هُدْنا إِلَیْکَ قالَ عَذابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤْتُونَ اَلزَّکاةَ وَ اَلَّذِینَ هُمْ بِآیاتِنا یُؤْمِنُونَ» .(72)
حدیث
3880 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دنیایتان را درست کنید و براى آخرتتان کار کنید، آن سان که گویى همین فردا مى‌میرید.
3881 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: براى دنیایت چنان کار کن که گویى تا ابد زنده خواهى ماند و براى آخرتت چنان کار کن که گویى همین فردا مى‌میرى.
2 / 7
اصلاح مَعیشت، طلب آخرت است
3882 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از فهمیدگىِ مرد است که معیشتش را درست کند، و تلاش براى آنچه تو را سر و سامان مى‌بخشد، از دنیادوستى‌ات به شمار نمى‌آید.
2 / 8
دعا براى رفاه در زندگى
قرآن
«و برخى از آنان مى‌گویند: پروردگارا! در این دنیا به ما نیکى و در آخرت [نیز] نیکى عطا کن و ما را از عذاب آتش، [دور] نگه دار» .
«و براى ما در این دنیا نیکى مقرّر فرما و در آخرت [نیز]، که ما به سوى تو باز گشته‌ایم فرمود: عذاب خود را به هر کس بخواهم، مى‌رسانم و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زودى، آن را براى کسانى که پرهیزگارى مى‌کنند و زکات مى‌دهند و آنان که به آیات ما ایمان مى‌آورند، مقرّر مى‌دارم» .
الحدیث
3883 . صحیح البخاری عن أنَس: کانَ أکثَرُ دُعاءِ النَّبِی صلى الله علیه و آله: اللهُمَّ رَبَّنا، آتِنا فِی الدُّنیا حَسَنَةً وفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً، وقِنا عَذابَ النّارِ.(73)
3884 . الامالی للطوسی عن أبی بُردَةَ الأَسلمیّ عن أبیه: کانَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله إذا صَلَّى الصُّبحَ رَفَعَ صَوتَهُ حَتّى یَسمَعَ أصحابُهُ یَقولُ: «اللهُمَّ أصلِح لی دینِیَ الَّذی جَعَلتَهُ لی عِصمَةً» ثَلاثَ مَرّاتٍ، «اللهُمَّ أصلِح لی دُنیایَ الَّتی جَعَلتَ فیها مَعاشی» ثَلاثَ مَرّاتٍ، «اللهُمَّ أصلِح لی آخِرَتِیَ الَّتی جَعَلتَ إلَیها مَرجِعی» ثَلاثَ مَرّاتٍ، «اللهُمَّ إنّی أعوذُ بِرِضاکَ مِن سَخَطِکَ، وأعوذُ بِعَفوِکَ مِن نَقِمَتِکَ» ثَلاثَ مَرّاتٍ، «اللهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنکَ، لا مانِعَ لِما أعطَیتَ، ولا مُعطِیَ لِما مَنَعتَ، ولا یَنفَعُ ذَا الجَدِّ(74) مِنکَ الجَدُّ» .(75)
3885 . صحیح مسلم عن أبی مالک عن أبیه: أنَّهُ سَمِعَ النَّبِی صلى الله علیه و آله وأتاهُ رَجُلٌ فَقالَ: یا رَسولَ اللهِ، کَیفَ أقولُ حینَ أسأَلُ رَبّی؟
قالَ: قُل: «اللهُمَّ اغفِر لی وَارحَمنی وعافِنی وَارزُقنی» ویَجمَعُ أصابِعَهُ إلَا الإِبهامَ؛ فَإِنَّ هؤُلاءِ تَجمَعُ لَکَ دُنیاکَ وآخِرَتَکَ.(76)
3886 . مسند أبی یَعلى عن أنس: کانَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله إذا فَقَدَ الرَّجُلَ مِن إخوانِهِ ثَلاثَةَ أیّامٍ سَأَلَ عَنهُ، فَإِن کانَ غائِبا دَعا لَهُ، وإن کانَ شاهِدا زارَهُ، وإن کانَ مَریضا عادَهُ، فَفَقَدَ رَجُلاً مِنَ الأَنصارِ فِی الیَومِ الثّالِثِ، فَسَأَلَ عَنهُ، فَقیلَ: یا رَسولَ اللهِ، تَرَکناهُ مِثلَ الفَرخِ لا یَدخُلُ فی رَأسِهِ شَیءٌ إلّا خَرَجَ مِن دُبُرِهِ، قالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله لِبَعضِ أصحابِهِ: عودوا أخاکُم.
