1 / 1
فَضلُ الوُضوءِ
7196 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الوُضوءُ نِصفُ الإیمانِ.(1)
7197 . عنه صلى الله علیه و آله – فی وصیَّتِهِ لعلیٍّ علیه السلام -: یا علیُّ، ثَلاثٌ دَرَجاتٌ، و ثَلاثٌ کفّاراتٌ، و ثَلاثٌ مُهلِکاتٌ، و ثَلاثٌ مُنجِیاتٌ، فأمّا الدَّرَجاتُ فإسباغُ الوُضوءِ فی السَّبَراتِ(2)، و انتِظارُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ، و المَشیُ باللَّیلِ و النَّهارِ إلَى الجَماعاتِ. . . .(3)
7198 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أسبَغَ الوُضوءَ فی البَردِ الشَّدیدِ کانَ لَهُ مِن الأجرِ کِفلانِ، و مَن أسبَغَ الوُضوءَ فی الحَرِّ الشَّدیدِ کانَ لَهُ أجرُ کِفلٍ.(4)
7199 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أسبَغَ الوُضوءَ فی البَردِ الشَّدیدِ کانَ لَهُ مِن الأجرِ کِفلانِ.(5)
1 / 1
فضیلت وضو
7196 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: وضو، نصف ایمان است.
7197 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در سفارش به على علیه السلام -: اى على! سه چیز درجه‌اند و سه چیز کفّاره، سه چیز هلاک کننده و سه چیز نجاتبخش. آن سه که درجه‌اند: یکى خوب و کامل وضو گرفتن در هواى بسیار سرد است و [دوم] انتظار کشیدن براى نماز بعد از نماز. و [سوم] شرکت کردن در نمازهاى جماعت در شبانه روز. . .
7198 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که در سرماى شدید، خوب وضو بگیرد، دو سهم اجر دارد و هر که در گرماى سخت، کامل وضو بگیرد، یک سهم اجر دارد.
7199 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که در سرماى شدید، وضو را کامل به جا آورَد، دو بهره از اجر دارد.
7200 . عنه صلى الله علیه و آله: إسباغُ الوُضوءِ فی المَکارِهِ، و إعمالُ الأقدامِ إلَى المَساجِدِ، و انتِظارُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ، یَغسِلُ الخَطایا غَسلاً.(6)
7201 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا تَوَضَّأَ الرّجُلُ المُسلِمُ خَرَجَتْ خَطایاهُ مِن سَمعِهِ و بَصَرِهِ و یَدَیهِ و رِجلَیهِ، فإن قَعَدَ قَعَدَ مَغفورا لَهُ.(7)
7202 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا تَوَضّأَ العَبدُ تَحاطُّ عَنهُ ذُنوبُهُ کما تَحاطُّ وَرَقُ هذهِ الشَّجَرَةِ.(8)
1 / 2
فَضلُ کَثرَةِ الوُضوءِ وَ دَوام الطَّهارَةِ
الکتاب
«وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذىً فَاعْتَزِلُوا اَلنِّساءَ فِی اَلْمَحِیضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّى یَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اَللّهُ إِنَّ اَللّهَ یُحِبُّ اَلتَّوّابِینَ وَ یُحِبُّ اَلْمُتَطَهِّرِینَ».(9)
«لا یَمَسُّهُ إِلاَّ اَلْمُطَهَّرُونَ».(10)
الحدیث
7203 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أکثِرْ مِن الطَّهورِ یَزِدِ اللّهُ فی عُمرِکَ، و إنِ استَطَعتَ أن تَکونَ باللَّیلِ و النَّهارِ على طَهارَةٍ فافعَلْ؛ فإنَّکَ تَکونُ إذا مُتَّ علَى الطَّهارَةِ شَهیدا.(11)
7204 . عنه صلى الله علیه و آله: إنِ استَطَعتَ أن لا تَزالَ علَى الوُضوءِ؛ فإنّهُ مَن أتاهُ المَوتُ و هُو على وُضوءٍ
7200 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کامل به جا آوردنِ وضو در موقعیت‌هاى سخت، و به حرکت انداختنِ گام‌ها به سوى مساجد، و انتظار کشیدن براى نماز بعد از نماز، گناهان را یکسره مى‌شوید.
