4 / 1
الحثُّ عَلى أداءِ الشَّهادَةِ
الکتاب
» وَ الَّذِینَ هُم بِشَهَـدَ تِهِمْ قَآئِمُونَ » .(1)
«وَ أَشْهِدُواْ ذَوَىْ عَدْلٍ مِّنکُمْ وَ أَقِیمُواْ الشَّهَـدَةَ لِلَّهِ » .(2)
الحدیث
9901.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن شَهِدَ شهادَةَ حَقٍّ لِیُحیِیَ بها حَقَّ امرِئٍ مُسلمٍ أتى یَومَ القِیامَةِ ولِوَجهِهِ نُورٌ مَدَّ البَصَرِ ، یَعرِفُهُ الخلایِقُ بِاسمِهِ ونَسَبِهِ .(3)
4 / 2
النَّهیُ عَن التَّقاعُسِ عَنِ الشَّهادَةِ
الکتاب
» یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاکْتُبُوهُ وَلْیَکْتُب بَّیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا یَأْبَ کَاتِبٌ أَن یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللهُ فَلْیَکْتُبْ وَلْیُمْلِلِ الَّذِى عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَّقِ اللهَ رَبَّهُ وَلَا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْـئا فَإِن کَانَ الَّذِى عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْضَعِیفًا أَوْ لَا یَسْتَطِیعُ أَن یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِیدَیْنِ مِن رِّجَالِکُمْ فَإِن لَّمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَآءِ أَن تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا یَأْبَ الشُّهَدَآءُ إِذَا مَا دُعُواْ وَلَا تَسْأمُواْ أَن تَکْتُبُوهُ صَغِیرًا أَوْ کَبِیرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَ لِکُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَـدَةِ وَأَدْنَى أَلَا تَرْتَابُواْ إِلَا أَن تَکُونَ تِجَـرَةً حَاضِرَةً تُدِیرُونَهَا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَلَا تَکْتُبُوهَا وَأَشْهِدُواْ إِذَا تَبَایَعْتُمْ وَلَا یُضَآرَّ کَاتِبٌ وَلَا شَهِیدٌ وَإِن تَفْعَلُواْ فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَاتَّقُواْ اللهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللهُ وَاللهُ بِکُلِّ شَىْ ءٍ عَلِیمٌ » .(4)
4 / 1
تشویق به شهادت دادن
قرآن
«و آنان (نمازگزاران حقیقى) کسانى هستند که بر شهادت هاى خود ایستاده اند» .
«و دو تن [مرد] عادل را از میان خود گواه گیرید، و گواهى را براى خدا به پا دارید» .
حدیث
9901.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که براى زنده کردن حقّ یک نفر مسلمان، شهادت حقّ بدهد ، روز قیامت در حالى آورده مى شود که نور چهره اش تا جایى که چشمْ کار مى کند، دیده مى شود و خلایق او را به نام و نَسَب مى شناسد .
4 / 2
نهى از خوددارى از شهادت دادن
قرآن
«اى کسانى که ایمان آورده اید! هر گاه به وامى تا سررسیدى معیّن، با یکدیگر معامله کردید، آن را بنویسید. و باید نویسنده اى [صورت معامله را] بر اساس عدالت، میان شما بنویسد. و هیچ نویسنده اى نباید از نوشتن خوددارى کند؛ همان گونه [و به شکرانه آن]که خدا او را آموزش داده است. و کسى که بدهکار است، باید املا کند، و او ) نویسنده ) بنویسد و از خدا که پروردگار اوست، پروا کند، و از آن، چیزى نکاهد. پس اگر کسى که حق بر ذمّه اوست، سفیه یا ناتوان است یا خود نمى تواند املا کند، پس ولىّ او باید با [رعایت]عدالت، املا کند. و دو شاهد از مردانتان را به شهادت بطلبید. پس اگر دو مرد نبودند، مردى را با دو زن، از میان گواهانى که [به عدالت آنان]رضایت دارید، [گواه بگیرید] تا [اگر] یکى از آن دو [زن]فراموش کرد، [زنِ] دیگر، وى را یادآورى کند. و چون گواهان احضار شوند، نباید خوددارى ورزند. و از نوشتنِ آن [بدهى] ، چه خُرد باشد، چه بزرگ ، ملول نشوید، تا سررسیدش [فرا رسد]. این کار (نوشتنِ) شما، نزد خدا عادلانه تر، و براى شهادتْ استوارتر، و براى این که دچار شک نشوید، [به احتیاط] نزدیک تر است، مگر آن که داد و ستدى نقدى باشد که آن را میان خود [دست به دست] برگزار مى کنید . در این صورت، بر شما گناهى نیست که آن را ننویسید. و [در هر حال،] هر گاه داد و ستد کردید، گواه بگیرید. و هیچ نویسنده و گواهى نباید زیان ببیند، و اگر چنین کنید، از نافرمانىِ شما خواهد بود. و از خدا پروا کنید . و خدا [بدین گونه] به شما آموزش مى دهد ؛ و خدا به هر چیزى داناست» .