قالَ: فَخَرَجنا مَعَ رَسولِ اللهِ صلى الله علیه و آله نَعودُهُ، وفِی القَومِ أبو بَکرٍ وعُمَرُ، فَلَمّا دَخَلنا عَلَیهِ إذ هُوَ کَما وُصِفَ لَنا، قالَ: فَقالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: کَیفَ تَجِدُکَ؟
قالَ: لا یَدخُلُ فی رَأسی شَیءٌ إلّا خَرَجَ مِن دُبُری!
قالَ: ومِمَّ ذاکَ؟
قالَ: یا رَسولَ الله، مَرَرتُ بِکَ وأنتَ تُصَلِّی المَغرِبَ فَصَلَّیتُ مَعَکَ وأنتَ تَقرَأُ هذِهِ السّورَةَ «اَلْقارِعَةُ – مَا اَلْقارِعَةُ»(77) إلى آخِرِها «نارٌ حامِیَةٌ» ، قالَ: فَقُلتُ: اللهُمَّ ما کانَ لی من ذَنبٍ أنتَ مُعَذِّبی عَلَیهِ فِی الآخِرَةِ فَعَجِّل لی عُقوبَتَهُ فِی الدُّنیا، فَنَزَلَ بی ما تَرى.
قالَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله: بِئسَ ما قُلتَ، ألا سَأَلتَ اللهَ أن یُؤتِیَکَ فِی الدُّنیا حَسَنَةً، وفِی الآخِرَةِ حَسَنَةً، ویَقِیَکَ عَذابَ النّارَ؟!
قالَ: فَأَمَرَهُ النَّبِی صلى الله علیه و آله فَدَعا بِذلِکَ، ودَعا لَهُ النَّبِی صلى الله علیه و آله، فَقامَ کَأَنَّما نَشِطَ مِن عِقالٍ(78)(79)
حدیث
3883 . صحیح البخارى به نقل از اَنَس : بیشترین دعاى پیامبر صلى الله علیه و آله این بود: «بار خدایا، اى پروردگار ما! در دنیا به ما نیکى و در آخرت نیز نیکى عطا فرما، و ما را از عذاب آتش، نگه دار» .
3884 . الأمالى، طوسى به نقل از ابو برده اَسلَمى، از پدرش : پیامبر خدا، پس از خواندن نماز صبح، با صداى بلند، طورى که یارانش بشنوند، سه بار مى‌گفت: «بار خدایا! دین مرا که مایه مصونیت من قرارش داده‌اى، برایم اصلاح فرما» .
سه بار مى‌گفت: «بار خدایا! دنیاى مرا که معاش مرا در آن قرار داده‌اى، برایم اصلاح فرما» .
سه بار مى‌گفت: «بار خدایا! آخرت مرا که بازگشتم را به آن قرار داده‌اى، اصلاح کن» .
سه بار مى‌گفت: «بار خدایا! من از خشم تو به خشنودى تو پناه مى‌برم، و از کیفر تو به گذشتت پناه مى‌برم» .
سه بار هم مى‌گفت: «بار خدایا! من از تو به تو پناه مى‌برم. آنچه را تو عطا کنى، چیزى مانعش نمى‌شود، و آنچه را تو ندهى، کسى نمى‌تواند عطایش کند و توانگرىِ توانگر در برابر تو به کارش نمى‌آید» .