7201 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه مرد مسلمان وضو بگیرد، گناهان او از گوش و چشم و دستان و پاهایش بیرون مى‌روند. و چون بنشیند، در حال آمرزیدگى نشسته است.
7202 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه بنده وضو بگیرد، گناهانش همچون برگ‌هاى این درخت، فرو مى‌ریزند.
1 / 2
فضیلت زیاد وضو گرفتن و همیشه با وضو بودن
قرآن
«از تو در باره ی عادت ماهانه ی [زنان] مى‌پرسند، بگو: «آن، رنجى است. پس هنگام عادت ماهانه، از [آمیزش با] زنان کناره‌گیرى کنید و به آنان نزدیک نشوید، تا پاک شوند. پس چون پاک شدند، از همان جا که خدا به شما فرمان داده است، با آنان آمیزش کنید. خداوند، توبه‌کاران و پاکیزگان را دوست مى‌دارد»».
«که جز پاک‌شدگان، بر آن (قرآن) دست نمى‌زنند».
حدیث
7203 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: فراوان وضو بگیر تا خداوند عمر تو را افزون گردانَد. اگر توانستى شب و روز با طهارت باشى، این کار را بکن؛ زیرا اگر در حال طهارت بمیرى، شهید خواهى بود.
7204 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر مى‌توانى، همواره با وضو باش؛ زیرا هر که مرگش در حالى فرا
اُعطِیَ الشَّهادَةَ.(12)
7205 . عنه صلى الله علیه و آله: إنِ استَطَعتَ أن تَکونَ أبَدا على وُضوءٍ فافعَلْ؛ فإنّ مَلَکَ المَوتِ إذا قَبَضَ رُوحَ العَبدِ و هُو على وُضوءٍ کُتِبَ لَهُ شَهادَةٌ.(13)
7206 . عنه صلى الله علیه و آله: الطّاهِرُ النّائمُ کالصّائمِ القائمِ.(14)
1 / 3
تَجدیدُ الوُضوءِ
7207 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن تَوَضّأ على طُهرٍ کُتِبَ لَهُ عَشرُ حَسَناتٍ.(15)
1 / 4
آثارُ الوُضوءِ فی القیامَةِ
7208 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یَحشُرُ اللّهُ عزوجل اُمَّتی یَومَ القِیامَةِ بَینَ الاُمَمِ غُرّا مُحَجَّلِینَ مِن آثارِ الوُضوءِ.(16)
7209 . عنه صلى الله علیه و آله: تَرِدُونَ علَیَّ غُرّا مُحَجَّلِینَ مِن آثارِ الوُضوءِ، لَیسَت لأحَدٍ غَیرِکُم.(17)
7210 . عنه صلى الله علیه و آله – لَمّا سُئلَ: کَیفَ تَعرِفُ اُمَّتَکَ مِن بَینِ الاُمَمِ فیما بَینَ نُوحٍ إلى اُمَّتِکَ -: هُم غُرٌّ مُحَجَّلُونَ مِن أثَرِ الوُضوءِ، لَیسَ لأحَدٍ کذلکَ غَیرِهِم، و أعرِفُهُم أنّهُم یُؤتَونَ کُتُبَهُم بأیمانِهِم.(18)
رسد که وضو داشته باشد، شهادت نصیبش شده است.
7205 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر مى‌توانى همواره با وضو باشى، چنین باش؛ زیرا اگر هنگامى که فرشته مرگ جان بنده را مى‌گیرد، او وضو داشته باشد، برایش شهادت نوشته مى‌شود.
7206 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که با طهارت بخوابد، همانند روزه‌دارِ شب زنده‌دار است.
1 / 3
تجدید وضو
7207 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که با طهارت باشد و [روى آن] وضو بسازد، ده ثواب برایش نوشته مى‌شود.
