5 / 1 تآصر العَمَل والجَزاء
الکتاب
«لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ اَلْکِتابِ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ وَ لا یَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اَللّهِ وَلِیًّا وَ لا نَصِیراً – وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ اَلصّالِحاتِ مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ اَلْجَنَّةَ وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً» .(1)
الحدیث
2772 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: کَما لا یُجتَنى مِنَ الشَّوکِ العِنَبُ کَذلکَ لا یَنزِلُ الفُجّارُ مَنازِلَ الأبرارِ، وهُما طَریقانِ، فَأیَّهُما أخَذتُم أدرَکتُم إلَیهِ.(2)
2773 . عنه صلى الله علیه و آله: کما لا یُجتَنى مِنَ الشَّوکِ العِنَبُ کذلکَ لا یَنزِلُ الفُجّارُ مَنازِلَ الأبرارِ، فَاسلُکوا أیَّ طَریقٍ شِئتُم، فَأیَّ طَریقٍ سَلَکتُم ورَدتُم عَلى أهلِهِ.(3)
5 / 1
پیوند عمل و مجازات
قرآن
«[پاداش و کیفر] به دلخواه شما و به دلخواه اهل کتاب نیست. هر کس بدى کند، در برابر آن، کیفر مى‌بیند، و جز خدا براى خود، یار و مددکارى نمى‌یابد. و کسانى که کارهاى شایسته کنند، چه مرد باشند یا زن، در حالى که مؤمن باشند، آنان، داخل بهشت مى‌شوند و به قدر گودى پشتِ هسته خرمایى مورد ستم قرار نمى‌گیرند» .
حدیث
2772 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همان گونه که از بوته‌خار، انگور چیده نمى‌شود، بدکاران نیز در منازل نیکوکاران فرود نمى‌آیند. اینها دو راه است. هر کدام را در پیش گیرید، به آن مى‌رسید.
2773 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همچنان که از بوته خار، انگور چیده نمى‌شود، بدکاران نیز به جایگاه نیکوکاران نمى‌روند. پس هر راهى را که مى‌خواهید، بپیمایید؛ زیرا هر راهى را که بپویید، بر اهل آن وارد مى‌شوید.
5 / 2 تَجَسُّمُ الأعمالِ
الکتاب
«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ – وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» .(4)
«یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَ یُحَذِّرُکُمُ اَللّهُ نَفْسَهُ وَ اَللّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» .(5)
الحدیث
2774 . جَبرَئیلُ علیه السلام لِلنَّبِیِّ صلى الله علیه و آله وهُوَ یَعِظُهُ : یا مُحَمَّدُ، أحبِبْ مَن شِئتَ فإنَّکَ مُفارِقُهُ، وَاعمَلْ ما شِئتَ فإنَّکَ مُلاقیهِ.(6)
2775 . عنه علیه السلام أیضا : یا مُحَمَّدُ، عِشْ ما شِئتَ فَإنَّکَ مَیِّتٌ، وأحبِبْ مَن أحبَبتَ فإنَّکَ مُفارِقُهُ، وَاعمَلْ ما شِئتَ فإنَّکَ مُلاقیهِ.(7)
2776 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله لقَیسِ بنِ عاصِمٍ وهُوَ یَعِظُهُ : إنَّهُ لابُدَّ لَکَ یا قَیسُ مِن قَرینٍ یُدفَنُ مَعَکَ وهُوَ حَیٌّ، وتُدفَنُ مَعَهُ وأنتَ مَیِّتٌ، فإن کانَ کَریما أکرَمَکَ، وإن کانَ لَئیما أسلَمَکَ، ثُمَّ لا یُحشَرُ إلّا مَعَکَ، ولا تُبعَثُ إلّا مَعَهُ، ولا تُسألُ إلّا عَنهُ، ولا تَجعَلْهُ إلّا صالِحا، فإنَّهُ إن صَلُحَ أنِستَ بِه، وإن فَسَدَ لا تَستَوحِشُ إلّا مِنهُ، وهُوَ فِعلُکَ.(8)
2777 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ المُؤمِنَ إذا خَرَجَ مِن قَبرِهِ صُوِّرَ لَهُ عَمَلُهُ فی صورَةٍ حَسَنَةٍ، فیَقولُ لَهُ:
ما أنتَ فَوَاللّهِ إنّی لَأراکَ امرَأَ الصِّدقِ؟ ! فیَقولُ لَهُ: أنا عَمَلُکَ، فیَکونُ لَهُ نورٌ أو قائِدٌ(9) إلَى الجَنَّةِ وإنَّ الکافِرَ إذا خَرَجَ مِن قَبرِهِ صُوِّرَ لَهُ عَمَلُهُ فی صورَةٍ سَیِّئَةٍ، وبِشارَةٍ سَیِّئَةٍ فیَقولُ: مَن أنتَ فَوَاللّهِ إنّی لَأراکَ امرَأَ السَّوءِ؟ ! فیَقولُ: أنا عَمَلُکَ، فیَنطَلِقُ بِهِ حَتّى یَدخُلَ النّارَ.(10)
5 / 2
تجسّم اعمال
قرآن
«پس هر که هموزن ذرّه‌اى نیکى کند، [نتیجه] آن را خواهد دید، و هر که هموزن ذرّه‌اى بدى کند، [نتیجه]آن را خواهد دید» .
