3 / 1
قُضاةُ الحَقِّ
الکتاب
» یَـدَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَـکَ خَلِیفَةً فِى الْأَرْضِ فَاحْکُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُواْ یَوْمَ الْحِسَابِ » .(1)
«إِنَّ اللهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّواْ الْأَمَـنَـتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللهَ نِعِمَّا یَعِظُکُم بِهِ إِنَّ اللهَ کَانَ سَمِیعَاً بَصِیرًا» .(2)
الحدیث
9864.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : المُقسِطُونَ عندَ اللّه ِ یَومَ القِیامَةِ على مَنابِرَ مِن نورٍ عن یَمینِ الرَّحمنِ ، وکِلتا یَدَیهِ یَمینٌ ، الذینَ یَعدِلُونَ فی حُکمِهِم وأهلِیهِم وما وُلُّوا .(3)
3 / 1
داورى کنندگان به حق
قرآن
«اى داوود! ما تو را در زمین ، جانشین گردانیدیم . پس میان مردم ، به حق داورى کن . و زنهار! از هوس پیروى مکن که تو را از راه خدا به در مى کند . در حقیقت ، کسانى که از راه خدا به در مى روند، به [سزاى] آن که روز حساب را فراموش کرده اند ، عذابى سخت خواهند داشت» .
«خدا به شما فرمان مى دهد که سپرده ها را به صاحبان آنها رد کنید؛ و چون میان مردم داورى مى کنید، به عدالتْ داورى کنید. در حقیقت، نیکو چیزى است که خداوند ، شما را به آن پند مى دهد. خدا ، شنواىِ بیناست» .
حدیث
9864.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دادگران ، از نظر خداوند، در روز قیامت ، بر فراز منبرهاى نورانى در سمت راستِ [خداوند] رحمان اند ـ و البته هر دو دست خدا راست است ـ ؛ همان دادگرانى که در داورى خود و در میان خانواده خویش و نسبت به هر کسى که سرپرست او هستند ، به عدالت رفتار مى کنند.
3 / 2
التَّسلیمُ لِقَضاءِ الإسلامِ
الکتاب
» فَلَا وَرَبِّکَ لَا یُؤْمِنُونَ حَتَّى یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لَا یَجِدُواْ فِى أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَیْتَ وَیُسَلِّمُواْ تَسْلِیمًا » .(4)
الحدیث
9865.صحیح مسلم عن عبداللّه بن الزبیر : إنّ رجُلاً مِن الأنصارِ خاصَمَ الزُّبیرَ عندَ رسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله فی شِراجِ الحَرّةِ التی یَسقُونَ بها النَّخلَ ، فقالَ الأنصاریُّ : سَرِّحِ الماءَ یَمُرَّ ! فأبى علَیهِم ، فاختَصَمُوا عِند رسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله . فقالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله للزُّبیرِ : اسْقِ یا زُبیرُ ثُمّ أرسِلِ الماءَ إلى جارِکَ ، فَغَضِبَ الأنصاریُّ ، فقالَ : یا رسولَ اللّه ِ ، أن کانَ ابنَ عَمَّتِکَ ! فَتَلَوَّنَ وَجهُ نَبیِّ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ثُمّ قالَ : یا زُبیرُ اسْقِ ، ثُمّ احبِسِ الماءَ حتّى یَرجِعَ إلَى الجُدُرِ . فقالَ الزُّبیرُ : واللّه ِ ، إنّی لأحسَبُ هذهِ الآیةَ نَزَلَت فی ذلکَ : «فَلا وَربِّکَ لا یُؤمِنونَ …» .(5)
3 / 3
مَن لَم یَحکُمْ بما أنزلَ اللّه ُ
الکتاب
«إِنَّـآ أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِیهَا هُدىً وَنُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُواْ لِلَّذِینَ هَادُواْ وَالرَّبَّـنِیُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُواْ مِن کِتَـبِ اللهِ وَکَانُواْ عَلَیْهِ شُهَدَآءَ فَلَا تَخْشَوُاْ النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُواْ بِـایَـتِى ثَمَنًا قَلِیلاً وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَآ أَنزَلَ اللهُ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْکَـفِرُونَ – وَکَتَبْنَا عَلَیْهِمْ فِیهَآ أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَالْأَنفَ بِالْأَنفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَّهُ وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَآ أَنزَلَ اللهُ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الظَّــلِمُونَ» .(6)
3 / 2
تن دادن به داورى اسلام
قرآن
«ولى چنین نیست . به پروردگارت سوگند که ایمان نمى آورند، مگر آن که تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است ، داور گردانند . سپس از حکمى که کرده اى ، در دل هایشان احساس ناراحتى [و تردید] نمى کنند و کاملاً سرِ تسلیم فرود مى آورند» .