1 / 4
آثار وضو در قیامت
7208 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل امّت مرا در روز قیامت، بر اثر وضو، با چهره‌هاى زیبا و دست و پاى سفید، محشور مى‌کند.
7209 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: [روز قیامت] بر اثر وضو، با پیشانى و دست و پاى سفید بر من وارد مى‌شوید و هیچ کس جز شما، این خصوصیّت را نخواهد داشت.
7210 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله -در پاسخ به این سؤال که: تو چگونه امّت خود را از میان امّت‌هاى نوح علیه السلام تا امّت خودت، باز مى‌شناسى؟ -: آنان بر اثر وضو، پیشانى و دست و پایشان سپید است. هیچ کس جز آنان، چنین خصوصیّتى را ندارد. همچنین آنها را از این مى‌شناسم که کارنامه‌شان به دست راستشان داده مى‌شود.
7211 . عنه صلى الله علیه و آله: یَقولُ اللّهُ تعالى: مَن أحدَثَ و لَم یَتَوَضّأْ فَقَد جَفانی، و مَن أحدَثَ و تَوَضّأَ و لَم یُصَلِّ رَکعَتَینِ و لم یدعنی فَقَد جَفانی، و مَن أحدَثَ و تَوَضّأَ و صلّى رَکعَتَینِ [و](19) دَعانی فلَم اُجِبْهُ فیما یسأل مِن أمرِ دِینِهِ و دُنیاهُ فَقَد جَفَوتُهُ؛ و لَستُ بِرَبٍّ جافٍ.(20)
1 / 5
وُضوءُ رسولِ اللّهِ
7212 . الکافی عن زرارة: قالَ أبو جعفرٍ علیه السلام: ألَا أحکی لَکُم وُضوءَ رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله؟ فقُلنا: بلى، فدَعا بقَعْبٍ فیهِ شَیءٌ مِن ماءٍ ثُمّ وَضَعَهُ بَینَ یَدَیهِ، ثُمّ حَسَرَ عن ذِراعَیهِ، ثُمّ غَمَسَ فیهِ کَفَّهُ الیُمنى، ثُمّ قالَ: هکذا إذا کانتِ الکَفُّ طاهِرَةً، ثُمّ غَرَفَ فمَلأَها ماءً فوَضَعَها على جَبینِهِ، ثُمّ قالَ: «بسمِ اللّهِ» و سَدَلَهُ على أطرافِ لِحیَتِهِ، ثُمّ أمَرَّ یَدَهُ على وَجهِهِ و ظاهِرِ جَبینِهِ مَرّةً واحِدَةً، ثُمّ غَمَسَ یَدَهُ الیُسرى فغَرَفَ بها مِلْأَها، ثُمّ وَضَعَهُ على مِرفَقِهِ الیُمنى، و أمَرَّ کَفَّهُ على ساعِدِهِ حتّى جَرَى الماءُ على أطرافِ أصابِعِهِ، ثُمّ غَرَفَ بیَمینِهِ مِلْأَها فوَضَعَهُ على مِرفَقِهِ الیُسرى، و أمَرَّ کَفَّهُ على ساعِدِهِ حتّى جَرَى الماءُ على أطرافِ أصابِعِهِ، و مَسَحَ مُقَدَّمَ رأسِهِ و ظَهرَ قَدَمَیهِ بِبِلَّةِ یَسارِهِ وَ بقیَّةِ بِلَّةِ یُمناهُ.(21)
7211 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال مى‌فرماید: «هر کس حَدَثى از او سر بزنَد، ولى وضو نگیرد، به من بى‌مهرى کرده است. هر کس حدثى از او سر بزند و وضو بگیرد، ولى دو رکعت نماز به جا نیاورَد و مرا نخوانَد، به من بى‌مهرى کرده است. هر کس حدثى از او سر بزند و وضو بگیرد و دو رکعت نماز هم بگزارد و مرا بخواند و من آنچه را از امور دین و دنیایش از من خواسته است، برآورده نکنم، بى گمان، من به او بى‌مهرى کرده‌ام، و البته من پروردگار بى‌مهرى نیستم».