«روزى که هر کسى آنچه کار نیک به جاى آورده و آنچه بدى مرتکب شده، حاضر شده مى‌یابد و آرزو مى‌کند که کاش، میان او و آن [کارهاى بد] فاصله‌اى دور بود. و خداوند، شما را از [کیفر] خود مى‌ترساند؛ و [در عین حال] خدا نسبت به بندگان [خود] مهربان است» .
حدیث
2774 . جبرئیل علیه السلام در اندرز به پیامبر صلى الله علیه و آله : اى محمّد! هر که را مى‌خواهى، دوست بدار؛ امّا بدان که تو از او جدا مى‌شوى. هر کارى که مى‌خواهى بکن؛ امّا بدان که آن را دیدار خواهى کرد.
2775 . جبرئیل علیه السلام در اندرز به پیامبر صلى الله علیه و آله : اى محمّد! هر چه مى‌خواهى، زندگى کن، سرانجام مى‌میرى. هر کس را مى‌خواهى، دوست بدار، سرانجام از او جدا مى‌شوى. هر کارى که مى‌خواهى بکن؛ امّا بدان که آن را دیدار خواهى کرد.
2776 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در اندرز به قیس بن عاصم : اى قیس! ناچار، تو را همدمى است که با تو دفن مى‌شود و او زنده است. تو با او دفن مى‌شوى، در حالى که تو مُرده‌اى. اگر بزرگوار باشد، تو را گرامى مى‌دارد و اگر فرومایه باشد، تو را تسلیم مى‌کند. سپس آن همدم، جز با تو محشور نمى‌شود و تو جز با آن، برانگیخته نمى‌شوى و جز درباره او، از تو بازخواست نمى‌شود. پس آن را جز شایسته قرار مده؛ زیرا اگر خوب باشد، با وى اُنس مى‌گیرى و اگر بد باشد، جز از او وحشت نمى‌کنى. آن همدم، کردار توست.
2777 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مؤمن، هر گاه از قبر خود بیرون آید، عملش به صورتى زیبا در برابرش مجسّم‌مى‌شود. مؤمن به او مى‌گوید: تو کیستى؟ به خدا سوگند که تو را شخص [خوب و] درستى مى‌بینم! او مى‌گوید: من، کردار تو هستم. پس، براى او نورى یا راهبرى به سوى بهشت مى‌شود.
و کافر چون از قبرش بیرون آید، کردارش به صورتى زشت و نویدى بد در برابرش مجسّم مى‌شود. او مى‌گوید: تو کیستى؟ به خدا سوگند که تو را بد شخصى مى‌بینم! و او مى‌گوید: من، کردار تو هستم. پس، او را مى‌برد و به آتش مى‌افکند.