الحدیث
9902.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : خَیرُ الشهادَةِ ما یَشهَدُ بها صاحِبُها قَبلَ أن یُسألَها .(5)
4 / 3
النَّهیُ عَن کِتمانِ الشَّهادَةِ
الکتاب
» أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَ هِیمَ وَإِسْمَـعِیلَ وَ إِسْحَـقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْبَاطَ کَانُواْ هُودًا أَوْ نَصَـرَى قُلْ ءَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللهُ وَ مَنْ أَظْـلَمُ مِمَّن کَتَمَ شَهَـدَةً عِندَهُ مِنَ اللهِ وَ مَا اللهُ بِغَـفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ » .(6)
» وَإِن کُنتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُواْ کَاتِبًا فَرِهَـنٌ مَّقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُم بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِنَ أَمَـنَتَهُ وَلْیَتَّقِ اللهَ رَبَّهُ وَلَا تَکْتُمُواْ الشَّهَـدَةَ وَمَن یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ ءَاثِمٌ قَلْبُهُ وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ » .(7)
حدیث
9902.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بهترین شهادت، آن است که کسى پیش از آن که از وى درخواست شود ، شهادت دهد .
4 / 3
کتمان شهادت
قرآن
«یا مى گویید: «ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط [ـِ دوازده گانه]، یهودى یا نصرانى بوده اند؟» . بگو: «آیا شما بهتر مى دانید یا خدا؟» . و کیست ستمکارتر از آن کس که شهادتى از خدا را در نزد خویش پوشیده دارد؟ و خدا از آنچه مى کنید، غافل نیست» .
«و اگر در سفر بودید و نویسنده اى نیافتید، وثیقه اى بگیرید. و اگر برخى از شما برخى دیگر را امین دانست، پس آن کس که امین شمرده شده، باید سپرده وى را بازپس دهد و باید از خداوند که پروردگار اوست، پروا کند. و شهادت را کتمان مکنید، و هر که آن را کتمان کند، قلبش گناهکار است. و خداوند به آنچه انجام مى دهید، داناست» .
الحدیث
9903.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ فی النَّهیِ عَن کِتمانِ الشَّهادَةِ ـ: مَن کَتَمَها أطعَمَهُ اللّه ُ لَحمَهُ على رُؤوسِ الخَلائقِ ، وهُو قَولُ اللّه ِ عَزَّوجلَّ : «ولا تَکْتُمُوا الشَّهادَةَ …» .(8)
9904.عنه صلى الله علیه و آله : مَن کَتَمَ شَهادَةً إذا دُعِیَ إلَیها کانَ کَمَن شَهِدَ بِالزُّورِ .(9)
9905.عنه صلى الله علیه و آله : مَن کَتَمَ شهادَةً ، أو شَهِدَ بها لِیُهدِرَ بها دَمَ امرِئٍ مسلمٍ ، أو لِیُتْوِیَ بها مالَ امرئٍ مُسلمٍ ، أتى یَومَ القِیامَةِ ولِوَجهِهِ ظُلمَةٌ مَدَّ البَصَرِ ، وفی وَجهِهِ کُدُوحٌ تَعرِفُهُ الخلائقُ بِاسمِهِ ونَسَبِهِ .(10)
4 / 4
وُجوبُ رعایَةِ القِسطِ فی الشَّهادَةِ
الکتاب
» یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُونُواْ قَوَّ مِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَآءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَ لِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیرًا فَاللهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ وَإِن تَلْوُواْ أَوْ تُعْرِضُواْ فَإِنَّ اللهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرًا » .(11)
» یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُونُواْ قَوَّ مِینَ لِلَّهِ شُهَدَآءَ بِالْقِسْطِ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَئانُ قَوْمٍ عَلَى أَلَا تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَ اتَّقُواْ اللهَ إِنَّ اللهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ » .(12)
حدیث
9903.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در نهى از کتمان شهادت ـ: هر که شهادت را کتمان کند، خداوند در برابر دیدگان مردم، گوشت او را به خوردَش مى دهد و این است سخن خداوند عز و جلکه «و شهادت را کتمان نکنید . . .» .