1 / 5
وضوى پیامبر خدا
7212 . الکافى – به نقل از زراره -: امام باقر علیه السلام فرمود: «آیا وضوى پیامبر صلى الله علیه و آله را براى شما نمایش ندهم؟».
گفتیم: چرا.
امام علیه السلام قدحى خواست که در آن، مقدارى آب باشد. آن را مقابل خود گذاشت. سپس آستین‌هایش را بالا زد و آن گاه، مشت راست خود را در آن فرو برد و فرمود: «به این صورت؛ به شرط آن که دست، پاک باشد».
سپس مشت خود را پُر از آب کرد و دستش را روى پیشانى خود گذاشت و گفت: «بسم اللّه» و آن را به اطراف محاسنش رها کرد و آن گاه، دست خود را یک بار به صورت و بالاى پیشانى‌اش کشید.
بعد دست چپ خود را فرو برد و مشتى پر از آب بر داشت و روى آرنج راست خود ریخت و کف دست خود را روى ساعد دستش کشید، به طورى که آب بر نوک انگشتانش جارى شد.
آن گاه، با دست راست خود، مشتى آب بر داشت و آن را روى آرنج چپ خود ریخت و کف دست خود را روى ساعد دستش کشید، به طورى که آب از نوک انگشتان او جارى شد و جلو سر و روى دو پاى خود را با رطوبت دست چپ و باقى‌مانده ی رطوبت دست راست خویش مسح کرد.
توضیحى درباره ی وضوى پیامبر خدا(22)
کیفیت وضو گرفتن، در قرآن آمده است(23) و پس از نزول آیه ی مربوط به آن، پیامبر اکرم، روزها و شب‌ها و هر شبانه‌روز، چند بار به آن عمل کرده و سیره ی مشهود پیامبر صلى الله علیه و آله در طهارت وضویى، مشهور شده است؛ امّا بعدها، در جریان نقل این سیره، اختلاف‌هایى پدید آمده است.
آن گونه که تاریخ و فقه نشان مى‌دهند، تا پایان روزگار خلیفه ی دوم، اختلاف مهمّى در چگونگى وضو گرفتن نبوده و صحابیان و مسلمانان صدر اسلام هم پس از وفات پیامبر صلى الله علیه و آله به دلیل هم‌عصرى با ایشان، نیازى به نقل آن و یا حتّى گفتگو درباره ی چگونگى وضوى پیامبر صلى الله علیه و آله نداشته‌اند؛(24) امّا به یکباره در خلافت عثمان و توسّط همو، مسئله ی وضوى پیامبر صلى الله علیه و آله مطرح مى‌شود و طبق نقل‌هاى متعدّد،(25) او به مخالفت با برخى از صحابیان بر مى‌خیزد و با نشان دادن عملىِ وضویى خاص، آن را وضوى پیامبر صلى الله علیه و آله مى‌خوانَد.
روایت نخست: وضوى عثمان
در این وضو، صورت و دست‌ها و پاها شسته مى‌شود و فقط سر، مسح مى‌گردد و وضو، ترکیبى از سه شستن و یک مسح است.(26)
بخارى و مسلم، هر دو در کتاب‌هاى خود، این وضو را از عثمان گزارش کرده‌اند.(27) در یک گزارش، عثمان، هر یک از اعضا را سه بار مى‌شوید و پاها را نیز تا کعبَین مى‌شوید؛ امّا سر را یک بار مسح مى‌کند و در پایان، این وضو را وضوى پیامبر صلى الله علیه و آله مى‌خواند.
هر چند گزارش‌ها متعدّد و متفاوت‌اند،(28) امّا بیشتر آنها نشان دهنده ی تأکید عثمان بر این وضوى خاص و اختلاف آن با عمل برخى دیگر از صحابیان است.
