1 / 1 وَحدَةُ الشَرائِعِ
الکتاب
«شَرَعَ لَکُمْ مِنَ اَلدِّینِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً وَ اَلَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى وَ عِیسى أَنْ أَقِیمُوا اَلدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ کَبُرَ عَلَى اَلْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اَللّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ» .(1)
الحدیث
2392 . الإمام الصّادق علیه السلام: إنَّ اللّهَ تبارکَ وتعالى أعطى محمّدا صلى الله علیه و آله شَرائعَ نُوحٍ وإبراهیمَ وموسى وعیسى علیهم السلام.(2)
1 / 2 عِلَلُ الشَّرائعِ والأحکامِ
الکتاب
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى اَلصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى اَلْمَرافِقِ وَ اِمْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى اَلْکَعْبَیْنِ وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ اَلْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ اَلنِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ ما یُرِیدُ اَللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» .(3)
1 / 1
یگانگى ادیان
قرآن
«از دین، آنچه را به نوح درباره آن سفارش کرده بود، براى شما دین قرار داد و نیز آنچه را که به تو وحى کردیم و آنچه را که درباره آن به ابراهیم و موسى و عیسى سفارش نمودیم که: «دین را بر پا دارید و در آن، تفرقه‌اندازى مکنید» . بر مشرکان آنچه ایشان را به سوى آن فرا مى‌خوانى، گران مى‌آید. خدا هر که را بخواهد، به سوى خود برمى‌گزیند، و هر که را که از درِ توبه درآید، به سوى خود راه مى‌نماید» .
حدیث
2392 . امام صادق علیه السلام: خداوند تبارک و تعالى دین‌هاى نوح و ابراهیم و موسى و عیسى علیهم السلام را به محمّد صلى الله علیه و آله داد
1 / 2
حکمت قوانین و احکام دین
قرآن
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! چون به [عزم]نماز برخیزید، صورت و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید؛ و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پیشین [هر دو پا]مسح کنید؛ و اگر جُنُب هستید، خود را پاک کنید (غسل نمایید) و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکى از شما از قضاى حاجت آمد، یا با زنان نزدیکى کرده‌اید و آبى نیافتید، پس با خاکِ پاک تیمّم کنید، و از آن به صورت و دست‌هایتان بکشید. خدا نمى‌خواهد بر شما تنگ بگیرد؛ لیکن مى‌خواهد شما را پاک، و نعمتش را بر شما تمام گردانَد، باشد که [او را] سپاس بدارید» .
«وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اَللّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اَللّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَى اَللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» .(4)
«اَللّهُ اَلَّذِی أَنْزَلَ اَلْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ اَلْمِیزانَ وَ ما یُدْرِیکَ لَعَلَّ اَلسّاعَةَ قَرِیبٌ» .(5)
«وَ اَلسَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ اَلْمِیزانَ – أَلاّ تَطْغَوْا فِی اَلْمِیزانِ» .(6)
الحدیث
2393 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: جاءَنی جَبرَئیلُ فقالَ لی: یا أحمدُ، الإسلامُ عَشرَةُ أسهُمٍ وقد خابَ مَن لا سَهمَ لَهُ فیها: أوَّلُها: شَهادَةُ أن لا إلهَ إلّا اللّهُ وهِی الکَلِمَةُ، والثانِیَةُ: الصلاةُ وهِی الطُّهرُ، والثالِثَة: الزکاةُ وهِی الفِطرَةُ، والرابِعَةُ: الصَّومُ وهِی الجُنَّةُ، والخامِسَةُ: الحَجُّ وهِی الشَّریعَةُ، والسادِسَةُ: الجِهادُ وهُو العِزُّ، والسابِعَةُ: الأمرُ بِالمَعروفِ وهُو الوَفاءُ، والثامِنَةُ: النَّهیُ عنِ المنکَرِ وهی الحُجَّةُ، والتاسِعَةُ: الجَماعَةُ وهِی الاُلفَةُ، والعاشِرَةُ: الطاعَةُ وهِی العِصمَةُ.(7)
«و چون کار زشتى کنند، مى‌گویند: «پدران خود را بر آن یافتیم و خدا، ما را بدان فرمان داده است. بگو: قطعاً خدا به کار زشت، فرمان نمى‌دهد آیا چیزى را که نمى‌دانید، به خدا نسبت مى‌دهید؟»»
«خدا، همان کسى است که کتاب و وسیله سنجش را به حق فرود آورد، و تو چه مى‌دانى؟ شاید رستاخیز، نزدیک باشد» .
«و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت، تا مبادا از اندازه در گذرید» .
حدیث
2393 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت: «اى احمد! اسلام، ده سهم است و هر کس سهمى از این سهام نداشته باشد، زیان کرده است: اوّلین سهم، گواهى دادن به یگانگىِ خداست، که گفتار است دوم، نماز که پاکیزگى است سوم، زکات که فطرت [اسلام] است چهارم، روزه که سپر است پنجم، حج که شریعت است ششم، جهاد که عزّت است هفتم، امر به معروف که وفا کردن است هشتم، نهى از منکر که حجّت است نهم، اجتماع که همبستگى و الفت است و دهم، طاعت که مصونیت [از گناه] است» .
1 / 3 أصلُ الدِّین
2394 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أصلُ الدِّینِ الوَرَعُ، ورَأسُهُ الطاعةُ.(8)
2395 . عنه صلى الله علیه و آله: قالَ حَبِیبی جَبرَئِیلُ: إنَّ مَثَلَ هذا الدِّینِ کَمَثَلِ شَجَرَةٍ ثابِتَةٍ، الإیمانُ أصلُها، والصلاةُ عُروقُها، والزکاةُ ماؤها، والصومُ سَعَفُها، وحُسنُ الخُلُقِ وَرَقُها، والکَفُّ عَنِ المحارِمِ ثَمَرُها، فلا تَکمُلُ شَجَرةٌ إلّا بالثَّمَرِ، کَذلِکَ الإیمانُ لا یَکمُلُ إلّا بالکَفِّ عنِ المَحارِمِ.(9)
1 / 4 الحَثُّ عَلَى التَّفَقُّهِ فِی الدِّینِ
الکتاب
«وَ ما کانَ اَلْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ» .(10)
الحدیث
2396 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إذا أرادَ اللّهُ بعَبدٍ خَیرا فَقَّهَهُ فی الدِّینِ، وألهَمَهُ رُشدَهُ.(11)
2397 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا فَقَّهَهُ فی الدِّینِ، وزَهَّدَهُ فی الدنیا، وبَصَّرَهُ عُیوبَهُ.(12)
2398 . عنه صلى الله علیه و آله: ما عُبِدَ اللّهُ تعالى بشیءٍ أفضَلَ مِن الفِقهِ فی الدِّینِ.(13)
1 / 3
ریشه دین
2394 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ریشه دین، دورى از گناه است و رأس آن، فرمان‌بُردارى [از خدا]
2395 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دوستم جبرئیل علیه السلام گفت: «مَثَل این دین، مَثَل درخت استوارى است که ریشه‌اش ایمان است، و ساقه‌هایش نماز است، و آبش زکات است، و شاخه‌هایش روزه است، و برگ‌هایش خوش‌خویى است، و میوه‌اش خویشتندارى از کارهاى حرام هیچ درختى جز با داشتن میوه به کمال نمى‌رسد ایمان نیز چنین است و جز با خویشتندارى از محرّمات، کامل نمى‌گردد» .