2778 . عنه صلى الله علیه و آله فی قولِهِ تَعالى: «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی اَلصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً»(11) : یُحشَرُ عَشرَةُ أصنافٍ مِن اُمَّتی أشتاتا. . . فأمّا الّذینَ عَلى صورَةِ القِرَدَةِ فَالقَتّاتُ مِنَ النّاسِ، وأمّا الّذینَ عَلى صورَةِ الخَنازیرِ فَأهلُ السُّحتِ، وأمّا المُنَکَّسونَ عَلى رُؤوسِهِم فَآکِلَةُ الرِّبا، وَالعُمیُ الجائرونَ فی الحُکمِ، والصُّمُّ والبُکمُ المُعجَبونَ بِأعمالِهِم، والّذینَ یَمضَغونَ بِألسِنَتِهِم فَالعُلَماءُ والقُضاةُ الّذینَ خالَفَ أعمالُهُم أقوالَهُم، والمُقَطَّعَةُ أیدیهِم وأرجُلُهُمُ الّذینَ یُؤذونَ الجِیرانَ، والمُصَلَّبونَ عَلى جُذوعٍ مِن نارٍ فَالسُّعاةُ بِالنّاسِ إلَى السُّلطانِ، والّذینَ أشَدُّ نَتْنا مِنَ الجِیَفِ فَالّذینَ یَتَمَتَّعونَ بِالشَّهَواتِ واللَّذّاتِ ویَمنَعونَ حَقَّ اللّهِ فی أموالِهِم، والَّذینَ یَلبِسونَ الجُبابَ فأهلُ الفَخرِ والخُیَلاءِ.(12)
5 / 3 کِتابُ الأعمالِ
الکتاب
«وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً – اِقْرَأْ کِتابَکَ کَفى بِنَفْسِکَ اَلْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً» .(13)
2778 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله درباره آیه «روزى که در صور دمیده شود، گروه گروه بیایید» : ده گروه از امّت من به صورت پراکنده محشور مى‌شوند. . . و امّا کسانى که به صورت بوزینه محشور مى‌شوند، مردمان سخن‌چین‌اند؛ امّا کسانى که به صورت خوک محشور مى‌شوند، حرامخواران‌اند؛ و امّا کسانى که به صورت وارونه محشور مى‌شوند، رباخواران‌اند؛ و کسانى‌که نابینا محشور مى‌شوند، آنان‌اند که در حکم دادن، حق‌کُشى مى‌کنند؛ و کسانى که کر و لال محشور مى‌شوند، آنان‌اند که به اعمال خود مغرورند؛ و کسانى که زبان‌هایشان را مى‌جَوَند، عالمان و قاضیانى هستند که کردارشان بر خلاف گفتارشان است؛ و کسانى که دست و پا بُریده محشور مى‌شوند، آنان‌اند که همسایگان خود را مى‌آزارند؛ و به دار آویختگانِ بر شاخه‌هاى آتش، آنان‌اند که نزد حکمران از مردم بدگویى مى‌کنند؛ و کسانى که بد بوتر از مُردارند، آنان‌اند که در پىُ شهوت‌ها و لذّت‌ها مى‌روند و حقّ خدا را از اموال خود نمى‌پردازند؛ و کسانى که جُبّه پوشیده محشور مى‌شوند، فخر فروشان و متکبّران‌اند.
5 / 3
نامه اعمال
قرآن
«و کارنامه هر انسانى را به گردن او بسته‌ایم و روز قیامت، براى او نامه‌اى که آن را گشاده
مى‌بیند، بیرون مى‌آوریم. نامه‌ات را بخوان کافى است که امروز، خودت حسابرس خود باشى» .