در نقل دیگرى که نشان دهنده ی پیدایى تفاوت در نحوه ی وضو گرفتن است، عثمان مى‌گوید:
کسانى احادیثى را از پیامبر صلى الله علیه و آله روایت مى‌کنند که من نمى‌دانم آنها چیستند؛ امّا من دیدم که پیامبر صلى الله علیه و آله مثل این وضوى من، وضو مى‌گرفت.(29)
افزون بر این، متّقى هندى در کنز العمّال، به نقل از ابو مالک دمشقى گزارش مى‌دهد که:
دیدگاه عثمان بن عفّان، در دوران خلافتش، درباره ی وضو، چند گونه بود.(30)
سپس وضویى شبیه قبلى را به عثمان نسبت مى‌دهد.
قرینه ی دیگر بر بروز اختلاف در روزگار عثمان، جدولى است که نشان مى‌دهد هیچ یک از صحابیان به اندازه ی عثمان، درباره ی وضو سخن نگفته‌اند در این جدول که به بررسى روایات سى صحابى پُر حدیث پرداخته شده، تنها دو، سه صحابى درباره ی وضو حدیث دارند که احادیث دو تن از آنان، یعنى عبداللّه بن عبّاس و على بن ابى طالب علیه السلام، انگشت‌شمار است؛ امّا عثمان، به تنهایى بیش از بیست حدیث در این باره دارد.(31)
برخى گزارش‌ها، وضوى شمارى از صحابیان و تابعیان را مانند وضوى عثمان و یا مؤیّد وضوى او دانسته‌اند؛ امّا ما تنها دو تن از آنها (عبداللّه بن زید بن عاصم و عبداللّه بن عمرو بن عاص) را یافتیم و بقیه، سند یا متن مقبولى ندارند.(32)
روایت دوم: وضوى صحابیان
در این وضو که مرکّب از دو غَسل و دو مَسح است، صورت و دست‌ها شسته مى‌شوند؛ امّا سر و پاها مسح مى‌گردند و هر یک به طور متعارف، یک بار انجام مى‌گیرد، هر چند در غَسلِ صورت و دست، یک شستشوى دیگر رواست؛ امّا سه بار، لازم و بلکه جایز نیست.
معتقدان به این گونه وضو، کسانى مانند عبداللّه بن عبّاس، رفاعة بن رافع، عباد بن تمیم بن عاصم مازنى، اوس بن ابى اوس ثقفى، بَراء بن عازب و نیز امام على علیه السلام
هستند.(33)
گفتنى است در میان تابعیان نیز اقوال مشابهى وجود دارد.(34)
روایت سوم: وضوى اهل بیت
روایت‌هاى متفاوتى از موضعگیرى امام على علیه السلام درباره ی اختلافِ پدید آمده در وضو نقل شده است یکى دو روایت، نشان دهنده ی وضوى سه‌تایى است احمد در مسندش به نقل از عبد خیر آورده است:
على گفت: «آیا وضوى پیامبر خدا را نشانتان بدهم؟» و آن گاه، وضویى سه‌تایى گرفت.(35)
و در نسخه‌اى از کتاب الغارات ثقفى نیز چنین آمده که امام على علیه السلام به محمّد بن ابى بکر، حاکم مصر، نامه‌اى نگاشته و در آن، وضویى شبیه وضوى عثمان را به پیامبر خدا نسبت داده است.(36)
امّا گزارش‌هاى عکس آن نیز موجود است براى نمونه، شیخ مفید، روایتى از ثقفى، مؤلّف الغارات، نقل کرده که وضوى روایت دوم را از امام على علیه السلام نقل مى‌کند که امام علیه السلام آن را به پیامبر صلى الله علیه و آله نسبت داده است.(37)
این گزارش در الأمالى شیخ طوسى نیز تأیید شده است و گونه‌اى اختلاف را در نسخه‌هاى الغارات نشان مى‌دهد افزون بر این، نقل‌هاى متعدّدى، مقابله ی کلّى امام على علیه السلام را با بدعت و اِحداث در وضو، گزارش مى‌کنند که یکى از آنها را مى‌آوریم.