حدیث
9865.صحیح مسلم ـ به نقل از عبد اللّه بن زبیر ـ: مردى از انصار با زبیر بر سرِ جوى آب حَرّه که نخل ها را از آن آب مى دادند ، اختلاف پیدا کرد. او به زبیر گفت: جلو آب را رها کن تا برود ؛ امّا زبیر امتناع کرد. داورى را به نزد پیامبر خدا بردند. پیامبر خدا به زبیر فرمود: «اى زبیر! نخل هایت را آب بده و آن گاه ، آب را به طرف [زمین] همسایه ات رها کن» . مرد انصارى عصبانى شد و گفت: اى پیامبر خدا! چون پسر عمّه ات بود [، این گونه داورى کردى]؟! رنگِ رخسار پیامبر خدا [از خشم]تغییر کرد. آن گاه فرمود: «اى زبیر! نخل هایت را آب بده و سپس جلو آب را ببند تا به طرف دیوارها برگردد» . زبیر گفت: به خدا سوگند که انگار این آیه در این باره نازل شد: «ولى چنین نیست .به پروردگارت سوگند که ایمان نمى آورند مگر آن که تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است ، داور گردانند…» .
3 / 3
هر که بر اساس آنچه خدا نازل کرده ، داورى نکند
قرآن
«ما تورات را که در آن ره نمود و روشنایى بود ، نازل کردیم. پیامبرانى که تسلیم [فرمان خدا] بودند، به موجب آن ، براى یهود داورى مى کردند؛ و [همچنین] خداپرستان و دانشمندان به سبب آنچه از کتاب خدا به آنان سپرده شده و بر آن گواه بودند. پس، از مردم نترسید و از من بترسید و آیات مرا به بهاى ناچیزى مفروشید . و کسانى که مطابق آنچه خدا نازل کرده است ، داورى نکنند ، آنان خود ، کافران اند . و در [تورات] بر آنان مقرّر کردیم که جان در مقابل جان، و چشم در برابر چشم، و بینى در برابر بینى، و گوش در برابر گوش، و دندان در برابر دندان است ؛ و زخم ها [نیز به همان ترتیب]قصاصى دارند. و هر که از آن [قصاص]درگذرد، پس آن، کفّاره [گناهان] او خواهد بود. و کسانى که به موجب آنچه خدا نازل کرده ، داورى نکرده اند، آنان خود ، ستمگران اند» .
«وَلْیَحْکُمْ أَهْلُ الْاءِنجِیلِ بِمَآ أَنزَلَ اللهُ فِیهِ وَمَن لَّمْ یَحْکُم بِمَآ أَنزَلَ اللهُ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَـسِقُونَ» .(7)
الحدیث
9866.تفسیر العیّاشی عن عبد اللّه بن مُسکان عن الإمام ا : قالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : «مَن حَکَمَ فی دِرهَمَینِ بِحُکمِ جَورٍ ثُمّ جَبَرَ (کَبُرَ) علَیهِ کانَ مِن أهلِ هذهِ الآیَةِ «ومَن لَم یَحْکُمْ بما أنزَلَ اللّه ُ فأُولئکَ هُمُ الکافِرونَ» » . فقلتُ : یابنَ رسولِ اللّه ِ ، کیفَ یَجبُرُ علَیهِ ؟ قالَ : یکونُ لَهُ سَوطٌ وسِجنٌ فَیَحکُمُ علَیهِ ، فإن رَضِیَ بحُکمِهِ وإلّا ضَربَهُ بسَوطِهِ وحَبَسَهُ فی سِجنِهِ .(8)
3 / 4
الحاکِمُ الجائِرُ
9867.الإمامُ الباقر عن الإمام علیٍّ علیهماالسلام : أنّهُ اشتکى عینَهُ، فعادَهُ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله ، فإذا عَلیُّ علیه السلام یصیحُ ، فقالَ لَهُ النّبیُّ صلى الله علیه و آله : أجَزَعا أم وَجَعا یا علیُّ ؟ قالَ : یا رسولَ اللّه ِ ، ما وَجِعتُ وَجَعا قَطُّ أشَدَّ مِنهُ . قالَ : یا علیُّ ، إنّ مَلَکَ المَوتِ إذا نَزَلَ لِیَقبِضَ رُوحَ الفاجِرِ نزَلَ مَعهُ بِسَفُّودٍ مِن نارٍ فَیَنزِعُ رُوحَهُ بهِ فَتَصیحُ جَهنَّمُ ! فاستَوى علیٌّ علیه السلام جالِسا ، فقالَ : یا رسولَ اللّه ِ ، أعِدْ عَلَیَّ حَدیثَکَ فَقَد أنسانی وَجَعی ما قُلتَ ، فهَل یُصیبُ ذلکَ أحَدا مِن اُمَّتِکَ؟ قالَ : نَعَم ، حُکّاما جائرِینَ ، وآکِلَ مالِ الیَتیمِ ، وشاهِدَ الزُّورِ .(9)
«و اهل انجیل باید به آنچه خدا در آن نازل کرده ، داورى کنند ؛ و کسانى که به آنچه خدا نازل کرده ، حکم نکنند، آنان خود، نافرمان اند» .