1 / 4
تشویق به ژرف‌اندیشى در دین
قرآن
«و شایسته نیست مؤمنان، همگى [براى جهاد] کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه‌اى از آنان، دسته‌اى کوچ نمى‌کنند تا [دسته‌اى بمانند و] در دین آگاهى پیدا کنند و قوم خود را وقتى به سوى آنان بازگشتند بیم دهند، باشد که آنان [از کیفر الهى] بترسند؟» .
حدیث
2396 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هرگاه خداوند، خوبى بنده‌اى را بخواهد، او را دین شناس مى‌گردانَد و راه هدایتش را به او الهام مى‌فرماید
2397 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هرگاه خداوند، خوبى بنده‌اى را بخواهد، او را دین‌شناس مى‌گردانَد و به دنیا بى‌اعتنایش مى‌سازد و او را نسبت به عیب‌هایش بینا مى‌کند
2398 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، به چیزى برتر از فهم دینى، عبادت نشده است
2399 . عنه صلى الله علیه و آله: أفضَلُ العِبادَةِ الفِقهُ. (14)
2400 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ لِکُلِّ شیءٍ دِعامَةً، ودِعامَةُ هذا الدِّینِ الفِقهُ.(15)
2401 . عنه صلى الله علیه و آله: اُفٍّ لِکُلِّ مُسلمٍ لا یَجعَلُ فی کُلِّ جُمعَةٍ(16) یَوما یَتَفَقَّهُ فیهِ أمرَ دِینِهِ ویَسألُ عن دِینِهِ.(17)
2402 . عنه صلى الله علیه و آله: فَقیهٌ واحِدٌ أشَدُّ على الشَّیْطانِ مِن ألفِ عابِدٍ.(18)
2403 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن شیءٍ أقطَعَ لِظَهرِ إبلیسَ مِن عالِمٍ یَخرُجُ فی قَبیلَةٍ.(19)
2404 . عنه صلى الله علیه و آله: قَلیلُ الفِقهِ خَیرٌ مِن کثیرِ العِبادَةِ.(20)
2405 . عنه صلى الله علیه و آله: خَیرُ العِبادَةِ الفِقهُ.(21)
2406 . عنه صلى الله علیه و آله: لِکُلِّ شَیْءٍ عِمادٌ، وعِمادُ الدِّینِ الفِقهُ.(22)
1 / 5 خصائِصُ الفَقیهِ فِی الدّین
2407 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما ازدادَ عَبدٌ قَطُّ فِقها فی دِینِهِ إلّا ازدَادَ قَصدا فی عَمَلِهِ.(23)
2399 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترین عبادت، شناخت دین است
2400 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا براى هر چیزى تکیه‌گاهى است و تکیه‌گاه این دین، آگاهى است
2401 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اُف بر هر مسلمانى که هفته‌اى یک روز را به کار آموختن امور دینى خود و پرسیدن مسائل دینى‌اش اختصاص ندهد!
2402 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: وجود یک دین‌شناس، براى ابلیس، گران‌تر از هزار عابد است
2403 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ چیز براى ابلیس، کمرشکن‌تر از عالمى که در میان قبیله‌اى سر بردارد، نیست
2404 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شخصى که اندکْ شناختى از دین داشته باشد، بهتر از شخصى است که بسیار عبادت مى‌کند [؛ امّا شناختى از دین ندارد]
2405 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترین عبادت، ژرف‌اندیشى است
2406 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا براى هر چیزى تکیه‌گاهى است و تکیه‌گاه این دین، آگاهى است
1 / 5
ویژگى‌هاى دین‌شناس
2407 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هرگز بنده‌اى بر شناخت خود از دینش نیفزود، مگر این که بر میانه‌روى او در عملش افزوده گشت
2408 . عنه صلى الله علیه و آله: کَفى بالمَرءِ فِقها إذا عَبَدَاللّهَ، وکفى بالمَرءِ جَهلاً إذا اُعجِبَ بِرَأیهِ.(20)
2409 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَفقَهُ العَبدُ کُلَّ الفِقهِ حتّى یَمقُتَ الناسَ فی ذاتِ اللّهِ، وحتّى لا یکونَ أحَدٌ أمقَتَ مِن نفسِهِ. (24)
2410 . عنه صلى الله علیه و آله فی وصیَّتِهِ لأبی ذرٍّ : لا یَفقَهُ الرجُلُ کُلَّ الفِقهِ حتَّى یَرَى الناسَ أمثالَ الأباعِرِ، فلا یَحفِلَ بِوُجودِهِم، ولا یُغَیِّرَهُ ذلکَ کما لا یُغَیِّرُهُ وُجودُ بَعیرٍ عندَهُ، . . ثُمّ یَرجِعَ هُو إلى نفسِهِ فیَکونَ أعظَمَ حاقِرٍ لها.(25)
2411 . عنه صلى الله علیه و آله فی وصیَّتِهِ لأبی ذَرٍّ : لایَفقَهُ الرجُلُ کلَّ الفِقهِ حتّى یَرى الناسَ فی جَنبِ اللّهِ أمثالَ الأباعِرِ، ثُمّ یَرجِعَ إلى نفسِهِ فیکونَ هُو أحقَرَ حاقِرٍ لها.(26)
2412 . عنه صلى الله علیه و آله: مِن فِقهِ الرجُلِ أن یُصلِحَ مَعِیشَتَهُ، ولیسَ مِن حُبِّ الدنیا طَلَبُ ما یُصلِحُکَ.(27)
2413 . عنه صلى الله علیه و آله: مِن فِقهِ الرجُلِ قِلَّةُ کلامِهِ فیما لا یَعنیهِ.(28)
2414 . بحار الأنوار: رُویَ أنَّ رجُلاً جاءَ إلَى النبیِّ صلى الله علیه و آله لِیُعَلِّمَهُ القرآنَ، فانتَهى إلى قولِهِ تعالى: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ – وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ»(29) فقالَ: یَکفِینی هذا، وانصَرَفَ، فقالَ رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: انصَرَفَ الرجُلُ وهُو فَقیهٌ.(30)
2408 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در دین‌شناسىِ مرد، همین بس که خدا را عبادت کند، و در نادانى مرد، همین بس که به رأى خود مغرور باشد
2409 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آدمى دین‌شناسِ کامل نیست، مگر آن گاه که خشم و کینش با مردم براى خدا باشد، و مگر آن گاه که اَحَدى نزد او منفورتر از نفْس خودش نباشد
2410 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به ابو ذر : آدمى، دین‌شناس کامل نمى‌شود، مگر آن گاه که مردم در نظرش مانند مُشتى شتر باشند و به بود و نبودِ آنها اهمّیتى ندهد و همچنان که اگر شترى در کنار او باشد، فرقى به حالش ندارد، وجود مردم نیز در او تغییر و تأثیرى ایجاد نکند. و با این حال، وقتى به خودش برگردد، بیشترین بى‌اعتنایى را نسبت به نفس خویش، روا دارد
2411 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به ابو ذر : آدمى، دین‌شناس کامل نمى‌شود، مگر آن گاه که مردم را در مقایسه با خداوند متعال، همانند مُشتى شتر ببیند و با این حال، وقتى به خودش برگردد، بیش از همه نفْس خودش را بى‌مقدار شمارد
2412 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از نشانه‌هاى دین‌شناسىِ آدمى، این است که امور معیشتى خود را سامان دهد و [البته] تحصیل آنچه زندگى‌ات را سامان مى‌دهد، دنیادوستى نیست
2413 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از نشانه‌هاى دین‌شناسى آدمى این است که سخنان بیهوده کمتر مى‌گوید
2414 . بحار الأنوار: روایت شده‌است که مردى خدمت پیامبر صلى الله علیه و آله آمد تا ایشان به او قرآن بیاموزد چون پیامبر صلى الله علیه و آله به این آیه رسید: «پس هر کس به اندازه ذرّه‌اى خوبى کند، آن را مى‌بیند و هر کس به اندازه ذرّه‌اى بدى کند [نیز] آن را مى‌بیند» ، گفت: مرا بس است! و رفت.