«حَتّى إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما کانُوا یَعْمَلُونَ – وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَیْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اَللّهُ اَلَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَ هُوَ خَلَقَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ – وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ یَشْهَدَ عَلَیْکُمْ سَمْعُکُمْ وَ لا أَبْصارُکُمْ وَ لا جُلُودُکُمْ وَ لکِنْ ظَنَنْتُمْ أَنَّ اَللّهَ لا یَعْلَمُ کَثِیراً مِمّا تَعْمَلُونَ» .(14)
«یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها – بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحى لَها» .(15)
الحدیث
2779 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: تَجیئونَ یَومَ القِیامَةِ وعَلى أفواهِکُمُ الفِدامُ، فَأوَّلُ ما یَتَکَلَّمُ مِنَ الإنسانِ فَخِذُهُ وکَفُّهُ.(16)
2780 . عنه صلى الله علیه و آله: فَلِلّهِ عز و جل عَلى کُلِّ عَبدٍ رُقَباءُ مِن کُلِّ خَلقِهِ، ومُعَقِّباتٌ مِن بَینِ یَدَیهِ ومِن خَلفِهِ یَحفَظونَهُ مِن أمرِ اللّهِ، ویَحفَظونَ عَلَیهِ ما یَکونُ مِنهُ مِن أعمالِهِ وأقوالِهِ وألفاظِهِ وألحاظِهِ، والبِقاعُ الّتی تَشتَمِلُ عَلَیهِ شُهودُ رَبِّه لَهُ أو عَلَیهِ، واللَّیالی والأیّامُ والشُّهورُ شُهودُهُ عَلَیهِ أو لَهُ، وسائرُ عِبادِ اللّهِ المُؤمِنینَ شُهودُهُ عَلَیهِ أو لَهُ، وحَفَظَتُهُ الکاتِبونَ أعمالَهُ شُهودٌ لَهُ أو عَلَیهِ.(17)
2781 . صحیح ابن حبان عن أبی هریرة: قَرأَ رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله هذِه الآیَةَ: «یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها»(18) قال: أتَدرونَ ما أخبارُها؟ قالوا: اللّهُ ورَسولُه أعلَمُ، قالَ: فإنَّ أخبارَها أن تَشهَدَ عَلى کُلِّ عَبدٍ وأمَةٍ بِما عَمِلَ عَلى ظَهرِها، تَقولُ: عَمِلَ کَذا وکَذا.(19)
«تا چون بدان برسند، گوششان و دیدگانشان و پوستشان به آنچه مى‌کرده‌اند، بر ضدّشان گواهى دهند. و به پوست [بدنِ] خود مى‌گویند: «چرا بر ضدّ ما شهادت دادید؟» . مى‌گویند: «همان خدایى که هر چیزى را به زبان درآورده ما را گویا گردانیده است، و او نخستین بار، شما را آفرید و به سوى او برگردانیده مى‌شوید» . و [شما] از این که مبادا گوش و دیدگان و پوستتان بر ضدّ شما گواهى دهند، [گناهانتان را]پوشیده نمى‌داشتید؛ لیکن گمان داشتید که خدا بسیارى از آنچه را که مى‌کنید، نمى‌داند» .
«آن روز است که [زمین،] خبرهاى خود را باز مى‌گوید، [همان گونه] که پروردگارت بدان وحى کرده است» .
حدیث
2779 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روز قیامت، با دهان‌هاى لگام زده مى‌آیید و نخستین عضوى از انسان که سخن مى‌گوید، رانِ او و کفِ دست اوست.
2780 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل را بر هر بنده‌اى مراقبانى از همه آفریدگان او و فرشتگانى است که از پیشِ رو و پشتِ سر او به فرمان خدا، از وى نگهدارى مى‌کنند و [حساب]کردارها و گفته‌ها و کلمات و نگاه‌هاى او را نگه مى‌دارند. جاهایى که او را در خود مى‌گیرند، گواهان [ِ پروردگار] اویند که به سود یا زیان وى گواهى مى‌دهند. شب‌ها و روزها و ماه‌ها، گواهان [ِ پروردگار] اویند که به سود یا زیان او شهادت مى‌دهند. سایر بندگان مؤمن خدا، گواهان اویند که به سود یا زیان وى شهادت مى‌دهند و فرشتگان حافظ او که اعمالش را مى‌نویسند، گواهان اویند که به سود یا زیان او گواهى مى‌دهند.
2781 . صحیح ابن حبان به نقل از ابو هُرَیره : پیامبر خدا، آیه «امروز، زمین، خبرهاى خود را باز مى‌گوید» را تلاوت کرد و فرمود: «آیا مى‌دانید خبرهاى آن چیست؟» .
گفتند: خدا و فرستاده‌اش داناترند.
فرمود: «خبرهاى آن، این است که به هر کارى که هر بنده‌اى، از مرد و زن، بر روى آن انجام داده است، گواهى مى‌دهد و مى‌گوید: او چنین و چنان کرد» .
5 / 4
محاسبة الأعمال
الکتاب
«لِلّهِ ما فِی اَلسَّماواتِ وَ ما فِی اَلْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اَللّهُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ اَللّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» .(20)
«ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ اَلنَّعِیمِ» .(21)
«وَ قالُوا رَبَّنا عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ اَلْحِسابِ» .(22)
«فَلَنَسْئَلَنَّ اَلَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ اَلْمُرْسَلِینَ» .(23)
«وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ» .(24)
«فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ – عَمّا کانُوا یَعْمَلُونَ» .(25)
الحدیث
2782 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ألا وإنّکم فی یومِ عملٍ وَلا حِساب فِیهِ، ویُوشِکُ أنْ تَکونوا فی یَومِ حِسابٍ لَیس فیهِ عَملٌ.(26)
5 / 4
حسابرسى اعمال
قرآن
«آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، از آنِ خداست. و اگر آنچه در دل‌هاى خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خداوند، شما را به آن محاسبه مى‌کند آن گاه هر که را بخواهد، مى‌بخشد، و هر که را بخواهد، عذاب مى‌کند؛ و خداوند بر هر چیزى تواناست» .