حدیث
9866.تفسیر العیّاشى ـ به نقل از عبد اللّه بن مُسکان ـ: امام صادق علیه السلام از پدرانش ، از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل کرد که ایشان فرمود : «هر کس درباره دو درهم [مورد اختلاف میان دو کس]به ناحق داورى کند و سپس نسبت به او اِعمال زور کند، از مصادیق این آیه است: «و کسانى که مطابق آنچه خدا نازل کرده است داورى نکنند، آنان خود، کافران اند» » . گفتم : اى پسر پیامبر خدا! «نسبت به او اِعمال زور کند» یعنى چه ؟ فرمود: «تازیانه و زندان داشته باشد و بر ضدّ او حکمى صادر کند، به طورى که اگر حکم او را نپذیرفت ، با تازیانه ، وى را بزند و به زندانش افکند» .
3 / 4
قاضى حق کُش
9867.امام باقر علیه السلام ـ در باره امام على علیه السلام ـ: على علیه السلام از درد چشم ، در رنج بود . پیامبر صلى الله علیه و آله به عیادتش رفت و به او فرمود : «اى على! ناشکیبایى مى کنى یا از درد مى نالى؟» . گفت : اى پیامبر خدا! هرگز دردى به این سختى ندیده ام. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «اى على! زمانى که مَلَک الموت براى گرفتن جان گنهکار فرود آید، سیخى آتشین با خود مى آورد و به وسیله آن ، جان او را مى گیرد و دوزخ ، فریاد مى کشد!» . على علیه السلام راست نشست و گفت : اى پیامبر خدا! سخن خود را برایم تکرار کن ؛ زیرا از شدّت درد ، متوجّه نشدم چه فرمودى . آیا این عذاب به کسى از امّت شما هم مى رسد؟ پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «آرى . [به] قاضیان حق کُش و خورنده مال یتیم و شهادت دهنده به دروغ» .
3 / 5
خُطورَةُ عَملِ القَضاءِ
9868.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن وَلِیَ القَضاءَ فَقَد ذَبَحَ نفسَهُ بغیرِ سِکِّینٍ .(10)
9869.عنه صلى الله علیه و آله : مَن جُعِلَ قاضیا بینَ النّاسِ فقد ذُبِحَ بغیرِ سِکِّینٍ .(11)
9870.عوالی اللآلی عن ابن عبّاس : رَسولِ اللّه صلى الله علیه و آله : مَن جُعِلَ قاضیا فَقَد ذُبِحَ بغیرِ سِکِّینٍ . فقیلَ : یا رسولَ اللّه ِ ، وما الذَّبحُ ؟ قالَ : نارُ جهنَّمَ .(12)
3 / 6
مَجالِسُ قُضاةِ الجَورِ
9871.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : عَجَّ حَجَرٌ إلَى اللّه ِ فقالَ : إلـهی وسَیِّدی ، عَبَدتُکَ کذا وکذا سَنَةً ، ثُمّ جَعَلتَنی فی اُسِّ کَنیفٍ ! فقالَ : أما تَرضى أن عَزَلتُ بکَ عن مَجالِسِ القُضاةِ؟!(13)
3 / 5
اهمّیت کار قضاوت
9868.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که عهده دار قضاوت شود، خود را بدون کارد ، سر بُریده است.
9869.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که به کار قضاوت گماشته شود، بدون کارد ، سر بُریده شده است.
9870.عوالى اللآلى ـ به نقل از ابن عبّاس ـ: پیامبر خدا فرمود: «هر که کار قضاوت به او واگذار شود، بدون کارد ، سر بُریده شده است» . گفته شد : اى پیامبر خدا! منظور از سر بُریدن چیست؟ فرمود: «آتش دوزخ» .
3 / 6
مجالس قاضیان حق کُش
9871.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سنگى به درگاه خدا نالید و گفت: معبودا و سروَرا! چندین و چند سال تو را عبادت کردم و حالا مرا سنگ پىِ مستراحى قرار داده اى ؟! خداوند فرمود: «خوش حال نیستى که تو را از جایگاه نشستن قاضیان ، دور کرده ام؟» .