9904.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : کسى که چون براى شهادت دادن فرا خوانده شود، آن را کتمان کند ، همانند کسى است که شهادت به دروغ دهد .
9905.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که شهادتى را کتمان کند، یا شهادتى دهد که خون مسلمانى را پایمال کند، یا مال مسلمانى را از بین ببرد ، روز قیامت در حالى آورده مى شود که چهره اش تاریک است و ظلمتِ آن، تا جایى که چشم کار مى کند، کشیده شده است و در صورتش خراش هایى هست و مردمان ، او را به نام و نَسَب مى شناسند .
4 / 4
لزوم رعایت انصاف در شهادت دادن
قرآن
«اى کسانى که ایمان آورده اید! پیوسته به عدالت قیام کنید و براى خدا گواهى دهید؛ هر چند به زیان خودتان یا [به زیان]پدر و مادر و خویشاوندان [شما] باشد. اگر [یکى از دو طرفِ دعوا] توانگر یا نیازمند باشد، باز خدا به آن دو، [از شما]سزاوارتر است. پس، از پىِ هوس نروید که [درنتیجه، از حق] عدول کنید. و اگر به انحراف گرایید یا اعراض نمایید، قطعاً خدا به آنچه انجام مى دهید، آگاه است» .
«اى کسانى که ایمان آورده اید! براى خدا به داد برخیزید [و] به عدالت ، شهادت دهید . و البتّه نباید دشمنىِ گروهى، شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید، که آن به پرهیزگارى نزدیک تر است. و از خدا پروا دارید، که خدا به آنچه انجام مى دهید، آگاه است» .
الحدیث
9906.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنّی عَدلٌ لا أشهَدُ إلّا على عَدلٍ .(13)
9907.عنه صلى الله علیه و آله : إنّی لا أشهَدُ على جَورٍ .(14)
4 / 5
النَّهیُ عَن شَهادَةِ الزُّورِ
الکتاب
» وَ الَّذِینَ لَا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذَا مَرُّواْ بِاللغْوِ مَرُّواْ کِرَامًا » .(15)
الحدیث
9908.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن شَهِدَ شهادَةَ زُورٍ على رجُلٍ مُسلمٍ أو ذِمِّیّ أو مَن کانَ مِنَ الناسِ ، عُلِّقَ بِلِسانِهِ یومَ القیامةِ ، وهُو مَع المنافِقِینَ فی الدَّرَکِ الأسفَلِ مِنَ النارِ .(16)
9909.عنه صلى الله علیه و آله : إنّ أبغَضَکُم إلَیَّ وأبعَدَکُم مِنّی ومِنَ اللّه ِ مَجلِسا شاهِدُ زُورٍ .(17)
9910.عنه صلى الله علیه و آله : یُبعَثُ شاهِدُ الزُّورِ یَومَ القِیامَةِ یَدْلَعُ لِسانَهُ فی النارِ کما یَدْلَعُ الکلبُ لِسانَهُ فی الإناءِ .(18)
4 / 6
النَّهیُ عَن الرُّجوعِ عَنِ الشَّهادَةِ
9911.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن رَجَعَ عن شهادَتِهِ وکَتَمَها ، أطعَمَهُ اللّه ُ لَحمَهُ على رُؤوسِ الخَلائقِ، ویَدخُلُ النارَ وهو یَلُوکُ لِسانَهُ .(19)
حدیث
9906.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : من عادل هستم و جز شهادت عادلانه نمى دهم .
9907.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : من به ناحق شهادت نمى دهم .
4 / 5
نهى از شهادت دروغ
قرآن
«و [آن مؤمنان صالح] کسانى هستند که گواهىِ دروغ نمى دهند و چون بر لغو بگذرند، با بزرگوارى مى گذرند» .