«سپس در همان روز است که از نعمت [ِ روى زمین]پرسیده خواهید شد» .
«و گفتند: «پروردگارا! پیش از [رسیدنِ] روز حساب، بهره ما را [از عذاب] به شتاب به ما بده»» .
«پس قطعاً از کسانى که [پیامبران] به سوى آنان فرستاده شده‌اند، خواهیم پرسید، و قطعاً از [خود]فرستادگان [نیز] خواهیم پرسید» .
«و بازداشتشان نمایید که آنها مسئول‌اند» .
«پس سوگند به پروردگارت که از همه آنان خواهیم پرسید از آنچه انجام مى‌دادند» .
حدیث
2782 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هلا! اینک شما در روزى هستید که هنگام عمل است و حسابرسى‌اى در آن نیست، و زود است به روزى برسید که روز حسابرسى است، نه جاى عمل.
2783 . عنه صلى الله علیه و آله مِن وصایاهُ لِمُعاذِ بنِ جَبَلٍ : اُوصیکَ بتَقوى اللّهِ. والجَزَعِ مِن الحِسابِ.(27)
2784 . عنه صلى الله علیه و آله: والّذی نَفْسی بِیَدِهِ، إنَّهُ لَیَخْتَصِمُ حتّى الشّاتَینِ فیما انْتَطَحَتا.(28)
2785 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَزولُ قَدَما عَبدٍ یَومَ القِیامَةِ حتّى یُسألَ عَن أربَعٍ: عَن عُمرِهِ فیما أفْناهُ، وعَن شَبابِهِ فیما أبْلاهُ، وعَن مالِهِ مِن أینَ اکْتَسَبهُ وفیما أنْفَقَهُ، وعَن حُبِّنا أهلَ البَیتِ.(29)
2786 . عنه صلى الله علیه و آله: إنّی مَسؤولٌ وإنّکُم مسؤولُونَ.(30)
2787 . عنه صلى الله علیه و آله: یا مَعاشِرَ قُرّاءِ القرآنِ، اِتَّقُوا اللّهَ عز و جل فیما حَمَلَکُم مِن کتابِهِ فإنّی مَسؤولٌ وإنّکُم مَسؤولُونَ، إنّی مَسؤولٌ عن تَبلیغِ الرِّسالَةِ، وأمّا أنتُم فَتُسألُونَ عمّا حُمِّلتُم مِن کتابِ اللّهِ وسُنَّتی.(31)
2788 . عنه صلى الله علیه و آله: ألا کُلُّکُمْ راعٍ وکُلُّکُم مَسؤولٌ عن رَعِیَّتِهِ، فالأمِیرُ الذی على الناسِ راعٍ وهُو مَسؤولٌ عن رَعِیَّتِهِ، والرَّجُلُ راعٍ على أهلِ بَیتِهِ وهُو مَسؤولٌ عَنهُم، والمَرأةُ راعِیَةٌ على بَیتِ بَعلِها ووُلْدِهِ وهِی مَسؤولَةٌ عَنهُم(32)
2789 . عنه صلى الله علیه و آله: إن اللّهَ تعالى سائلٌ کُلَّ راعٍ عَمّا استَرعاهُ: أحَفِظَ ذلکَ أمْ ضَیَّعَهُ حتّى یَسألَ الرَّجُلَ عن أهلِ بَیتِهِ.(33)
2790 . عنه صلى الله علیه و آله: المَعادُ مِضمارُ العَمَلِ، فمُغتَبِطٌ بِما احتَقَبَ غانِمٌ، ومُبتَئسٌ بِما فاتَهُ نادِمٌ.(34)
2783 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش‌هاى خود به مُعاذ بن جبل : تو را سفارش مى‌کنم به تقواى خدا. . . و نگرانى از روز حسابرسى.