3 / 7
شِدَّةُ حِسابِ القاضی
9872.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ القاضیَ العَدلَ لَیُجاءُ بهِ یَومَ القِیامَةِ فَیَلقَى مِن شِدَّةِ الحِسابِ ما یَتَمَنّى ألّا یکونَ قَضى بینَ اثنَینِ فی تَمرَةٍ قَطُّ .(14)
9873.عنه صلى الله علیه و آله : لَیَأتِیَنَّ علَى القاضی العَدلِ یَومَ القِیامَةِ ساعَةٌ یَتَمَنّى أ نّهُ لم یَقْضِ بینَ اثنَینِ فی تَمرَةٍ قَطُّ .(15)
9874.عنه صلى الله علیه و آله : یُؤتى بالقاضی یَومَ القِیامَةِ فَیَلقَى مِن الهَولِ قَبلَ الحِسابِ ما یَوَدُّ أ نّهُ لم یَقضِ بینَ اثنَینِ فی تَمرَةٍ .(16)
3 / 8
طَلبُ القَضاءِ
9875.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَنِ ابتَغى القَضاءَ وسَألَ فیهِ الشُّفَعاءَ وُکِلَ إلى نفسِهِ ، ومَن اُکرِهَ علَیهِ أنزَلَ اللّه ُ علَیهِ مَلَکا یُسَدِّدُهُ .(17)
9876.عنه صلى الله علیه و آله : مَن سَألَ القَضاءَ وُکِلَ إلى نفسِهِ، ومَن اُجبِرَ علَیهِ نَزَلَ علَیهِ مَلَکٌ یُسَدِّدُهُ .(18)
9877.عنه صلى الله علیه و آله : مَن طَلَبَ القَضاءَ واستَعانَ علَیهِ وُکِلَ إلَیهِ ، ومَن لم یَطلُبْهُ ولم یَستَعِنْ علَیهِ أنزَلَ اللّه ُ مَلَکا یُسَدِّدُهُ .(19)
3 / 7
سختى حسابرسى قاضى در قیامت
9872.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در روز قیامت ، قاضى دادگر را مى آورند و چنان حساب سختى از او مى کِشند که آرزو مى کند کاش هرگز حتّى درباره یک خرما میان دو نفر ، داورى نکرده بود.
9873.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : روز قیامت ، لحظه اى بر قاضى دادگر مى گذرد که آرزو مى کند اى کاش هرگز حتّى درباره یک دانه خرما میان دو نفر ، داورى نکرده بود.
9874.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : روز قیامت ، قاضى اى را مى آورند و پیش از آن که به حسابش رسیدگى شود ، با چنان هول و هراسى مواجه مى شود که آرزو مى کند اى کاش میان دو نفر ، حتّى درباره یک دانه خرما ، داورى نکرده بود .
3 / 8
داوطلب شدن براى قضاوت
9875.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که جویاى منصب قضاوت باشد و براى رسیدن به آن ، متوسّل به این و آن شود، خداوند ، او را به خودش وا مى گذارد و هر که مجبور به پذیرفتن آن شود، خداوند ، فرشته اى بر او فرو مى فرستد که استوارش بدارد.
9876.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که داوطلب منصب قضاوت شود، خداوند ، او را به خودش وا مى گذارد و هر که این مَسند به او تحمیل شود، فرشته اى بر او فرود مى آید و استوارش مى دارد .
9877.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که جویاى مَسند قضاوت باشد و براى رسیدن به آن از کسى کمک بگیرد، به همان منصب واگذار مى شود ، و هر که جویاى آن نباشد و براى رسیدن به مَسند قضاوت از کسى کمک نجوید، خداوند ، فرشته اى بر او فرو مى فرستد که استوارش مى دارد .
9878.الإمام الصّادق عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّ إنّه[صلى الله علیه و آله]نَهى أن یَتَعَرَّضَ أحَدٌ لِلإمارةِ والحُکمِ بینَ الناسِ ، فقالَ : مَن سَألَ الإمارَةَ لم یُعَنْ علَیها ووُکِلَ إلَیها ، ومَن أتَتهُ مِن غیرِ مَسألةٍ اُعِینَ علَیها .(20)
3 / 9
آدابُ القَضاءِ
9879.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَنِ ابتُلِیَ بالقَضاءِ بینَ المُسلمینَ فَلْیَعدِلْ بَینَهُم فی لَحظِهِ وإشارَتِهِ ومَقعدِهِ ومَجلِسِهِ .(21)
9880.عنه صلى الله علیه و آله : مَن ابتُلِیَ بالقَضاءِ بینَ المُسلمینَ فَلا یَرفَعْ صَوتَهُ على أحَدِ الخَصمَینِ ما لم یَرفَعْ علَى الآخَرِ .(22)
9881.عنه صلى الله علیه و آله : لِسانُ القاضِی بینَ جَمرَتَینِ حتّى یَصیرَ إمّا إلَى الجَنَّةِ، وإمّا إلَى النارِ .(23)
9882.عنه صلى الله علیه و آله ـ لِعَلیٍّ علیه السلام ـ: إذا أتاکَ الخَصمانِ فلا تقضِ لواحِدٍ حتّى تَسمَعَ مِن الآخَرِ ؛ فإنّهُ أجدَرُ أن تَعلَمَ الحقَّ .(24)
9883.کتاب من لا یحضره الفقیه : رُویَ عن علیٍّ علیه السلام أنّه قالَ : قالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : إذا تَقاضى إلَیکَ رَجُلانِ فلا تَقضِ لِلأوّلِ حتّى تَسمَعَ مِن الآخَرِ ؛ فإنّکَ إذا فَعلتَ ذلکَ تَبَیَّنَ لکَ القَضاءُ . قالَ علیٌّ علیه السلام : فما زِلتُ بَعدَها قاضیا ، وقالَ لَهُ النبیُّ صلى الله علیه و آله : اللّهُمَّ فَهِّمْهُ القَضاءَ .(25)
9878.امام صادق ـ به نقل از پدرانش علیهم السلام ـ: پیامبر صلى الله علیه و آله نهى فرمود از این که کسى داوطلب حکومت و داورى میان مردم شود و فرمود: «هر که خواهان حکومت شود ، خداوند در کار حکومت یارى اش نمى کند و او را با همان کار ، وا مى گذارد و هر کس بدون آن که خواهان حکومت شود ، این منصب به او واگذار گردد، در آن کار ، یارى مى شود» .