پیامبر خدا فرمود: «این مرد، دین‌شناس بازگشت» .
1 / 6 أفضَلُ الدِّینِ
2415 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أفضَلُ دِینِکُم الوَرَعُ.(31)
1 / 7 آفاتُ الدِّینِ
2416 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: آفَةُ الدِّینِ ثلاثةٌ: فقیهٌ فاجِرٌ، وإمامٌ جائرٌ، ومُجتَهِدٌ جاهِلٌ.(32)
1 / 8 الحثُّ على الحفاظِ على الدِّینِ
2417 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إن عَرَضَ لکَ بلاءٌ فاجعَل مالَکَ دونَ دَمِکَ، فإن تَجاوَزَکَ البلاءُ فاجعَلْ مالَکَ ودَمَکَ دونَ دِینِکَ، فإنَّ المَسلوبَ مَن سُلِبَ دِینُهُ، والمَخروبَ مَن خَرِبَ دِینُهُ.(33)
2418 . عنه صلى الله علیه و آله ممّا أوصى بهِ علیّاً علیه السلام : . . . والخامِسةُ بَذلُکَ مالَکَ ودَمَکَ دُونَ دِینِکَ.(34)
1 / 9
خصائص من لا دین له
2419 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّما یُدرَکُ الخیرُ کُلُّهُ بالعقلِ، ولا دِینَ لِمَن لا عَقلَ له.(35)
1 / 6
بهترین دیندارى
2415 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترین دیندارى شما، پارسایى است
1 / 7
آفات دین
2416 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سه کس آفت دین‌اند: دین‌شناس بدکار، پیشواى ستمگر، و عابد نادان
1 / 8
تشویق به پاسدارى از دین
2417 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر بلایى برایت پیش آمد، مالت را فداى جانت کن واگر بلا از تو فراتر رفت [و خواست به دینت صدمه بزند]، مال و جانت را فداى دینت کن؛ زیرا غارت شده [ى واقعى] کسى است که دینش به غارت رفته باشد و دزد زده [ى حقیقى] کسى است که دینش مورد دستبرد واقع شده باشد
2418 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش‌هاى خود به على علیه السلام : . . سفارش پنجم این که جان و مال خود را فداى دینت کنى
1 / 9
ویژگى‌هاى کسى که دین ندارد
2419 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا با خِردمندى، به همه خوبى‌ها مى‌توان رسید و کسى را که خِرد نیست، دین نیست
2420 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أرضى سُلطاناً بما یُسخِطُ اللّهَ خَرَجَ عن دِینِ اللّهِ عز و جل.(36)
1 / 10 التحذیرُ مِنَ الاستِخفافِ بالدِّینِ وأهلِهِ
الکتاب
«وَ قالُوا ما لَنا لا نَرى رِجالاً کُنّا نَعُدُّهُمْ مِنَ اَلْأَشْرارِ – أَتَّخَذْناهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زاغَتْ عَنْهُمُ اَلْأَبْصارُ» .(37)
«أَ فَمِنْ هذَا اَلْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ – وَ تَضْحَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ – وَ أَنْتُمْ سامِدُونَ» .(38)
الحدیث
2421 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّی أخافُ علَیکُم استِخفافاً بالدِّینِ وبَیعَ الحُکْمِ.(39)
1 / 11 یَسارُ الدِّینِ
الکتاب
«شَهْرُ رَمَضانَ اَلَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ اَلْقُرْآنُ هُدىً لِلنّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ اَلْهُدى وَ اَلْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ اَلشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اَللّهُ بِکُمُ اَلْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ اَلْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا اَلْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اَللّهَ عَلى ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» .(40)
2420 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که براى خشنود کردن حکمرانى، کارى کند که خداوند به خشم آید، از دین خداوند عز و جل خارج شده است
1 / 10
پرهیز از تحقیرِ دین و دینداران
قرآن
«و مى‌گویند: «ما را چه شده است که مردانى را که ما آنان را از [زمره] اشرار مى‌شمردیم، نمى‌بینیم؟ آیا آنان را [در دنیا]به ریشخند مى‌گرفتیم یا چشم‌ها [ى ما] بر آنها نمى‌افتد؟»» .
«آیا از این سخن عجب دارید؟ و مى‌خندید و نمى‌گریید؟ و شما در غفلتید» .
حدیث
2421 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نگرانى من براى شما، از جهت سبُک شمردن دین و فروختن حکم [و داورى] است
1 / 11
آسانى دین
قرآن
«ماه رمضان، [همان ماه]است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابى]که مردم را راهبر، و [متضمّن]دلایل آشکار هدایت، و [میزان]تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند، باید آن را روزه بدارد، و کسى که بیمار یا در سفر
است [باید به شماره آن،]تعدادى از روزهاى دیگر [را روزه بدارد] خدا براى شما آسانى مى‌خواهد و براى شما دشوارى نمى‌خواهد؛ تا شماره [ى مقرّر]را تکمیل کنید و خدا را به پاس آن که رهنمونى‌تان کرده است، به بزرگى بستایید، و باشد که شکرگزارى کنید» .