جالب توجّه است که راوى این روایت متعارض نیز عبد خیر است که مى‌گوید:
على علیه السلام را دیدم که آبى خواست تا با آن وضو بگیرد. پس با آن، مسح کشید و بر پشت پاهایش هم مسح کشید آن گاه فرمود: «این وضو براى کسى است که حَدَثى از او سر نزده است. اگر نمى‌دیدم که پیامبر خدا بر پشت پاهایش مسح مى‌کشد، نظرم این بود که زیر پاها براى مسح، شایسته‌ترند». آن گاه، زیادى آب وضویش را در حالى که ایستاده بود، آشامید و سپس فرمود: «کجایند کسانى که گمان مى‌کنند شایسته نیست کسى آب را ایستاده بیاشامد؟».(38)
تدوین سنّت نبوى و از جمله وضو به وسیله ی برخى یاران امام على علیه السلام را نیز مى‌توان به گونه‌اى تبیین امام على علیه السلام از وضوى پیامبر صلى الله علیه و آله دانست.(39)
اینها همه بدون توجّه به مدرک اساسى ما در کتاب بزرگ و معتبر الکافى است کلینى، با سند متّصل خویش به امام باقر علیه السلام (فرزند بزرگ و راستگوى امام على علیه السلام)، وضوى ایشان را نقل کرده و آن را همان وضوى پیامبر صلى الله علیه و آله دانسته است.(40)
گزارش دیگر، وضوى امام على علیه السلام را یک بار یک بار (مرّةً مرّةً) مى‌داند(41) که در نقطه ی مقابل پافشارى عثمان بر وضوى سه تایى است و نشان از موضعگیرى عملى امام على علیه السلام دارد.
گفتنى است اهل بیت پیامبر خدا، در جهت اداى رسالت خود و ارائه ی گنجینه ی علمى به یادگار نهاده شده از پیامبر صلى الله علیه و آله در نزد ایشان، وضوى پیامبر خدا را گزارش کرده و آن را به صورت عملى به بسیارى از یاران خود، ارائه نموده‌اند.(42) این
گزارش‌ها هیچ اختلاف و تعارض درونى‌اى با هم ندارند و با روایت دوم وضو، یعنى وضوى بسیارى از اصحاب، هماهنگ است و با آیه ی وضو نیز کاملاً همسو و موافق است.(43)
در پایان مى‌گوییم که گذشته از آگاهى بیشتر اهل بیت علیهم السلام نسبت به وضوى پیامبر صلى الله علیه و آله، طریق احتیاط، اخذ قول اهل بیت علیهم السلام است؛ زیرا هیچ یک از صحابیان، راویان و فقیهان، وضوى «مَرّةً مَرّةً؛ یک بار یک بار»(44) را نادرست نمى‌شمرند و به فحواى روایت منقول از عثمان و منسوب به پیامبر صلى الله علیه و آله که مى‌گوید: «فمن زاد على هذا أو نقص فقد أساء و ظلم؛ هر کس بر آن، چیزى بیفزاید یا کم کند، بد کرده و ستم نموده است»(45) نیز فتوا نداده‌اند؛ بلکه شستن بیش از یک بار را افضل مى‌دانند از سوى دیگر، روایات نقل شده از اهل بیت علیهم السلام، بیش از دو بار شستن، موجب باطل شدن وضو دانسته شده و آمده است:
مَن زادَ عَلى مَرَّتَینِ لَم یُؤجَر.(46)
هر کس بیش از دوبار بشوید، مأجور نیست.
از این رو، شستن یک بار یا دو بار در وضو، مورد اتّفاق همه بجز شخص عثمان است.
این اتّفاق، در برخى جزئیات دیگر وضو، یعنى مسح مقدارى از سر یا تمام سر، شستن «مَرافق» در «غَسل یَدَین» و جهت شستن از پایین به بالا یا به عکس نیز صادق است، هر چند در برخى دیگر، مانند غَسل یا مسح «رِجلَین» و مفهوم «کعب» در رِجلین، جریان نمى‌یابد.