حدیث
9908.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که درباره مردى مسلمان یا ذمّى و یا هر انسانى شهادت دروغ دهد ، در روز قیامت، به زبانش آویزان مى شود و با منافقان، در پایین ترین طبقه دوزخ خواهد بود .
9909.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : منفورترینِ شما نزد من و دورترینِ شما از من و خدا ، کسى است که شهادت دروغ بدهد .
9910.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : در روز قیامت، کسى که به دروغ شهادت داده باشد، در حالى برانگیخته مى شود که همانند سگ ـ که ظرف غذا را با زبان لیس مى زند ـ آتش را با زبان خود لیس مى زند .
4 / 6
نهى از برگشت از شهادت
9911.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که از شهادت خود بر گردد و آن را کتمان کند ، خداوند در حضور خلایق، گوشتش را به وى مى خورانَد و درحالى که زبان خود را مى جود، به دوزخ خواهد رفت .
4 / 7
ما یَجِبُ فی الشَّهادَةِ
9912.رسول اللّه صلى الله علیه و آله ـ لابن عبّاس ـ: یابنَ عبّاسٍ ، لا تَشهَدْ إلّا على ما یُضِیءُ لکَ کَضِیاءِ الشمسِ .(20)
9913.عنه صلى الله علیه و آله ـ لابن عبّاس ـ: أمّا أنتَ یابنَ عبّاسٍ فلا تَشهَدْ إلّا على أمرٍ یُضِیءُ لکَ کَضِیاءِ هذِهِ الشمسِ .(21)
9914.عنه صلى الله علیه و آله ـ وقد سُئلَ عن الشهادَةِ ـ: هل تَرَى الشمسَ ؟ على مِثلِها فَاشهَدْ أو دَعْ .(22)
4 / 8
مَن لا تَجوزُ شَهادتُهُ
الکتاب
» وَ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَـتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُواْ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَـنِینَ جَلْدَةً وَ لَا تَقْبَلُواْ لَهُمْ شَهَـدَةً أَبَدًا وَ أُوْلَئِکَ هُمُ الْفَـسِقُونَ » .(23)
الحدیث
9915.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تَجُوزُ شهادَةُ ذِی الظِّنَّةِ ولا ذِی الحِنَّةِ .(24)
4 / 7
آنچه در شهادت دادن ، لازم است
9912.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به ابن عبّاس ـ: اى پسر عبّاس! فقط درباره چیزى شهادت بده که برایت مثل آفتاب، روشن باشد .
9913.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به ابن عبّاس ـ: تو اى پسر عبّاس! فقط موقعى شهادت بده ، که موضوع برایت مانند نور این خورشید، روشن باشد .
9914.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در پاسخ به پرسش درباره شهادت ـ: آفتاب را مى بینى؟ هر گاه موضوع به همین روشنى بود، شهادت بده ؛ و گرنه، خوددارى کن .
4 / 8
کسانى که شهادتشان پذیرفته نیست
قرآن
«و کسانى که نسبت زنا به زنان شوهردار مى دهند، سپس چهار گواه نمى آورند، هشتاد تازیانه به آنان بزنید، و هیچ گاه شهادتى را از آنها نپذیرید ؛ و اینان اند که خود، فاسق اند» .
حدیث
9915.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شهادتِ شخص مظنون و صاحب عداوت، پذیرفته نیست .
9916.عنه صلى الله علیه و آله : لا تَجوزُ شهادَةُ العُلَماءِ بَعضِهم على بَعضٍ ؛ لأ نّهُم حُسُدٌ .(25)
9917.عنه صلى الله علیه و آله : لا تَجوزُ شهادَةُ مَحدودٍ فی الإسلامِ .(26)
9918.عنه صلى الله علیه و آله : لا تَجوزُ شهادَةُ خائنٍ ، ولا خائنةٍ ، ولا ذِی غِمْرٍ(27) على أخِیهِ ، ولا مُحْدِثٍ فی الإسلامِ ، ولا مُحدِثةٍ .(28)
9919.عنه صلى الله علیه و آله : لا تَجوزُ شهادَةُ خائنٍ ، ولا خائنةٍ ، ولا ذِی حِقدٍ ، ولا ذِی غِمرٍ على أخیهِ ، ولا ظَنینٍ فی وَلاءٍ، ولا قَرابَةٍ ، ولا القانِعِ مع أهلِ البَیتِ لَهُم .(29)
9920.عنه صلى الله علیه و آله : شَهادَةُ الذی یَسألُ فی کَفِّهِ تُرَدُّ .(30)
4 / 9
إکرامُ الشُّهودِ
9921.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أکرِمُوا الشُّهُودَ ؛ فإنَّ اللّه َ تعالى یَستَخرِجُ بِهِمُ الحُقُوقَ ، ویَدفَعُ بِهِمُ الظُّلمَ .(31)
9916.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شهادت عالمان بر ضدّ یکدیگر، پذیرفته نیست ؛ چون اینان [نسبت به هم]حسادت مى ورزند .