«ثُمَّ قَفَّیْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّیْنا بِعِیسَى اِبْنِ مَرْیَمَ وَ آتَیْناهُ اَلْإِنْجِیلَ وَ جَعَلْنا فِی قُلُوبِ اَلَّذِینَ اِتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبانِیَّةً اِبْتَدَعُوها ما کَتَبْناها عَلَیْهِمْ إِلاَّ اِبْتِغاءَ رِضْوانِ اَللّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعایَتِها فَآتَیْنَا اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ» .(41)
الحدیث
2422 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یا أیّها الناسُ، إنَّ دِینَ اللّهِ یُسرٌ.(42)
2423 . عنه صلى الله علیه و آله: یَسِّرُوا ولا تُعَسِّرُوا، وسَکِّنُوا ولا تُنفِّرُوا.(43)
2424 . الدرّ المنثور عن ابنِ الأدرعِ: إنَّ رسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله رَأى رجلاً یُصلّی فَتَراآهُ بِبَصَرِهِ ساعةً فقالَ: أتَراهُ یُصلّی صادِقاً؟ قلتُ: یا رسولَ اللّهِ، هذا أکثَرُ أهلِ المَدینةِ صلاةً، فقالَ: لا تُسمِعْهُ فَتُهلِکَهُ، وقالَ: إنّ اللّهَ إنّما أرادَ بهذهِ الاُمَّةِ الیُسرَ ولا یُریدُ بِهِمُ العُسرَ.(44)
2425 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أحَبُّ الأدیانِ إلى اللّهِ الحنیفیّةُ السَّمحَةُ. (45)
2426 . عنه صلى الله علیه و آله: بُعِثتُ بِالحَنِیفِیَّةِ السَّمْحَةِ، ومَن خالَفَ سُنَّتِی فلَیسَ مِنّی.(46)
2427 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ اللّهَ لم یَبعَثْنِی بالرَّهبانِیَّةِ، وإنّ خیرَ الدِینِ عندَ اللّهِ الحنیفیّةُ السَّمْحَةُ.(47)
2428 . عنه صلى الله علیه و آله: أحَبُّ الأدیانِ إلى اللّهِ الحَنیفِیَّةُ فإذا رَأیتَ اُمَّتِی لا یَقولونَ للظالمِ: أنتَ ظالمٌ، فقد تُوُدِّعَ مِنهُم.(48)
«آن گاه به دنبال آنان، پیامبران خود را، پى‌درپى، آوردیم، و عیسى پسر مریم را در پى [ِ آنان]آوردیم و به او انجیل عطا کردیم، و در دل‌هاى کسانى که از او پیروى کردند رأفت و رحمت نهادیم؛ و [امّا]ترک دنیایى که از پیش خود درآوردند، ما آن را بر ایشان مقرّر نکردیم، مگر براى آن که کسب خشنودى خدا کنند، با این حال آن را چنان که حقّ رعایت آن بود، منظور نداشتند. پس پاداش کسانى از ایشان را که ایمان آورده بودند، بدانها دادیم، و [لى]بسیارى از آنان، دست‌خوش انحراف‌اند» .
حدیث
2422 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى مردم! همانا دین خدا آسان است
2423 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آسان گیرید و سخت مگیرید، و رام کنید و رَم ندهید
2424 . الدرّ المنثور به نقل از ابن ادرع : پیامبر خدا، مردى را در حال نماز خواندن دید لحظاتى به او نگاه کرد و سپس فرمود: «آیا فکر مى‌کنى که او نمازِ صادقانه مى‌خوانَد؟» .
گفتم: اى پیامبر خدا! او از همه مردم مدینه بیشتر نماز مى‌خوانَد.
فرمود: «این حرف را به خود او مگو که نابودش مى‌کنى» .
سپس فرمود: «همانا خداوند براى این امّت، آسانى خواسته است و خواهان در سختى افتادن آنها نیست» .
2425 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: محبوب‌ترینِ دین‌ها نزد خدا، آیین راستین و آسان (اسلام) است
2426 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من براى آوردن دین راستین و آسان، برگزیده شده‌ام و هرکه با سنّت و روش من مخالفت کند، از من نیست
2427 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، مرا براى [تبلیغ] رهبانیت برنینگیخت؛ بلکه بهترین دین نزد خدا، آیین راستین و آسان (اسلام) است
2428 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: محبوب‌ترینِ دین‌ها نزد خدا، آیین حنیف است پس هرگاه دیدى‌که
امّت من به ستمگر نمى‌گویند: «تو ستمگرى» ، بى‌تردید از دست رفته‌اند
2429 . عنه صلى الله علیه و آله لِعُثمانَ بنِ مَظع ونٍ: یا عثمانُ، إنّ اللّهَ تبارکَ وتعالى لَم یَکتُبْ علَینا الرَّهبانِیَّةَ، إنّما رَهبانِیَّةُ اُمَّتی الجِهادُ فی سبیلِ اللّهِ.(49)
2430 . عنه صلى الله علیه و آله لَمّا قالَ لَهُ عُثمانُ بنُ مَظعونٍ: إئذَنْ لَنا فی التَّرَهُّبِ : إنَّ تَرَهُّبَ اُمَّتِی الجُلوسُ فی المَساجِدِ انتِظارا للصَّلاةِ. (50)
2431 . عنه صلى الله علیه و آله لَمّا قالَ لَهُ عُثمانُ بنُ مَظعونٍ : إنّی هَمَمْتُ بِالسِّیاحَةِ: مَهْلاً یا عُثمانُ، فإنّ السِّیاحَةَ فی اُمَّتِی لُزومُ المَساجِدِ، وانتِظارُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ.(51)
2432 . الإمام علیّ علیه السلام عن رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لَیسَ فی اُمَّتِی رَهبانِیَّةٌ، ولا سِیاحَةٌ، ولا زَمٌّ؛ یعنِی سُکوتٌ.(52)
1 / 12 لا حَرَجَ فِی الدِّینِ
الکتاب
«وَ جاهِدُوا فِی اَللّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اِجْتَباکُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی اَلدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمّاکُمُ اَلْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَ فِی هذا لِیَکُونَ اَلرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ وَ تَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى اَلنّاسِ فَأَقِیمُوا اَلصَّلاةَ وَ آتُوا اَلزَّکاةَ وَ اِعْتَصِمُوا بِاللّهِ هُوَ مَوْلاکُمْ فَنِعْمَ اَلْمَوْلى وَ نِعْمَ اَلنَّصِیرُ».(53)
2429 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به عثمان بن مظعون : اى عثمان! خداوند تبارک و تعالى رَهبانیّت را بر ما مقرّر نفرموده است رهبانیّت امّت من، جهاد در راه خداست
2430 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در پاسخ عثمان بن مظعون که گفت: به ما اجازه رَهبانیّت بده : رهبانیّت امّت من، به انتظارِ نماز نشستن در مساجد است
2431 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به عثمان بن مظعون، آن گاه که گفت: من قصد سیاحت (دوره‌گردى و قَلَندرى) دارم : آرام باش، اى عثمان! همانا سیاحت امّت من، نشستن در مساجد و انتظار کشیدن براى نماز از پى نماز است
2432 . امام على علیه السلام: پیامبر خدا فرمود: «در امّت من، نه رَهبانیّت است، نه سیاحت و نه زمّ» ؛ یعنى سکوت
1 / 12
نبودن سختى در دین
قرآن
«و در راه خدا چنان که حق جهاد [در راه]اوست، جهاد کنید اوست که شما را [براى خود]برگزیده و در دین براى شما تنگنایى قرار نداده است. آیین پدرتان ابراهیم [نیز چنین بوده است] او بود که قبلاً شما را مسلمان نامید، و در این [قرآن نیز همین مطلب آمده است]تا این پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم، گواه باشید. پس نماز را بر پا دارید و زکات بدهید و به پناه خدا روید. او مولاى شماست؛ چه نیکو مولایى و چه نیکو یاورى!» .