اشکال و پاسخ
اگر گفته شود که غایت آیه ی وضو و هدف از طهارت، پاکیزگى است و از این رو، هر چه تعداد غَسل‌ها و مسح‌ها بیشتر باشد، مناسب‌تر است، در پاسخ مى‌گوییم که وضو، عبادت است و از افعال توقیفى است و مصالح دیگر (مانند: سهولت، مقدور بودن براى عموم و صرفه‌جویى) را نیز باید در آن، لحاظ کرد از این رو، مى‌توان با اشاره به احادیث «إنّ اللّه یحبّ أن تؤتى رُخَصه؛(47) خداوند، دوست دارد که مُجازهایش هم انجام شوند»، تعدّد در وضو را گونه‌اى سختگیرى در دین و مطابق با اعتقاد کسانى دانست که تمتّع در حج، کاستن از نماز در سفر و برداشتن حکم روزه از مسافر را نمى‌توانستند بپذیرند.(48)
1) النوادر للراوندی: ص 192 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 80 ص 238 ح 12.
2) السَّبَرات: جمع سَبرة: الغداة الباردة، و قیل: مابین السَحَر إلى الصباح (لسان العرب: ج 4 ص 341) و فی بعض نسخ المصدر «الشَّتوات». (کما فی هامش المصدر).
3) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 325 ح 2656 عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 77 ص 52 ح 3.
4) کنز العمال: ج 9 ص 291 ح 26059 عن الإمام علیّ علیه السلام.
5) کنز العمال: ج 9 ص 287 ح 26039 نقلاً عن معجم الأوسط عن الإمام علیّ علیه السلام.
6) کنز العمال: ج 9 ص 284 ح 26027 عن الإمام علیّ علیه السلام.
7) کنز العمال: ج 9 ص 284 ح 26031 عن أبی امامة.
8) کنز العمال: ج 9 ص 284 ح 26030 نقلاً عن شعب الإیمان عن سلمان.
9) البقرة:222.
10) الواقعة:79.
11) الأمالی للمفید: ص 60 ح 5 عن أنس بن مالک، بحارالأنوار: ج 69 ص 396 ح 81.
12) کنز العمال: ج 9 ص 293 ح 26066 نقلاً عن الحکیم عن أنس.
13) کنز العمال: ج 9 ص 293 ح 26065 نقلاً عن شعب الإیمان عن أنس.
14) کنز العمال: ج 9 ص 277 ح 25999 نقلاً عن الفردوس عن عمرو بن حریث.
15) کنز العمال: ج 9 ص 288 ح 26042 عن ابن عمر.
16) دعائم الإسلام: ج 1 ص 100 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 80 ص 237 ح 11.
17) صحیح مسلم: ج 1 ص 218 ح 38 عن حذیفة.
18) الترغیب و الترهیب: ج 1 ص 151 ح 6 عن أبی الدرداء.
19) سقطت الواو من المصدر، و أثبتناها من بحارالأنوار.
20) إرشاد القلوب: ص 60، بحارالأنوار: ج 80 ص 308 ح 18.
21) الکافی: ج 3 ص 25 ح 4.
22) گفتنى است که این توضیح توسّط فاضل گران‌مایه حجة الاسلام و المسلمین جناب آقاى عبدالهادى مسعودى تهیه شده است.
23) مائده: آیه ی 6.
24) وضوء النبى صلى الله علیه و آله: ج 1 ص 30-35.
25) وضوء النبى صلى الله علیه و آله: ج 1 ص 40-43.
26) گفتنى است عدّه ی کمى به جمع میان مسح و غسل پاها فتوا داده‌اند و برخى مانند حسن بصرى، قائل به تخییرند (ر. ک: بدائع الصنائع: ج 1 ص 5).
27) صحیح البخارى: ج 1 ص 48، صحیح مسلم: ج 1 ص 142.
28) براى نمونه، برخى از آنها قید «ثلاثا» را در «مسح رأس (سر) و رِجل (پا)» دارند و برخى ندارند و برخى «مسح رِجلین (پاها)» دارند و برخى «غسل رجلین» را (ر. ک: مسند ابن حنبل: ج 1 ص 148 ح 487-489، سنن الدار قطنى: ج 1 ص 85 و 86 ح 9-13).