9917.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شهادت دادن کسى که در اسلامْ حد خورده باشد ، پذیرفته نیست .
9918.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شهادت مردِ خائن و زنِ خائن و کسى که به برادر خود کینه دارد، و مرد بدعت گذار در اسلام و زن بدعت گذار ، پذیرفته نیست .
9919.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شهادت مرد خائن و زن خائن و کینه توز و کسى که به برادر خود دشمنى مى ورزد و کسى که گمانِ وابستگىِ او مى رود (مانند غلام و وابسته به یک قبیله) و خویشاوند و خدمتکار خانه[ى مدّعى] ، پذیرفته نیست .
9920.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شهادت کسى که دست گدایى دراز مى کند ، پذیرفته نیست .
4 / 9
گرامى داشتن شاهدان
9921.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : شاهدان را گرامى دارید ؛ زیرا خداوند متعال به واسطه آنان، حقوق را به صاحبانش بر مى گرداند و ستم را دفع مى کند .
1) المعارج : 33.
2) الطلاق : 2.
3) الکافی : ج 7 ص 138 ح 1 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 104 ص 311 ح 9.
4) البقرة : 282.
5) کنز العمّال : ج 7 ص 12 ح 17731 عن زید بن خالد الجهنی.
6) البقرة : 140.
7) البقرة : 283.
8) الأمالی للصدوق : ص514 ح707 عن الحسین بن یزید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج104 ص310 ح 5.
9) کنز العمّال : ج 7 ص 14 ح 17743 عن أبی موسى.
10) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 58 ح 3329 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 104 ص 311 ح 9.
11) النساء : 135.
12) المائدة : 8.
13) کنز العمّال : ج 7 ص 13 ح 17735 عن ابن قانع عن أبیه.
14) کنز العمّال : ج 7 ص 13 ح 17734 عن النعمان بن بشیر.
15) الفرقان : 72.
16) أعلام الدین : ص 416 عن عبداللّه بن عبّاس ، بحار الأنوار : ج 104 ص 310 ح 3.
17) جامع الأحادیث للقمّی : ص 203 ، بحارالأنوار : ج 104 ص 310 ح 4.
18) تنبیه الخواطر : ج 2 ص 7.
19) ثواب الأعمال : ص 333 ح 1 عن أبی هریرة وعبداللّه بن عبّاس ، بحارالأنوار : ج 7 ص 214 ح 116.
20) کنز العمّال : ج 7 ص 16 ح 17752 عن ابن عبّاس.
21) کنز العمّال : ج 7 ص 16 ح 17748 عن ابن عبّاس.
22) عوالى اللآلی : ج 3 ص 528 ح 1 عن ابن عبّاس ، وسائل الشیعة : ج 18 ص 250 ح 3.
23) النور : 4.
24) کنز العمّال : ج 7 ص 15 ح 17745 عن أبی هریرة.
25) کنز العمّال : ج 7 ص 15 ح 17746 عن جبیر بن مطعم.
26) کنز العمّال : ج 7 ص 17 ح 17757 نقلاً عن ابن جریر عن ابن عمر.
27) الغِمر ـ بالکسر ـ : الحقد (النهایة : ج 3 ص 384 «غمر»).
28) کنز العمّال : ج 7 ص 17 ح 17759 عن ابن عمر بن عبد العزیز.
29) معانی الأخبار : ص 208 ح 3 ، بحارالأنوار : ج 99 ص 287 ح 56.
30) عدّة الداعی : ص 89 ، بحار الأنوار : ج 104 ص 317 ح 15.
31) کنز العمّال : ج 7 ص 12 ح 17733 عن ابن عبّاس.