«لا یُکَلِّفُ اَللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اِکْتَسَبَتْ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَى اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اُعْفُ عَنّا وَ اِغْفِرْ لَنا وَ اِرْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَى اَلْقَوْمِ اَلْکافِرِینَ» .(54)
«لِیُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمّا آتاهُ اَللّهُ لا یُکَلِّفُ اَللّهُ نَفْساً إِلاّ ما آتاها سَیَجْعَلُ اَللّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً» .(55)
الحدیث
2433 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مِمّا أعطَى اللّهُ اُمَّتی وفَضَّلَهُم بهِ على سائرِ الاُمَمِ أعطاهُم ثلاثَ خِصالٍ لم یُعطَها إلّا نَبیٌّ، وذلکَ أنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَتعالى کانَ إذا بَعَثَ نبیّاً قالَ لَهُ: اجتَهِدْ فی دِینِکَ ولا حَرَجَ علَیکَ، وأنّ اللّهَ تبارَک وَتَعالى أعطى ذلکَ اُمَّتِی حیثُ یقولُ: «وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی اَلدِّینِ مِنْ حَرَجٍ. . .»(53) یقول: مِن ضِیقٍ.(56)
1 / 13 إتیان الرُّخَصِ وَمَا لا تَکلِیفَ فِیه
2434 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ اللّهَ تعالى یُحِبُّ أن تُؤتى رُخصَتُهُ (57) کما یَکرَهُ أن تُؤتى مَعصیَتُهُ.(58)
2435 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ اللّهَ تعالى یُحِبُّ أن تُقبَلَ رُخصَتُهُ، کما یُحِبُّ العَبدُ مَغفِرَتَهُ.(59)
2436 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ اللّهَ یُحِبُّ أن تُؤتى رُخَصُهُ کما یُحِبُّ أن تُؤتى عَزائمُهُ.(60)
«خداوند، بر هیچ کس جز به قدر توانایى‌اش تکلیف نمى‌کند. آنچه [از خوبى] به دست آورده، به سود او، و آنچه [از بدى] به دست آورده، به زیان اوست. پروردگارا! اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم، بر ما مگیر پروردگارا! هیچ بار گرانى بر [دوش] ما مگذار؛ همچنان که بر [دوش ِ]کسانى که پیش از ما بودند، نهادى. پروردگارا! و آنچه تاب آن نداریم، بر ما تحمیل مکن و از ما درگذر و ما را ببخشاى و بر ما رحمت آور سرور ما تویى پس ما را بر گروه کافران، پیروز کن» .
«بر توانگر است که از دارایى خود، هزینه کند، و هر که روزى او تنگ باشد، باید از آنچه خدا به او داده، خرج کند. خدا هیچ کس را جز [به قدر] آنچه به او داده است، تکلیف نمى‌کند. خدا به زودى پس از دشوارى، آسانى فراهم مى‌کند» .
حدیث
2433 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از جمله چیزهایى که خداوند به امّت من ارزانى داشته و با این کار، آنها را بر دیگر امّت‌ها برترى بخشیده است، سه چیز است که آنها را جز به پیامبران نداده است؛ زیرا خداوند تبارک و تعالى هرگاه پیامبرى را مبعوث مى‌کرد، به او مى‌فرمود: «در دینت کوشا باش و خود را در تنگنا قرار مده» . خداوند تبارک و تعالى این نعمت را به امّت من ارزانى داشته است، آن جا که مى‌فرماید: «و براى شما در دین، هیچ تنگنایى قرار نداد. .» ؛ یعنى هیچ چیز توان‌فرسایى
1 / 13
انجام دادن مباح‌ها، وآنچه تکلیفى در آن نیست
2434 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، همچنان که دوست ندارد معصیت شود، دوست دارد به رخصت‌هایش(61) عمل شود
2435 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، دوست دارد رخصت‌هایش پذیرفته شود، همچنان که بنده دوست دارد آمرزیده شود
2436 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، همچنان که دوست دارد به واجباتش عمل شود، دوست دارد رخصت‌هایش نیز به جا آورده شود
2437 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ اللّهَ یُحِبُّ أن یُؤخَذَ بِرُخَصِهِ کما یُحِبُّ أن یُؤخَذَ بعَزائمِهِ.(62)
2438 . عنه صلى الله علیه و آله: علَیکُم بِرُخصَةِ اللّهِ التیرَخَّصَ لَکُم. (63)
2439 . عنه صلى الله علیه و آله: رُفِعَ عن اُمَّتی الخَطَأُ والنِّسیانُ وما استُکرِهُوا علَیهِ.(64)
2440 . عنه صلى الله علیه و آله: رُفِعَ القَلمُ عن ثلاثةٍ: عن المَجنونِ المَغلوبِ على عَقلِهِ حتّى یَبرَأ، وعنِ النائمِ حتّى یَستَیقظَ، وعنِ الصَّبیِّ حتّى یَحتَلِمَ.(65)
2441 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یُعَذِّبُ اللّهُ عَبدا على خَطأٍ ولا استِکراهٍ أبَدا.(66)
2442 . عنه صلى الله علیه و آله: رُفِعَ عن اُمّتی تِسعَةٌ: الخَطَأُ، والنِّسیانُ، وما اُکرِهُوا علَیهِ، وما لا یَعلَمونَ، وما لا یُطیقونَ، وما اضطُرُّوا إلَیهِ، والحَسَدُ، والطِّیَرَةُ، والتَّفکُّرُ فی الوَسوَسَةِ فی الخَلقِ ما لم یَنطِقْ بِشَفَةٍ.(67)
2443 . عنه صلى الله علیه و آله: وُضِعَ عن اُمّتی تِسعُ خِصالٍ: الخَطاءُ، والنِّسیانُ، وما لا یَعلَمونَ، وما لا یُطیقُونَ، وما اضطُرُّوا إلَیهِ، وما استُکرِهُوا علَیهِ، والطِّیَرَةُ، والوَسوَسَةُ فی التَّفَکُّرِ فی الخَلقِ، والحَسَدُ ما لم یَظهَرْ بلِسانٍ أو یَدٍ.(68)
1 / 14 الدعاءُ لِتَثبیتِ القلب على الدِّینِ
2444 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله مِن دُعائهِ : یا مُثَبِّتَ القُلوبِ ثَبِّت قُلوبَنا على دِینِکَ.(69)
2437 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، دوست دارد رخصت‌هایش به کار بسته شود، همچنان که دوست دارد فرایضش انجام پذیرد
2438 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به رخصت‌هاى خداوند که به شما داده است، پایبند باشید
2439 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از امّت من [مسئولیت و تکلیف در برابر] خطا و فراموشى و آنچه بِدان مجبور شده‌اند، برداشته شده است
2440 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از سه کس، قلم [ِ تکلیف] برداشته شده است: از دیوانه‌اى که عقلش را از دست داده است، تا زمانى که بهبود یابد؛ از شخص خفته، تا زمانى که بیدار شود؛ و از کودک، تا وقتى که محتلم شود [و به سن رشد برسد]
2441 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، هیچ گاه بنده‌اى را به سبب کارى که از روى خطا یا اجبار انجام دهد، عذاب نمى‌کند
2442 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: [مسئولیت] نُه چیز، از امّت من برداشته شده است: خطا، فراموشى، آنچه بِدان مجبور شوند، آنچه نمى‌دانند، آنچه از توانشان بیرون است، آنچه بِدان ناچار شوند، حسادت، فال بد زدن، و تفکّر وسوسه‌آمیز در آفرینش، تا زمانى که به زبان آورده نشود
2443 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: [تکلیف و مسئولیت در برابر]نُه خصلت، از امّت من برداشته شده است: خطا، فراموشى، آنچه نمى‌دانند، آنچه توانش را ندارند، آنچه بِدان ناچارند، آنچه به زور بِدان وادار مى‌شوند، فال بد زدن، وسوسه تفکّر در آفرینش، و حسادت، تا زمانى که به زبان یا دست، آشکار نشود
1 / 14
دعا براى استوار شدن دین در دل