2784 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سوگند به آن که جانم در دست [قدرت] اوست، حتّى به حساب دو گوسفند که به یکدیگر شاخ زده باشند، رسیدگى خواهد شد.
2785 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بنده، در روز قیامت، گام از گام بر نمى‌دارد، مگر آن که از چهار چیز پرسیده مى‌شود: از عمرش که چگونه سپرى ساخته، و از جوانى‌اش که چگونه هدر داده، و از ثروتش که از کجا به دست آورده و چگونه خرج کرده است، و از دوستىِ ما اهل بیت
2786 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: من بازخواست مى‌شوم و شما نیز بازخواست مى‌شوید
2787 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى جماعت قاریان قرآن! درباره [عمل به] کتاب خدا که به دوش شما نهاده شده است، از خدا بترسید؛ زیرا هم من بازخواست مى‌شوم و هم شما من درباره رساندن پیام [ِ خداوند] بازخواست مى‌شوم و شما درباره کتاب خدا و سنّت من که بر دوش گرفته‌اید، بازخواست مى‌شوید
2788 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بدانید که همه شما سرپرست هستید و همه شما درباره زیردستانتان، بازخواست مى‌شوید آن امیرى که بر مردم فرمان مى‌راند، سرپرست است و نسبت به مردمش بازخواست مى‌شود مرد، سرپرست خانواده خویش است و درباره آنها باید پاسخگو باشد؛ و زن، سرپرست خانه و فرزندان شوهر خود است و درباره آنها باید پاسخ دهد
2789 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، از هر سرپرستى، درباره آنچه سرپرستى‌اش را به او واگذار کرده است، بازخواست مى‌کند؛ خواه آن را به خوبى سرپرستى کرده باشد، خواه تباهش کرده باشد حتّى از مرد، درباره خانواده‌اش بازخواست مى‌کند
2790 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: معاد، میدان [رسیدگى به] عمل است. کسى‌که [در دنیا] کار کرده، نکوحال و بهره‌مند باشد و آن که از دست داده، اندوهگین و پشیمان باشد.
5 / 5 شهادة الأیّام
الکتاب
«وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ» .(35)
الحدیث
2791 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لَیسَ مِن یَومٍ یَأتی عَلَى ابنِ آدَمَ إلّا یُنادی(36): یَا بنَ آدَمَ! أنَا خَلقٌ جَدیدٌ، وأنَا فیما تَعمَلُ غَدا عَلَیکَ شَهیدٌ، فَاعمَل فِیَّ خَیرا أشهَد لَکَ بِهِ غَدا، فَإِنّی لَو قَد مَضَیتُ لَمَ تَرَنی أبَدا ویَقولُ اللَّیلُ مِثلَ ذلِکَ.(37)
2792 . عنه صلى الله علیه و آله: ما طَلَعَت شَمسٌ مِنَ المَشرِقِ فی یَومٍ إلّا ومَعَها مَلَکٌ یُنادی: ألا مُتَزَوِّدٌ مِنّی خَیرا! فَإِنّی لَن أرجِعَ إلَیهِ إلى أن تَقومَ السّاعَةُ فَکُلُّ یَومٍ شاهِدٌ عَلَى العَبدِ بِما کَسَبَت یَداهُ.(38)
2793 . عنه صلى الله علیه و آله: للّهِ‌ِ عز و جل عَلى کُلِّ عَبدٍ رُقَباءُ مِن خَلقِهِ، ومُعَقِّباتٌ(39) مِن بَینِ یَدَیهِ ومِن خَلفِهِ؛ یَحفَظونَهُ مِن أمرِ اللّهِ، ویَحفَظونَ عَلَیهِ ما یَکونُ مِنهُ مِن أعمالِهِ وأقوالِهِ وألفاظِهِ وألحاظِهِ، فَالبِقاعُ الَّتی تَشتَمِلُ عَلَیهِ شُهودُ رَبِّهِ لَهُ أو عَلَیهِ، وَاللَّیالی وَالأَیّامُ وَالشُّهورُ شُهودٌ عَلَیهِ أو لَهُ.(40)
2794 . عنه صلى الله علیه و آله: یُفتَحُ لِلعَبدِ یَومَ القِیامَةِ عَلى کُلِّ یَومٍ مِن أیّامِ عُمُرِهِ أربَعٌ وعِشرونَ خِزانَةً؛ عَدَدَ ساعاتِ اللَّیلِ وَالنَّهارِ:
فَخِزانَةٌ یَجِدُها مَملُوَّةً نورا وسُرورا، فَیَنالُهُ عِندَ مُشاهَدَتِها مِنَ الفَرَحِ وَالسُّرورِ ما لو وُزِّعَ عَلى أهلِ النّارِ لَأَدهَشَهُم عَنِ الإِحساسِ بِأَلَمِ النّارِ، وهِیَ السّاعَةُ الَّتی أطاعَ فیها رَبَّهُ.