3885 . صحیح مسلم به نقل از ابو مالک : مردى نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: اى پیامبر خدا! وقتى از پروردگارم درخواست مى‌کنم، چگونه بگویم؟
فرمود: «بگو: “بار خدایا! مرا بیامرز و به من رحم کن و عافیتم بخش و روزى‌ام ده» ، و [دعا کننده] بجز انگشت شصت، بقیّه انگشتانش را جمع کند؛ چون اینها، دنیا و آخرت را براى تو جمع مى‌کنند.
3886 . مسند أبى یعلى به نقل از اَنَس : پیامبر خدا، هرگاه سه روز فردى از برادرانش را نمى‌دید، جویاى او مى‌شد اگر وى [در شهر] نبود، برایش دعا مى‌کرد، اگر [در شهر]بود، به دیدارش مى‌رفت و اگر بیمار بود، به عیادتش مى‌رفت. یک بار، سه روز، مردى از انصار را ندید جویاى حال او شد. گفته شد: اى پیامبر خدا! از نزد او که آمدیم، مثل یک جوجه شده بود و هرچه مى‌خورد، دفع مى‌کرد.
پیامبر خدا به عدّه‌اى از یارانش فرمود: «از برادرتان عیادت کنید» .
ما به همراه پیامبر خدا به عیادت او رفتیم. ابو بکر و عمر هم در آن جمع بودند. چون بر او در آمدیم، دیدیم همان گونه است که به ما گفته شده بود. پیامبر خدا فرمود: «حالت چگونه است؟» .
گفت: هرچه مى‌خورم، دفع مى‌کنم.
فرمود: «چرا به این روز افتادى؟» .
گفت: اى پیامبر خدا! روزى به تو برخوردم مشغول خواندن نماز مغرب بودى و من هم به تو اقتدا کردم و سوره «قارعه چیست قارعه» تا آخرش «آتشى است سوزنده» را قرائت مى‌کردى. من گفتم: خدایا! اگر گناهى دارم که به واسطه آن، مرا در آخرت عذاب خواهى کرد، کیفر آن را در همین دنیا به من بچشان. این بلا بر من آمد که مى‌بینى.
پیامبر خدا فرمود: «بد چیزى گفته‌اى. چرا از خدا درخواست نکردى که در دنیا و در آخرت به تو نیکى دهد و از عذاب آتش، نگاهت دارد؟ !» .
پس، پیامبر صلى الله علیه و آله به او فرمود که این گونه دعا کند. آن مرد هم چنان دعا کرد و پیامبر صلى الله علیه و آله نیز همین گونه دعا کرد او سرِحال شد و از جا برخاست، چنان که گویى بند از پایش باز شده باشد
3887 . الإمام زین العابدین علیه السلام: قالَ رَسولُ الله صلى الله علیه و آله: ألا اُخبِرُکُم بِما یَکونُ بِهِ خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَةِ، وإذا کُرِبتُم(80) وَاغتَمَمتُم(81) دَعَوتُمُ اللهَ بِهِ فَفَرَّجَ عَنکُم؟ قالوا: بَلى یا رَسولَ اللهِ.
قالَ: قولوا: «لا إلهَ إلَا اللهُ رَبُّنا لا نُشرِکُ بِهِ شَیئا» ثُمَّ ادعوا بِما بَدا لَکُم.(82)
3887 . امام زین العابدین علیه السلام: پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «آیا به شما خبر دهم از چیزى که خیر دنیا و آخرت به آن است، و هر گاه ناراحت و اندوهگین شدید، با آن خدا را بخوانید و خداوند، غم و رنج شما را مى‌زداید؟» .
گفتند: بگو، اى پیامبر خدا!
فرمود: «بگویید: “جز خداى یکتا که پروردگار ماست، خدایى نیست و ما هیچ گونه به وى شِرک نمى‌ورزیم” سپس، هر دعایى که خواستید، بکنید» .