2444 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعاى خود : اى استوار دارنده دل‌ها! دل‌هاى ما را بر دینت استوار بدار
2445 . عنه صلى الله علیه و آله أیضاً : یا مُقَلِّبَ القُلوبِ ثَبِّتْ قَلبی على دِینِکَ.(70)
1 / 15 صِفةُ المُستَحفِظینَ لدِینِ اللّهِ
2446 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا یَقومُ بِدِینِ اللّهِ إلّا مَن حاطَهُ مِن جَمیعِ جَوانِبِهِ.(71)
2447 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ دِینَ اللّهِ تعالى لَن یَنصُرَهُ إلّا مَن حاطَهُ مِن جمیعِ جَوانِبِهِ.(72)
1 / 16 تَأیِیدُ الدِّینِ بأقوامٍ لا خَلاقَ لَهُم
2448 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ لَیُؤَیِّدُ هذا الدِّینَ بالرَّجُلِ الفاجِرِ.(73)
2449 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ اللّهَ تَبارَکَ وَتَعالى یُؤَیِّدُ هذا الدِّینَ بِأقوامٍ لا خَلَاقَ لَهُم.(74)
2450 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّ اللّهَ تَبارَکَ وَتَعالى لَیُؤَیِّدُ الإسلامَ بِرجالٍ ما هُم مِن أهلِهِ.(75)
2451 . عنه صلى الله علیه و آله: سَیُشَدُّ هذا الدِّینُ بِرِجالٍ لَیسَ لَهُم عِندَ اللّهِ خَلَاقٌ.(76)
1 / 17 خَطَرُ التَّعَمُّق فی الدِّین
2452 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ أقواما یَتَعَمَّقونَ فِی الدِّینِ، یَمرُقونَ کَما یَمرُقُ السَّهمُ مِنَ الرَّمِیَّةِ(77) (78)
2445 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعا : اى دگرگون‌ساز دل‌ها! دل مرا بر دینت استوار بدار
1 / 15
ویژگى نگهبانان دین خدا
2446 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: تنها آن کس [مى‌تواند] دین خدا را نگه دارد که از همه سو به آن، احاطه داشته باشد
2447 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دین خداوند متعال را هرگز یارى نمى‌رساند، مگر کسى‌که از همه سو به آن، احاطه داشته باشد
1 / 16
تقویت شدن دین، با افراد بى‌بهره از آن
2448 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، این دین را به وسیله مرد بدکار، تقویت مى‌کند
2449 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند تبارک و تعالى این دین را به وسیله مردمانى بى‌بهره از خیر و دین، تقویت مى‌کند
2450 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند تبارک و تعالى اسلام را به وسیله مردانى که اهل دین و دیندارى نیستند، تأیید و یارى مى‌کند
2451 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به زودى این دین به وسیله مردانى استوار خواهد شد که نزد خداوند، هیچ بهره‌اى ندارند
1 / 17
خطر افراطیگرى در دین
2452 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: گروهى هستند که در دین، تندروى مى‌کنند و چون رها شدن تیر از
کمان، از دین دور مى‌شوند
2453 . عنه صلى الله علیه و آله فِی الحَرَورِیَّةِ(79) : یَمرُقونَ مِنَ الإِسلامِ مُروقَ السَّهمِ مِنَ الرَّمِیَّةِ.(80)
راجع: موسوعة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام: القسم السادس / الحرب الثالثة: وقعة
النهروان / التطرف الدینی فی اصطلاح الأحادیث
1 / 18 النَّهی
2454 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: تَعمَلُ هذهِ الاُمّةُ بُرهَةً مِن کتابِ اللّهِ، ثُمّ تَعمَلُ بُرهةً بِسُنَّةِ رسولِ اللّهِ، ثُمّ تَعمَلُ بالرأیِ، فإذا عَمِلُوا بالرأیِ فقد ضَلُّوا وأضَلُّوا.(81)
2455 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن قالَ فی الدِّینِ برأیِهِ فَقَدِ اتَّهَمَنِی.(82)
2456 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَکَلَّمَ بالرَّأیِ فَقَدِ اتَّهَمَنِی فی الدِّینِ.(83)
2453 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: درباره حَروریّه (84) :اسلام را مى‌شکافند [و از آن، عبور مى‌کنند]، همچنان که تیر، هدف را مى‌شکافد
ر. ک: دانش‌نامه امیر المؤمنین علیه السلام: بخش ششم / نبرد سوم: نبرد نهروان / تندروى دینى در اصطلاح احادیث
1 / 18
نهى از به کار گیرى رأى در دین
2454 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: این امّت، مدّت زمانى به کتاب خدا عمل مى‌کنند و سپس، مدّتى به سنّت پیامبر خدا، و آن گاه، مدّتى به رأى [خود] پس هرگاه به رأى عمل کنند، گم‌راه مى‌شوند و دیگران را نیز گم‌راه مى‌سازند
2455 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هرکه در دین به رأى خود سخن گوید، به من اتّهام زده است
2456 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هرکه به رأى سخن گوید، مرا در دین، متّهم کرده است
2457 . عنه صلى الله علیه و آله: لَم یَزَلْ أمرُ بَنِی إسرائیلَ مُعتَدِلاً حَتّى نَشَأَ فیهِمُ المُوَلَّدُونَ وأبناءُ سَبایا الاُمَمِ التی کانت بنو إسرائیلَ تَسبِیها، فقالوا بالرأیِ فَضَلُّوا وأضَلُّوا.(85)
1 / 19 التَّحذیر
الکتاب
«وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ اَلْأَقاوِیلِ – لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ – ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ اَلْوَتِینَ» .(86)
«إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اَللّهِ عَظِیمٌ» .(87)
«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ اِفْتَرى عَلَى اَللّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیاتِهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ اَلظّالِمُونَ» .(88)
«وَ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ تَرَى اَلَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى اَللّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَکَبِّرِینَ» .(89)
الحدیث
2458 . الإمام الکاظم علیه السلام: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: اِتَّقُوا تَکذیبَ اللّهِ! قِیلَ: یا رَسُولَ اللّهِ، وکَیفَ ذاکَ؟ قالَ: یَقُولُ أحَدُکُم: قالَ اللّهُ، فَیَقُولُ اللّهُ: کَذَبتَ لَم أقُلْهُ، أو یَقولُ: لَم یَقُلِ اللّهُ، فَیَقولُ اللّهُ عز و جل: کَذَبتَ قَد قُلتُهُ.(90)
2457 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بنى اسرائیل، پیوسته طریق اعتدال مى‌پیمودند، تا آن که دورگه‌ها و فرزندان اقوام اسیرى که بنى اسرائیل آنها را به اسارت مى‌گرفتند، در میان ایشان رشد یافتند و به اظهار نظر [در دین] پرداختند و بدین سان، هم خود گم‌راه شدند و هم دیگران را گم‌راه کردند
1 / 19
پرهیز از فتواى غیر عالمانه دادن در دین
قرآن
«و اگر [او]پاره‌اى گفته‌ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت مى‌گرفتیم، سپس رگ قلبش را پاره مى‌کردیم» .
«آن گاه که آن [بهتان]را از زبان یکدیگر مى‌گرفتید و با زبان‌هاى خود، چیزى را که بدان علم نداشتید، مى‌گفتید و مى‌پنداشتید که کارى سهل و ساده است، با این که آن [امر]نزد خدا بس بزرگ بود» .