3 / 9
آداب قضاوت
9879.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که به داورى کردن میان مسلمانان مبتلا شود، باید در نگاه ها و اشاره کردن ها و جاى نشستن و نحوه نشستن خود نسبت به آنها ، یکسان رفتار کند.
9880.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که به قضاوت کردن میان مسلمانان مبتلا شود، تا زمانى که صدایش را بر روى یکى از متخاصمان بلند نکرده ، نباید به روى دیگرى صدا بلند کند.
9881.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : زبان قاضى میان دو اَخگر است تا این که یا به سوى بهشت رود و یا به سوى آتش.
9882.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به على علیه السلام ـ: هر گاه دو خصم نزد تو آمدند، به سود یکى حکم مده تا سخن طرف دیگر را نیز بشنوى ؛ چرا که با این رفتار ، به حقیقت بهتر پى مى برى.
9883.کتاب من لا یحضره الفقیه : از امام على علیه السلام روایت شده که پیامبر خدا فرمود: «هرگاه دو تن براى قضاوت پیش تو آمدند، تا زمانى که اظهارات هر دو طرف را نشنیده اى ، به نفع اوّلى حکم نده. پس هر گاه چنین کردى [و سخنان هر دو طرف را شنیدى]، کار قضاوت و صدور حکم براى تو روشن مى شود» . على علیه السلام فرمود: «بعد از این سفارش، کار قضاوت براى من بسیار آسان شد» . همچنین پیامبر صلى الله علیه و آله براى او دعا کرد که: «بار خدایا! قضاوت را به او بفهمان» .
9884.سنن الترمذی عن حنَش عن علیٍ علیه السلام : قال لی رسولُ اللّه َ صلى الله علیه و آله : إذا تَقاضى إلیکَ رَجُلانِ فلا تَقضِ للأوّلِ حتّى تَسمَعَ کلامَ الآخَرِ ، فَسَوفَ تَدری کیفَ تَقضی . قالَ علیٌّ : فما زِلتُ بَعدُ قاضیا .(26)
9885.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَنِ ابتُلیَ بالقَضاءِ فلا یَقضِینَّ وهُو غَضبانُ .(27)
9886.عنه صلى الله علیه و آله : لا یَقضی القاضی بینَ اثنَینِ وهُو غَضبانُ .(28)
9887.عنه صلى الله علیه و آله : لا یَقضی القاضی بینَ اثنَینِ إلّا وهُو شَبعانُ رَیّانُ .(29)
9888.دعائم الإسلام : عن رسول اللّه ِ صلى الله علیه و آله أ نّهُ نَهى أن یَقضیَ القاضی وهُو غَضبانُ أو جائعٌ أو ناعِسٌ .(30)
9889.الإمام الباقر علیه السلام : قَضى رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أن یُقدَّمَ صاحِبُ الیَمینِ فی المَجلِسِ بالکلامِ .(31)
9890.دعائم الإسلام : عن رسول اللّه صلى الله علیه و آله أ نّهُ نَهى أن یُحابِیَ القاضی أحَدَ الخَصمَینِ بکَثرَةِ النَّظَرِ وحُضورِ الذِّهنِ ، ونَهى عَن تَلقینِ الشُّهودِ .(32)
9884.سنن الترمذى ـ به نقل از حنَش ـ: على علیه السلام فرمود: «پیامبر خدا به من فرمود : هرگاه دو نفر براى قضاوت نزد تو آمدند، تا اظهارات هر دو را نشنیده اى به سود اوّلى حکم صادر مکن ؛ زیرا [اگر به اظهارات هر دو طرف گوش دهى ،] به زودى مى فهمى که چه حکمى صادر کنى . از آن زمان به بعد ، همواره درست قضاوت کرده ام» .
9885.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که گرفتار قضاوت شود، نباید در حال خشم ، قضاوت کند.