2 / 9
ثَوابُ مَن أخَذَ الدُّنیا بِحَقِّها
3888 . رسول الله صلى الله علیه و آله: الدُّنیا خَضِرَةٌ(83) حُلوَةٌ، مَنِ اکتَسَبَ فیها مالاً مِن حِلِّهِ وأنفَقَهُ فی حَقِّهِ أثابَهُ اللهُ عَلَیهِ وأورَدَهُ جَنَّتَهُ، ومَنِ اکتَسَبَ فیها مالاً مِن غَیرِ حِلِّهِ وأنفَقَهُ فی غَیرِ حَقِّهِ أحَلَّهُ اللهُ دارَ الهَوانِ، ورُبَّ مُتَخَوِّضٍ فی مالِ اللهِ(84) ورَسولِهِ لَهُ النّارُ یَومَ القِیامَةِ یَقولُ اللهُ: «کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً»(85).(86)
3889 . مسند ابن حنبل عن خولَةَ بِنتِ قَیسٍ اِمرَأَةِ حَمزَةَ بنِ عَبدِ المُطَّلِبِ رضى‌الله‌عنه : إنَّ رَسولَ الله صلى الله علیه و آله دَخَلَ عَلى حَمزَةَ فَتَذاکَرَا الدُّنیا، فَقالَ رَسولُ اللهِ صلى الله علیه و آله: إنَّ الدُّنیا خَضِرَةٌ حُلوَةٌ، فَمَن أخَذَها بِحَقِّها بورِکَ لَهُ فیها، ورُبَّ مُتَخَوِّضٍ فی مالِ اللهِ ومالِ رَسولِهِ لَهُ النّارُ یَومَ یَلقَى اللهَ.(87)
3890 . رسول الله صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ الدُّنیا حَلالاً اِستِعفافا عَنِ المَسأَلَةِ، وسَعیا عَلى أهلِهِ، وتَعَطُّفا عَلى جارِهِ، لَقِیَ اللهَ ووَجهُهُ کَالقَمَرِ لَیلَةَ البَدرِ ومَن طَلَبَ الدُّنیا مُکاثِرا بِها حَلالاً(88) مُرائِیا، لَقِیَ اللهَ وهُوَ عَلَیهِ غَضبانُ.(89)
2 / 9
پاداش کسى که دنیا را در راه درست، به کار گیرد(90)
3888 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دنیا، دل‌پذیر و شیرین است. هر که در آن مالى از حلال به دست آورد و در راه درستش هزینه کند، خداوند، او را بر این کار، پاداش مى‌دهد و به بهشت خویش مى‌بَرَد و هر که در دنیا، مالى از غیرِ حلال به دست آورد و به ناحق هزینه‌اش کند، خداوند، او را به سراى خفّت و خوارى در مى‌آوَرد اى بسا تصرّف کننده در مال خدا و پیامبر او(91) که روز قیامت، آتش، سزاى اوست. خداوند مى‌فرماید: «هر بار که آتش آن فرو نشیند، شراره‌اى [تازه]برایشان مى‌افزاییم» .
3889 . مسند ابن حنبل به نقل از خوله دختر قیس، همسر حمزة بن عبد المطّلب : پیامبر خدا بر حمزه وارد شد و میان آن دو، از دنیا سخن به میان آمد. پیامبر خدا فرمود: «دنیا، جذّاب و شیرین است. پس هر که آن را به حق برگیرد، در آن به او برکت داده مى‌شود و اى بسا تصرّف کننده در مال خدا و مال پیامبر او که آن روز که خدا را دیدار مى‌کند، آتش در انتظار اوست!» .
3890 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که دنیا را از راه حلال طلب کند، براى این که دست خواهش و نیاز به سوى کسى دراز نکند و خانواده‌اش را تأمین کند و به همسایه‌اش محبّتى نماید، با چهره‌اى چون ماه شب چهارده، خدا را دیدار مى‌کند و هر که دنیا را از راه حلال بطلبد، براى آن که با ثروتش بر دیگران بنازد و آن را به رُخ بکشد، در حالى خداوند را دیدار مى‌کند که خدا از او در خشم است
1) النساء:134.
2) آل عمران:148.
3) یونس:26.
4) النحل:97.
5) یونس:63 و 64.
6) النحل:41.
7) العنکبوت:27.
8) یوسف:56 و 57.
9) البقرة:130.
10) البقرة:36.