«و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ بسته یا آیات او را تکذیب نموده؟ بى تردید، ستمکاران، رستگار نمى‌شوند» .
«و روز قیامت کسانى را که بر خدا دروغ بسته‌اند، روسیاه مى‌بینى آیا جاى سرکشان در جهنّم نیست؟» .
حدیث
2458 . امام کاظم علیه السلام: پیامبر خدا فرمود: «از دروغ بستن به خداوند بپرهیزید» .
گفته شد: اى پیامبر خدا! دروغ بستن به خداوند چگونه است؟
فرمود: «این که فردى از شما بگوید: «خدا [چنین و چنان] فرمود» پس خداوند مى‌فرماید: «دروغ مى‌گویى من نگفته‌ام» یا بگوید: «خدا [چنان و چنان] نفرمود» پس خداوند عز و جل مى‌فرماید: «دروغ مى‌گویى من گفته‌ام»» .
2459 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن أفتَى الناسَ بغیرِ عِلمٍ کانَ ما یُفسِدُهُ مِن الدِّینِ أکثَرَ مِمّا یُصلِحُهُ.(91)
2460 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أفتَى الناسَ وهُو لا یَعلَمُ الناسِخَ مِن المَنسوخِ، والمُحکَمَ مِن المُتَشابِهِ، فقد هَلَکَ وأهلَکَ.(92)
2461 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أفتَى بغیرِ عِلمٍ لَعَنَتهُ ملائکةُ السَّماءِ والأرضِ. (93)
2462 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن اُفتِیَ بِفُتیاً بغیرِ ثَبتٍ، فإنّما إثمُهُ عَلى مَن أفتاهُ.(94)
2463 . عنه صلى الله علیه و آله: أجرَؤکُم علَى الفَتوى أجرَؤکُم علَى النارِ.(95)
1 / 20 ضَمانُ المُفتی
2464 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن اُفتِیَ بغیرِ عِلمٍ کانَ إثمُهُ على مَن أفتاهُ.(96)
2459 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که ندانسته‌براى مردم فتوا دهد، آنچه را از دین خراب مى‌کند، بیشتر از آن چیزى است که درست مى‌کند
2460 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که ناسخ را از منسوخ، و محکم را از متشابه تشخیص نمى‌دهد و با این حال براى مردم فتوا دهد، هم خودش هلاک شده و هم مردم را به هلاکت انداخته است
2461 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس ندانسته فتوا دهد، فرشتگانِ آسمان و زمین، او را لعنت مى‌کنند
2462 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که به فتوایى نااستوار عمل کند، گناهش به گردن کسى است که به او فتوا داده است
2463 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بى‌باک‌ترینِ شما در فتوا دادن، بى‌باک‌ترینِ شما در برابر آتش است
1 / 20
ضامن بودن فتوا دهنده
2464 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس به فتوایى‌که از روى نادانى به او داده شده است، عمل کند، گناهش به گردن کسى است که به او فتوا داده است
1) الشورى:13.
2) الکافی: ج 2 ص 17 ح 1، بحار الأنوار: ج 16 ص 330 ح 26.
3) المائدة:6.
4) الأعراف:28.
5) الشورى:17.
6) الرحمن:7،8.
7) علل الشرائع: ص 249 ح 5 عن أنس بن مالک، بحار الأنوار: ج 6 ص 109 ح 2.
8) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 376 ح 2661 عن أبی ذرّ، بحار الأنوار: ج 77 ص 86 ح 3.
9) علل الشرائع: ص 249 ح 5 عن أنس بن مالک، بحار الأنوار: ج 71 ص 388 ح 40.
10) التوبة:122.
11) کنز العمّال: ج 10 ص 137 ح 28690 نقلاً عن البزار عن ابن مسعود.
12) کنز العمّال: ج 10 ص 137 ح 28689 عن أنس.
13) کنز العمّال: ج 10 ص 147 ح 28752 عن أبی هریرة.
14) مسند الشهاب: ج 2 ص 249 ح 1290 عن إبن عمر وإبن عبّاس.
15) کنز العمّال: ج 10 ص 150 ح 28768 عن أبی هریرة.
16) قال المجلسیّ رضوان اللّه علیه: المراد بالجمعة الاُسبوع؛ تسمیةً للکلّ باسم الجزء.
17) المحاسن: ج 1 ص 354 ح 748 عن السکونیّ عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 176 ح 44.
18) عوالی اللآلی: ج 1 ص 189 ح 269، بحار الأنوار: ج 1 ص 177 ح 48.
19) کنز العمّال: ج 10 ص 148 ح 28755 عن واثلة.
20) کنز العمّال: ج 10 ص 155 ح 28794 عن ابن عمر.
21) کنز العمّال: ج 10 ص 174 ح 28909 نقلاً عن أبی الشیخ عن أنس.
22) عوالی اللآلی: ج 4 ص 59 ح 1، بحار الأنوار: ج 1 ص 216 ح 30.
23) کنز العمّال: ج 3 ص 45 ح 5404 عن أنس.
24) کنز العمّال: ج 10 ص 182 ح 28950 عن شداد بن أوس.
25) عدّة الداعی: ص 204، بحار الأنوار: ج 72 ص 304 ح 51.
26) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 371 ح 2661 عن أبی ذرّ، بحار الأنوار: ج 77 ص 83 ح 3.
27) کنز العمّال: ج 3 ص 50 ح 5439 عن أبی الدرداء.
28) الأمالی للطوسی: ص 622 ح 1283 عن سلیم بن قیس عن الإمام علیّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج 2 ص 55 ح 28.
29) الزلزلة:7 و 8.
30) بحار الأنوار: ج 92 ص 107 ح 2 نقلاً عن أسرار الصلاة.
31) الخصال: ص 4 ح 9 عن عبد اللّه بن میمون عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 167 ح 9.
32) کنز العمّال: ج 10 ص 183 ح 28954 عن ابن عباس.
33) کنز العمّال: ج 15 ص 933 ح 43601 عن سمرة.
34) الکافی: ج 8 ص 79 ح 33 عن معاویة بن عمار عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 77 ص 69 ح 8.
35) تحف العقول: ص 54، بحار الأنوار: ج 77 ص 158 ح 1.
36) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 69 ح 318 عن دارم بن قبیصة النهشلی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 73 ص 393 ح 7.
37) ص:62 و 63.
38) النجم:59 61.
39) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 42 ح 140 عن داوود بن سلیمان الفراء عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 72 ص 227 ح 2.
40) البقرة:185.
41) الحدید:27.
42) کنز العمّال: ج 3 ص 47 ح 5418 عن عروة الفقیمی.
43) الدرّ المنثور: ج 1 ص 465 عن أنس.
44) الدرّ المنثور: ج 1 ص 464.
45) کنز العمّال: ج 1 ص 73 ح 289 عن ابن عبّاس.
46) کنز العمّال: ج 1 ص 178 ح 900 عن جابر.
47) کنز العمّال: ج 3 ص 47 ح 5422 عن أبی قلابة.
48) کنز العمّال: ج 1 ص 73 ح 291 نقلاً عن أبی موسى المدائنى فی المعرفة عن جعفر بن الأزهر بن قریظ.
49) الأمالی للصدوق: ص 123 ح 113 عن أنس بن مالک، بحار الأنوار: ج 8 ص 170 ح 112.