9886.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : قاضى نباید در حال خشم ، میان دو نفر قضاوت کند.
9887.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : قاضى نباید میان دو نفر داورى کند، مگر زمانى که از خوردنى و نوشیدنى سیر باشد.
9888.دعائم الإسلام : پیامبر خدا ، نهى فرمود از این که قاضى در حال خشم یا گرسنگى و یا خواب آلودگى قضاوت کند.
9889.امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا ، چنین حکم فرمود که از طرفین دعوا ، آن که در جانب راست مجلس است ، در سخن گفتن ، مقدّم شود.
9890.دعائم الاسلام : روایت شده است که پیامبر خدا نهى فرمود از این که قاضى با نگاه کردن بسیار به یکى از طرفین مخاصمه و حضور ذهن و توجّه، از او جانبدارى کند ، و از تلقین کردن به گواهان نیز نهى فرمود.
3 / 10
أحکَمُ النّاسِ
9891.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنّ موسى قالَ : یا رَبِّ ، أیُّ عِبادِکَ أحکَمُ ؟ قالَ : الذی یَحکُمُ للناسِ کما یَحکُمُ لنفسِهِ .(33)
3 / 11
مَن یُسَدِّدُهُ اللّه ُ مِن القُضاةِ
9892.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ما مِن قاضٍ مِن قُضاةِ المُسلمینَ إلّا ومَعهُ مَلَکانِ یُسَدِّدانِهِ إلَى الحَقِّ مالَم یُرِدْ غیرَهُ ، فإذا أرادَ غیرَهُ وجارَ مُتَعمِّدا تَبَرَّأَ مِنهُ المَلَکانِ ووَکَلاهُ إلى نفسِهِ .(34)
9893.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ تعالى مَع القاضی ما لَم یَحِفْ عَمدا .(35)
9894.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ مَع القاضی ما لَم یَجُرْ ، فإذا جارَ تَخَلَّى عَنهُ ولَزِمَهُ الشیطانُ .(36)
9895.کنز العمّال عن مَعقِل بن یَسار : أمَرَنی رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أن أقضیَ بینَ قَومی ، فقلتُ : یا رسولَ اللّه ِ ، ما اُحسِنُ أن أقضیَ . فقالَ النبیُّ صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ مَع القاضی ما لَم یَحِفْ عَمدا ، ثلاثَ مَرّاتٍ .(37)
3 / 12
أصنافُ القُضاةِ
9896.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : القُضاةُ ثلاثةٌ : قاضِیانِ فی النارِ وقاضٍ فی الجَنّةِ ، قاضٍ قَضى بالهَوى فهُو فی النارِ ، وقاضٍ قَضى بغیرِ عِلمٍ فهُو فی النارِ ، وقاضٍ قَضى بالحَقِّ فهُو فی الجَنّةِ .(38)
3 / 10
داورترینِ مردم
9891.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : موسى علیه السلام گفت : پروردگار من! از بندگان تو چه کسى در قضاوت ، سرآمد است؟ فرمود: «کسى که براى مردم همان گونه قضاوت کند که براى خود ، قضاوت مى کند» .
3 / 11
قاضیانى که خداوند ، آنها را کمک و راه نمایى مى کند
9892.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ قاضى اى از قاضیان مسلمانان نیست، مگر این که دو فرشته با اویند و تا زمانى که خواهان حقیقت باشد، او را به سوى آن راه نمایى مى کنند. امّا هر گاه در پى حقیقت نبود و عمدا ستم و حق کُشى کرد، آن دو فرشته از او بیزارى مى جویند و او را به خودش وا مى گذارند.
9893.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند متعال با قاضى است، تا زمانى که عمدا ستم (حق کُشى) نکند.
9894.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : تا زمانى که قاضى گرفتار انحراف از حق نشود، خداوند با اوست. پس هر گاه دچار انحراف از حق شد، خداوند ، از او دست مى کشد و شیطان ، همراه او مى شود.
9895.کنز العمّال ـ به نقل از مَعقِل بن یَسار ـ: پیامبر خدا به من دستور داد تا در میان قوم خودم به کار قضاوت پردازم . من گفتم : اى پیامبر خدا! من خوب بلد نیستم قضاوت کنم. پیامبر صلى الله علیه و آله سه بار فرمود: «تا زمانى که قاضى ستم (حق کشى) نکند، خدا با اوست» .
3 / 12
انواع قاضیان
9896.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : قاضیان ، سه دسته اند: دو دسته از آنها در آتش اند و یک دسته در بهشت. قاضى اى که به دلخواه داورى کند، این قاضى در آتش است ؛ قاضى اى که ندانسته حکم دهد، او نیز در آتش است ؛ و قاضى اى که حکم حق [و درست] صادر کند ، این قاضى در بهشت است.