29) صحیح مسلم: ج 1 ص 207 ح 8.
30) کنز العمّال: ج 9 ص 443 ح 26890.
31) حدیثى را نیز به عایشه نسبت داده‌اند؛ امّا برخى بر آن خدشه وارد کرده‌اند (وضوء النبى صلى الله علیه و آله: ج 1 ص 50).
32) مؤلّف کتاب وضوء النبى، این گزارش‌ها را بررسى کرده و نامقبول دانسته است (ر ک: وضوء النبى صلى الله علیه و آله: ج 1 ص 48 و 137).
33) ر. ک: وضوء النبى صلى الله علیه و آله: ج 1 ص 265-269.
34) ر. ک: وضوء النبى صلى الله علیه و آله: ج 1 ص 271-289، شرح معانى الآثار: ج 1 ص 35.
35) مسند ابن حنبل: ج 1 ص 124.
36) الغارات: ج 1 ص 244.
37) الأمالى، مفید: ص 276.
38) مسند ابن حنبل: ج 1 ص 116.
39) رجال النجاشى: ص 6 ش 2.
40) الکافى: ج 3 ص 25 ح 4.
41) الکافى: ص 27 ح 9.
42) الکافى: ج 3 ص 24-32، تهذیب الأحکام: ج 1 ص 52.
43) تردیدى نیست که آیه ی وضو، عمل واجب براى سر را مسح مى‌داند؛ امّا برخى مفسّران و محدّثان، بنا به دو قرائت نصب یا جرّ «أرجلکم»، عمل واجب براى پا را قابل استخراج از آیه ندانسته‌اند و از این رو، هر دو نظر، یعنى مسح یا غَسل پا را موافق یکى از دو قرائت آیه دانسته‌اند. امّا ما معتقدیم که مسح رجلین، توافق بیشترى با آیه دارد؛ زیرا بنا به قرائتِ جرّ «أرجلکم»، بدون تردید، و در قرائت نصب، طبق یکى از دو احتمال آن – که به هیچ روى ضعیف هم نیست -، پاها را نیز باید مسح کرد؛ زیرا «أرجلکم» به خاطر حذف خافض آن (یعنى «باء») است که به دلیل آمدن خافض در واژه ی قبل (برؤوسکم) و عطف قوى و بدون فاصله بر آن، محلّاً مجرور و لفظا منصوب شده است وجه قوّت این احتمال نسبت به نصب و «مفعولٌ به» بودن براى «فَاغسلوا»، آن است که فاصله ی میان فعل و مفعول به این اندازه ی طولانى در غیر شعر و ضرورت، فصیح و بلکه صحیح نیست و بر فرض صحّت، فاصله انداختن با یک جمله ی کامل مستقل «وامسحوا برؤوسکم» میان فعل و فاعل، آن هم در جایى که به التباس و اجمال مى‌کشد، از شأن بلیغ‌ترین کتاب هستى بعید است (ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن: ج 5 ص 221-224).
44) الکافى: ج 3 ص 24 ح 6 و 9.
45) السنن الکبرى: ج 1 ص 79، سنن أبى داوود: ج 1 ص 33 ح 135، سنن ابن ماجة: ج 1 ص 146 ح 422.
46) الکافى: ج 3 ص 24 ح 9.
47) السنن الکبرى، بیهقى: ج 3 ص 140، المبسوط، سَرَخسى: ج 3 ص 137، المجموع، نَوَوى: ج 6 ص 207، تلخیص الحبیر، ج 4 ص 474.
48) برخى اِسباغ (گسترش و تکمیل) وضو و نیز احسان (نیک گزاردن و دقّت) در آن را به معناى تعدّد گرفته‌اند؛ امّا شاهدى بر آن ارائه نکرده‌اند؛ بلکه مى‌توان با یک بار شستن و حدّ اکثر دو بار شستن، وضویى کامل و نیک گرفت.