11) لما نزلت الآیة الکریمة «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ اَلْأَقْرَبِینَ» (الشعراء:124) دعا رسول الله صلى الله علیه و آله عشیرته الأقربین وهم یومئذٍ أربعون رجلاً إلى مأدبة وأعلن لهم رسالته (بحار الأنوار: ج18 ص163).
12) الأمالی للطوسی: ص 583 ح 1206 عن ابن عبّاس عن الإمام علیّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج 18 ص 192 ح 27؛ تاریخ الطبری: ج 2 ص 320 عن عبد الله بن عبّاس عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله.
13) صحیح مسلم: ج 4 ص 2162 ح 56 عن أنس.
14) زمانى که آیه: «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ اَلْأَقْرَبِینَ» (شعراء:214) نازل شد، پیامبر صلى الله علیه و آله، خویشان نزدیک خود را که چهل مرد بودند، به طعامى فرا خواند و ضمن اطعام آنان، رسالت خویش را به آنها اعلام فرمود (بحار الأنوار: ج 18 ص 163).
15) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 725 ح 2143 عن أنس.
16) ربیع الأبرار: ج 1 ص 53.
17) الکَلّ: العیال والثقل (الصحاح: ج 5 ص 1811 «کلل»).
18) فردوس الأخبار: ج 3 ص 455 ح 5290 عن أنس.
19) تاریخ بغداد: ج 4 ص 221 الرقم 1918 عن أنس.
20) البقرة:197.
21) القصص:70.
22) القصص:77.
23) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 183؛ إحیاء علوم الدین: ج 4 ص 31.
24) الأمالی للطوسی: ص 527 ح 1162 عن أبی ذرّ، بحار الأنوار: ج 71 ص 176 ح 15.
25) مهج الدعوات: ص 238 عن الربیع عن الإمام الصادق علیه السلام عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 94 ص 405 ح 7.
26) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 131؛ إحیاء علوم الدین: ج 3 ص 301 وزاد فیه «من نفسه لنفسه» بعد «العبد».
27) الکافی: ج 2 ص 70 ح 9 عن حمزة بن حمران عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 70 ص 362 ح 7.
28) المعجم الکبیر: ج 2 ص 305 ح 2271 عن جریر بن عبد الله.
29) إرشاد القلوب: ص 18، بحار الأنوار: ج 78 ص 112 ح 6.
30) النجم:31.
31) کمال الدین: ص 264 ح 10 عن سلمان، بحار الأنوار: ج 28 ص 54 ح 21؛ البدایة والنهایة: ج 7 ص 263 عن زید بن وهب عن الإمام علیّ علیه السلام.
32) المِضمار: الموضع الذی تُضمَّر فیه الخیل، ویکون وَقْتا للأیّام التی تُضَمَّر فیها وتضمیر الخیل: هو أن یظاهَر علیها بالعَلَف حتّى تسمن، ثمّ لا تعلف إلّا قوتا لتخفّ (النهایة: ج 3 ص 99 «ضمر»).
33) کنز العمّال: ج 15 ص 794 ح 43153 نقلاً عن ابن لال فی مکارم الأخلاق عن جابر.
34) أعلام الدین: ص 335 عن أبی موسى الأشعری، بحار الأنوار: ج 77 ص 178 ح 10؛ ربیع الأبرار: ج 1 ص 66 ح 67 عن ابن مسعود نحوه.
35) المصنّف لابن أبی شیبة: ج 8 ص 143 ح 128 عن المطّلب بن حنطب؛ کنز الفوائد: ج 2 ص 162، بحار الأنوار: ج 77 ص 171 ح 7.
36) المستدرک على الصحیحین: ج 4 ص 348 ح 7870 عن سعد بن طارق عن أبیه.
37) آمادگاه، ترجمه «مضمار» است و مضمار، جایى با طول زمانى را گویند که در آن اسب را براى مسابقه ریاضت مى‌دهند و آماده مسابقه مى‌سازند.
38) المائدة:87.
39) الأعراف:32 و 33.
40) الحدید:27.
41) فی بحار الأنوار «إن ظَهَرَنا هؤلاءِ».