9897.عنه صلى الله علیه و آله : القُضاةُ ثلاثةٌ : اثنانِ فی النارِ وواحِدٌ فی الجَنَّةِ : رَجُلٌ عَلِمَ الحَقَّ فَقضى بهِ فهُو فی الجَنّةِ ، ورَجُلٌ قَضى للناسِ على جَهلِهِ فهُو فی النارِ ، ورجُلٌ عَرَفَ الحقَّ فَجارَ فی الحُکمِ فهُو فیالنارِ .(39)
3 / 13
حُکْمُ القاضِی لایُحلِّلُ الحَرامَ
9898.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنّما أنا بَشَرٌ، ولَعلَّ بعضَکُم أن یکونَ ألحَنَ بحُجَّتِهِ مِن بَعضٍ ، فَمَن قَضَیتُ لَهُ مِن حَقِّ أخیهِ فإنّما أقطَعُ لَهُ قِطعَةً مِن نارٍ .(40)
9899.معانی الأخبار عن أبی عبید القاسم بن سلام بأسانید اختصَمَ رَجلانِ إلى النّبیِّ صلى الله علیه و آله فی مَواریثَ وأشیاءَ قد دَرَسَتْ، فقالَ النّبیُّ صلى الله علیه و آله : لعلَّ بعضَکُم أن یکونَ ألحَنَ بحُجَّتِهِ مِن بَعضٍ ، فَمَن قَضَیتُ لَهُ بشیءٍ مِن حَقِّ أخیهِ فإنّما أقطَعُ لَهُ قِطعَةً مِن النارِ ، فقالَ لَهُ کُلُّ واحِدٍ مِن الرَّجُلَینِ : یا رسولَ اللّه ِ ، حَقّی هذا لِصاحبی ؟ فقالَ : ولکنِ اذهَبا فَتَوَخَّیا ثُمّ اسْتَهِما ثُمّ لیُحَلِّلْ کلُّ واحِدٍ مِنکُما صاحِبَهُ .(41)
9900.الأمالی للطوسی عن عدی بن عدی عن أبیه : اختصمَ امرؤُ القیس وَرَجلٌ من حضرموت إلى رسولِ اللّه ِ فی أرضٍ ، قالَ : ألَکَ بَیِّنَةٌ ؟ قالَ : لا، قالَ : فَیِمینُهُ ، قالَ : إذَن واللّه ِ یَذهَبُ بأرضی ! قالَ : إن ذَهَبَ بأرضِکَ بیَمینِهِ کانَ ممَّن لا یَنظُرُ اللّه ُ إلَیهِ یَومَ القِیامَةِ ولا یُزَکِّیهِ ولَهُ عَذابٌ ألیمٌ . قالَ : فَفَزِعَ الرجُلُ وَرَدَّها إلَیهِ .(42)
9897.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : قاضیان ، سه گروه اند : دو گروه در آتش اند و یک گروه در بهشت. مردى که حق [و حقیقت] را مى شناسد و به آن حکم مى دهد، این مرد در بهشت است ؛ مردى که جاهلانه میان مردم قضاوت مى کند، این کس در آتش است ؛ و مردى که حق [و حقیقت]را مى شناسد ، امّا حکم ناروا صادر مى کند، این نیز در آتش است .
3 / 13
حکم قاضى حرام را حلال نمى کند
9898.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : جز این نیست که من هم یک بشر هستم و اى بسا که بعضى از شما در اقامه حجّت و دلیل ، از دیگرى زبان آورتر باشد. پس، هر کس که من [بر اساس بیّنه]از حقّ برادرش به نفع او حکم دهم، در حقیقت ، تکّه اى آتش در اختیار او مى گذارم.
9899.معانى الأخبار ـ به نقل از ابو عُبَید قاسم بن سلّام ـ: دو نفر درباره ارثیه و مقدارى اشیاى فرسوده با هم اختلاف پیدا کردند و براى داورى نزد پیامبر صلى الله علیه و آله رفتند . ایشان فرمود : «ممکن است که یکى از شما در اقامه حجّت (آوردن دلیل) ، از دیگرى زبان آورتر باشد. پس، هر کس که من از حقّ برادرش به نفع او حکم دهم، در حقیقت ، تکّه اى آتش در اختیارش مى گذارم» . در این هنگام ، هر یک از آن دو مرد گفتند : اى پیامبر خدا! من حقّم را به طرفم بخشیدم . پیامبر خدا فرمود: «نه ؛ بلکه بروید و حقجویانه اموال را قسمت کنید و آن گاه ، قرعه بزنید و سپس یکدیگر را حلال کنید» .