50) بحار الأنوار: ج 83 ص 381 ح 49 نقلاً عن شرح السنة باسناده عن سعد بن مسعود.
51) مشکاة الأنوار: ص 458، بحار الأنوار: ج 83 ص 382 ح 53.
52) الخصال: ص 137 ح 154 عن زید بن علیّ عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 70 ص 115 ح 2.
53) الحجّ:78.
54) البقرة:286.
55) الطلاق:7.
56) قرب الاسناد: ص 84 ح 277 عن مسعدة بن زیاد عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام، بحار الأنوار: ج 5 ص 300 ح 1.
57) المراد بالرخصة هو ان یرفع اللّه التکلیف او وضع تکلیف اسهل من السابق.
58) کنز العمّال: ج 3 ص 34 ح 5335 عن ابن عمر.
59) کنز العمّال: ج 3 ص 34 ح 5336 عن أبی الدرداء وواثلة وأبی أمامة.
60) کنز العمّال: ج 3 ص 34 ح 5334 عن ابن عمر.
61) مقصود از رخصت، جایى است که خداوند متعال، تکلیفى را برداشته و یا آن را آسان‌تر کرده است.
62) تاریخ دمشق: ج 54 ص 414 عن عمر بن علی عن الإمام علیّ علیه السلام؛ بحار الأنوار: ج 69 ص 360.
63) کنز العمّال: ج 3 ص 34 ح 5338 عن جابر.
64) کنز العمال: ج 4 ص 233 ح 10307 نقلاً عن المعجم الکبیر عن ثوبان.
65) کنز العمال: ج 4 ص 233 ح 10309 عن الإمام علی.
66) کنز العمال: ج 4 ص 236 ح 10324 نقلاً عن الخطیب البغدادی عن أبی هریرة.
67) الخصال: ص 417 ح 9 عن حریز بن عبد اللّه عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 5 ص 303 ح 14.
68) الکافی: ج 2 ص 463 ح 2 عن الإمام الصادق علیه السلام.
69) کنز العمّال: ج 2 ص 196 ح 3726 عن النواس بن سمعان.
70) کنز العمّال: ج 2 ص 197 ح 3727 عن أنس.
71) کنز العمّال: ج 3 ص 84 ح 5612 نقلاً عن أبی نعیم عن الإمام علیّ علیه السلام.
72) کنز العمّال: ج 10 ص 171 ح 28886 نقلاً عن الدیلمی عن ابن عبّاس.
73) کنز العمّال: ج 1 ص 45 ح 115 عن أبی هریرة.
74) کنز العمّال: ج 10 ص 184 ح 28956 عن أنس.
75) کنز العمّال: ج 10 ص 184 ح 28957 عن ابن عمرو.
76) کنز العمّال: ج 10 ص 184 ح 28959 نقلاً عن المحاملی فی أمالیه عن أنس.
77) الرَّمِیّة: الصید الذی ترمیه فتقصده وینفذ فیه سهمک وقیل: هی کلّ دابّة مرمیّة (النهایة: ج 2 ص 268).
78) مسند ابن حنبل: ج 4 ص 318 ح 12615 عن أنس بن مالک.
79) اما سبب تسمیتهم بالحروریّة فقد أورد المبرّد فی کتابه «الکامل» ما یلی: وکان سبب تسمیتهم الحروریّة أنّ علیّاً رضوان اللّه علیه لمّا ناظرهم بعد مناظرة ابن عبّاس إیّاهم کان فیما قال لهم: «ألا تَعلَمونَ أنَّ هؤُلاءِ القَومَ لَمّا رَفَعُوا المَصاحِفَ قُلتُ لَکُم: إنَّ هذِهِ مَکیدَةٌ ووَهنٌ، وأنَّهُم لَو قَصَدوا إلى حُکمِ المَصاحِفِ لَم یَأتونی ثُمَ سَأَلونِی التَّحکیمَ، أفَعَلِمتُم أنَّهُ ما کانَ مِنکُم أحَدٌ أکرَهَ لِذلِکَ مِنّی؟ قالوا: اللّهُمَّ نَعَم. . . فَرَجَعَ مَعَهُ مِنهُم ألفانِ مِن حَرَوُراء، وقَد کانوا تَجَمَّعوا بِها فَقالَ لَهُم عَلِیٌّ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیهِ: ما نُسَمّیکُم؟ ثُمَّ قالَ: أنتُمُ الحَرَورِیَّةُ؛ لِاجتِماعِکُم بِحَرَوراءَ» (الکامل للمبرّد: ج 3 ص 1099، شرح نهج البلاغة: ج2 ص274؛ بحار الأنوار: ج33 ص350 وراجع مروج الذهب: ج 2 ص 405).
80) صحیح البخاری: ج 6 ص 2540 ح 6533 عن عبد اللّه بن عمر؛ العمدة: ص 464 ح 973 عن سهل بن حنیف.
81) کنز العمّال: ج 1 ص 181 ح 915 عن أبی هریرة.
82) کنز العمّال: ج 1 ص 209 ح 1048 نقلاً عن أبی نعیم عن جابر.
83) کنز العمّال: ج 1 ص 209 ح 1051 نقلاً عن الدیلمی عن أنس.
84) حَروریّه: درباره علّت نام‌گذارى ایشان به حَروریه، مبرّد در الکامل چنین آورده است: ایشان را از آن روى «حروریه» نامیدند که على خداوند، از او خشنود باد پس از آن که گفتگوى آنان را با ابن عبّاس دید، به ایشان فرمود: آیا هنگامى که آن قوم، قرآن‌ها را بر افراشتند، به شما نگفتم: «همانا این کار، نیرنگ و عجز است و ایشان، اگر خواهان حکم قرآن بودند، به جنگ من نمى‌آمدند سپس از من خواستار داورى شدند؟ آیا به یاد ندارید که این کار، براى من بیش از همه شما ناخوشایند بود؟» . گفتند: به خداى، آرى! . . . پس همراه وى دو هزار تن از حروراء بازگشتند، که پیش‌تر در آن جا گرد آمده بودند سپس على علیه السلام به ایشان فرمود: «شما را چه بنامیم؟» . آن‌گاه گفت: «شما حروریّه هستید، زیرا در حرورا، گرد آمدید» .
85) کنز العمّال: ج 1 ص 181 ح 918 عن ابن عمرو.
86) الحاقّة:44 46.
87) النور:15.
88) الأنعام:21.
89) الزمر:60.
90) معانی الأخبار: ص 390 ح 31 عن ابراهیم بن عبدالحمید، بحار الأنوار: ج 2 ص 117 ح 16.
91) عوالی اللآلی: ج 4 ص 65 ح 22، بحار الأنوار: ج 2 ص 121 ح 35.
92) عوالی اللآلی: ج 4 ص 75 ح 60، بحار الأنوار: ج 2 ص 121 ح 36.
93) کنز العمّال: ج 10 ص 193 ح 29018 نقلاً عن ابن عساکر عن الإمام علیّ علیه السلام.
94) کنز العمّال: ج 10 ص 193 ح 29019 عن أبی هریرة.
95) منیة المرید: ص 281، بحار الأنوار: ج 2 ص 123 ح 48.
96) سنن أبی داوود: ج 3 ص 321 ح 3657 عن أبی هریرة.