42) مجمع البیان: ج 9 ص 366، بحار الأنوار: ج 14 ص 277؛ تفسیر القرطبی: ج 17 ص 265 نحوه.
43) مجمع البیان: ج9 ص366، بحار الأنوار: ج 68 ص 320؛ المعجم الکبیر: ج 10 ص 221 ح10531 نحوه.
44) هی من رهبنة النصارى وأصلها من الرهبة: الخوف، کانوا یترهّبون بالتخلّی من أشغال الدنیا وترک ملاذّها والزهد فیها والعزلة عن أهلها وتعمّد مشاقّها، حتى إنّ منهم من کان یخصی نفسه ویضع السلسلة فی عُنقه، وغیر ذلک من أنواع التعذیب، فنفاها النبیّ صلى الله علیه و آله عن الإسلام ونهى المسلمین عنها والرهبان: جمع راهب، وقد یقع على الواحد ویجمع على رهابین ورهابنة والرهبنة فَعلنة أو فعللة، على تقدیر أصلیّة النون وزیادتها والرهبانیة منسوبة إلى الرهبنة بزیادة الألف (النهایة: ج2 ص280 «رهب»).
45) النهایة فی غریب الحدیث: ج 2 ص 280؛ دعائم الإسلام: ج 2 ص 193 ح 701، بحار الأنوار: ج 68 ص 319.
46) سیاحت: گشتن در زمین براى عبادت (لسان العرب: ج 2، ص 492 «سیح») ، درویشى، دوره‌گردى.
47) أراد ما کان عبّاد بنی إسرائیل یفعلونه من زمّ الأنوف؛ وهو أن یُخرَق الأنف ویُعمل فیه زِمام کزِمام الناقة لیُقاد به والخِزام جمع خِزامة؛ وهی حلقة من شعر تجعل فی أحد جانبی منخری البعیر کانت بنو إسرائیل تخزم اُنوفها وتخرق تراقِیَها ونحو ذلک من أنواع التعذیب، فوضعه الله عن هذه الاُمّة، أی: لا یُفعل الخِزام فی الإسلام (النهایة: ج 2 ص 314 «زمم» و ص 29 «خزم»).
48) نثر الدرّ: ج 1 ص 216؛ المصنّف لعبد الرزّاق: ج 8 ص 448 ح 15860 عن طاووس نحوه.
49) السِّیاحَةُ: الذهاب فی الأرض للعبادة والترهّب (لسان العرب: ج 2 ص 492 «سیح»).
50) الخصال: ص 137 ح 154 عن زید بن علیّ عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 70 ص 115 ح 2.
51) الفردوس: ج 1 ص 381 ح 1534 عن الإمام علیّ علیه السلام.
52) السنن الکبرى: ج 7 ص 125 ح 13457 عن أبی اُمامة.
53) السنن الکبرى: ج 10 ص 41 ح 19793 عن ابن عبّاس؛ الجعفریّات: ص 80 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله وفیه «کنیسة محدثة» بدل «بنیان کنیسة».
54) تفسیر الطبری: ج 5 الجزء 7 ص 10.
55) زمام، کارى بود که عابدان بنى اسرائیل مى‌کردند. آنها بینى خود را مى‌شکافتند و مثل شتر، خود را مهار مى‌کردند. خزام، جمع خزامه است و خزامه، حلقه‌اى مویین است که در بینى شتر مى‌کنند و مهار بر آن مى‌بندند. بنى اسرائیل نیز با خود، همین کار را مى‌کردند و امثال این شکنجه‌ها را بر خود روا مى‌داشتند. خداوند، این رسوم را از امّت اسلام برداشت.
56) از ریشه «رَهبه» است به معناى ترس و خوف. راهبان مسیحى از کار و لذّت‌هاى دنیا دست مى‌شستند و تارک دنیا مى‌شدند و از مردم کناره مى‌گرفتند و حتّى بعضى از آنها خود را خواجه مى‌کردند و زنجیر به گردن مى‌آویختند و دیگر شکنجه‌ها بر خویش روا مى‌داشتند. پیامبر صلى الله علیه و آله مسلمانان را از آن اعمال، نهى فرمود.