9900.الأمالى ، طوسى ـ به نقل از عدى بن عدى ، از پدرش ـ: امرؤ القیس با مردى بر سرِ زمینى دعوا داشت و براى داورى به نزد پیامبر خدا رفته بود . ایشان فرمود : «بیّنه (شاهدى) دارى؟» . گفت : خیر . فرمود: «پس او را سوگند ده» . امرؤ القیس گفت : در این صورت ، زمین ، مرا مى بَرَد . فرمود: «اگر با سوگندش زمین تو را ببرَد، از کسانى خواهد بود که خداوند در روز قیامت به وى نمى نگرد و اعمالش را نمى پذیرد و عذابى دردناک دارد» . آن مرد به وحشت افتاد و زمین را به امرؤ القیس برگردانْد .
1) ص : 26.
2) النساء : 58.
3) السنن الکبرى : ج 10 ص 150 ح 20162 عن عبداللّه بن عمرو.
4) النساء : 65.
5) صحیح مسلم : ج 4 ص 1829 ح 129.
6) المائدة : 44 و 45.
7) المائدة : 47.
8) تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 323 ح 120 ، بحارالأنوار : ج 104 ص 265 ح 13.
9) تهذیب الأحکام : ج 6 ص 224 ح 537 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 38 ص 311 ح 11.
10) کنز العمّال : ج 6 ص 95 ح 14999 نقلاً عن ابن حنبل عن أبی هریرة.
11) سنن ابن ماجة : ج 2 ص 774 ح 2308 عن أبی هریرة ؛ عوالی اللآلی : ج 2 ص 342 ح 3.
12) عوالی اللآلی : ج 3 ص 516 ح 8 ، مستدرک الوسائل : ج 17 ص 243 ح 21233.
13) کنز العمّال : ج 6 ص 93 ح 14991 نقلاً عن ابن عساکر عن أبی هریرة.
14) کنز العمّال :ج 6 ص 93 ح 14988 نقلاً عن الشیرازی فی الألقاب.
15) کنز العمّال :ج 6 ص 93 ح 14989 نقلاً عن مسند ابن حنبل عن عائشة.
16) کنز العمّال :ج 6 ص 97 ح 15009 نقلاً عن ابن عساکر عن عائشة.
17) کنز العمّال :ج 6 ص 94 ح 14994 نقلاً عن سنن الترمذی عن أنس.
18) کنز العمّال :ج 6 ص 94 ح 14995 نقلاً عن مسند ابن حنبل عن أنس.
19) سنن أبی داوود : ج 3 ص 300 ح 3578 عن أنس بن مالک.
20) دعائم الإسلام : ج 2 ص 527 ح 1875.
21) کنز العمّال :ج 6 ص 102 ح 15032 نقلاً عن سنن الدارقطنی عن اُمّ سلمة.
22) کنز العمّال :ج 6 ص 102 ح 15033 نقلاً عن المعجم الکبیر عن اُمّ سلمة.
23) کنز العمّال :ج 6 ص 94 ح 14992 نقلاً عن مسند الفردوس عن أنس.
24) بحار الأنوار : ج 104 ص 277 ح 7 نقلاً عن تفسیر العیّاشی عن الحسن عن الإمام علیّ علیه السلام . ویوجد الحدیث فی تفسیر العیّاشی ج 2 ص 75 ح 9 ، ولکن فی بعض کلماته تصحیف.
25) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 13 ح 3238.
26) سنن الترمذی : ج 3 ص 618 ح 1331.
27) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 11 ح 3224.
28) کنز العمّال :ج 6 ص 101 ح 15030 نقلاً عن مسند ابن حنبل عن أبی بکرة.
29) کنز العمّال :ج 6 ص 103 ح 15040 نقلاً عن الخطیب البغدادی عن أبی سعید الخدری.
30) دعائم الإسلام : ج 2 ص 537 ح 1907.
31) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 14 ح 3240 عن محمّد بن مسلم.
32) دعائم الإسلام : ج 2 ص 533 ح 1893.
33) کنز العمّال :ج 16 ص 226 ح 44261 نقلاً عن ابن جریر.
34) کنز العمّال :ج 6 ص 94 ح 14993 نقلاً عن المعجم الکبیر عن عمران.
35) کنز العمّال :ج 6 ص 92 ح 14986 نقلاً عن المعجم الکبیر عن ابن مسعود.
36) کنز العمّال :ج 6 ص 92 ح 14985 نقلاً عن سنن الترمذی عن عبداللّه بن أبی أوفى.
37) کنز العمّال :ج 5 ص 802 ح 14427نقلاً عن أبی سعید النقّاش.
38) کنز العمّال :ج 6 ص 91 ح 14981 نقلاً عن المعجم الکبیر عن ابن عمر.
39) کنز العمّال :ج 6 ص 91 ح 14980 عن بریدة.
40) کنز العمّال :ج 6 ص 104 ح 15043 نقلاً عن مسند ابن أبی شیبة عن أنس.
41) معانی الأخبار : ص 279 ، بحارالأنوار : ج 101 ص 324 ح 2.
42) الأمالی للطوسی : ص 358 ح 744 ، بحارالأنوار : ج 104 ص 280 ح 10.