57) مسند ابن حنبل: ج 10 ص 56 ح 25951.
58) الکافی: ج 5 ص 494 ح 1 عن ابن القدّاح، بحار الأنوار: ج 22 ص 264 ح 3.
59) الطبقات الکبرى: ج 3 ص 395.
60) سنن دارمى: ج 2 ص 570 ح 2092.
61) عوالی اللآلی: ج 2 ص 149 ح 418.
62) مسند ابن حنبل: ج 9 ص 124 ح 23533.
63) الکافی: ج 5 ص 496 ح 5، بحار الأنوار: ج 22 ص 124 ح 94.
64) الکافی: ج 5 ص 320 ح 4 عن إبراهیم بن عبدالحمید، بحار الأنوار: ج 70 ص 117 ح 6.
65) فی المصدر: «ألزمتکم» ، وما فی المتن أثبتناه من کنزالعمّال: ج 1 ص 367 ح 1612.
66) الفردوس: ج 4 ص 177 ح 6551 عن الإمام علیّ علیه السلام.
67) الکافی: ج 8 ص 169 ح 190 عن أبی مریم عن الإمام الباقر علیه السلام عن جابر بن عبد الله، بحار الأنوار: ج 77 ص 126 ح 32.
68) مسند الشهاب: ج 1 ص 417 ح 717 عن أبی هریرة.
69) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 234، بحار الأنوار: ج 44 ص 139 ح 6.
70) شُعب الإیمان: ج 5 ص 254 ح 6563 عن عبد الله بن عمر.
71) البقرة:201.
72) الأعراف:156.
73) صحیح البخاری: ج 5 ص 2347 ح 6026.
74) لا ینفع ذا الجَدّ منک الجَدُّ: أی لا ینفع ذا الغنى عنک غناه (لسان العرب: ج 3 ص 107 «جدد»).
75) الأمالی للطوسی: ص 158 ح 265، بحار الأنوار: ج 86 ص 134 ح 14؛ المعجم الأوسط: ج 7 ص 142 ح 7106 نحوه.
76) صحیح مسلم: ج 4 ص 2073 ح 36.
77) القارعة:1 و 2.
78) یقال للمریض إذا بَرأ، وللمغشیّ علیه إذا أفاق: کأنّما اُنشِطَ من عِقَال و نَشِطَ: أی حُلَّ قال ابن الأثیر: وکثیرا ما یجیء فی الروایة «کأنّما نَشِطَ من عِقالٍ» و لیس بصحیح (لسان العرب: ج 7 ص 414 «نشط»).
79) مسند أبی یعلى: ج 3 ص 381 ح 3416.
80) کرَبَهُ الأمرُ: شقّ علیه (المصباح المنیر: ص 529 «کرب»).
81) فی المصدر: «وأغممتم» ، وما أثبتناه من بحار الأنوار.
82) المحاسن: ج 1 ص 100 ح 71 عن سعید بن المسیّب، بحار الأنوار: ج 93 ص 208 ح 11.
83) خَضِرَة: أی غَضّة ناعمة طریّة (النهایة: ج 2 ص 41 «خضر»).
84) رُبّ مُتَخَوّضٍ فی مال الله: أی ربّ مُتصرّف فی مال الله تعالى بما لا یرضاه الله (لسان العرب: ج 7 ص 147 «خوض»).
85) الإسراء:97.
86) شُعب الإیمان: ج 4 ص 396 ح 5527 عن ابن عمر.
87) مسند ابن حنبل: ج 10 ص 299 ح 27122.
88) الظاهر أنّ الصواب فی العبارة: «من طلب الدنیا حلالاً مکاثرا بها. . .» کما فی أغلب المصادر.
89) المصنّف لابن أبی شیبة: ج 5 ص 258 ح 7 عن أبی هریرة.
90) یعنى به اندازه نیاز و از حلال.
91) یعنى تصرف کننده در دارایى‌هاى خدا داده بر خلاف رضاى او و پیامبرش.