ثُمَّ یُفتَحُ لَهُ خِزانَةٌ اُخرى فَیَراها مُظلِمَةً مُنتِنَةً مُفزِعَةً، فَیَنالُهُ مِنها عِندَ مُشاهَدَتِها مِنَ الفَزَعِ وَالجَزَعِ ما لَو قُسِّمَ عَلى أهلِ الجَنَّةِ لَنَغَّصَ(41) عَلَیهِم نَعیمَها، وهِیَ السّاعَةُ الَّتی عَصى فیها رَبَّهُ.
ثُمَّ یُفتَحُ لَهُ خِزانَةٌ اُخرى فَیَراها خالِیَةً لَیسَ فیها ما یَسُرُّهُ ولا ما یَسوؤُهُ، وهِیَ السّاعَةُ الَّتی نامَ فیها أوِ اشتَغَلَ فیها بِشَیءٍ مِن مُباحاتِ الدُّنیا، فَیَنالُهُ مِنَ الغَبنِ وَالأَسَفِ عَلى فَواتِها حَیثُ کانَ مُتَمَکِّنا مِن أن یَملَأَها حَسَناتٍ ما لا یوصَفُ، ومِن هذا قَولُهُ تَعالى: «ذلِکَ یَوْمُ اَلتَّغابُنِ»(42) (43)
5 / 5
گواهى روزها
قرآن
«سوگند به گواه و مورد گواهى» .
حدیث
2791 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ روزى نیست که بر آدمى‌زاده بیاید، مگر این که آن روز، بانگ مى‌زند: «اى فرزند آدم! من آفریده‌اى جدید هستم و هر کارى انجام دهى، فردا [ى قیامت]به آن، گواهى خواهم داد پس در من (امروز) ، کار نیک انجام بده تا فردا به نفع تو شهادت دهم؛ زیرا اگر بگذرم، دیگر هرگز مرا نخواهى دید» . شب نیز چنین سخنى را مى‌گوید
2792 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خورشید، در هیچ روزى از مشرق طلوع نمى‌کند، مگر این که همراه با آن، فرشته‌اى بانگ مى‌زند: «آیا کسى هست که از من (امروز) توشه‌اى برگیرد، که من تا قیام قیامت، دیگر به سوى او باز نخواهم گشت؟» .
پس هر روزى، بر آنچه بنده [در آن روز]به دست آورده، گواه است
2793 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل بر هر بنده‌اى، ناظرانى از آفریدگان خویش قرار داده و فرشتگانى که از پیش و پس او، مراقبش هستند و به فرمان خداوند، از او محافظت مى‌کنند و اعمال و سخنان و کلمات و نگاه‌هاى او را ثبت مى‌نمایند مکان‌هایى که او را در خود جاى مى‌دهند، گواهان پروردگار اویند که به سود یا زیان وى، گواهى خواهند داد شب‌ها و روزها و ماه‌ها نیز گواهان به سود یا زیان او هستند
2794 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در روز قیامت، براى هر روزى از روزهاى عمر بنده،24 خزانه، به
تعداد ساعت‌هاى شب و روز، گشوده مى‌شود: خزانه‌اى را پُر از روشنایى و شادمانى مى‌یابد و با دیدن آن، چنان خوش‌حالى و سُرورى به او دست مى‌دهد که اگر میان دوزخیان توزیع شود، احساس درد آتش را از یادشان مى‌بَرد این، همان ساعتى است که در آن، طاعت پروردگارش را به جاى آورده است.
سپس خزانه دیگرى برایش باز مى‌شود که آن را تاریک و متعفّن و وحشتناک مى‌یابد و از دیدن آن، چنان ترس و بى‌تابى‌اى به او دست مى‌دهد که اگر در میان بهشتیان توزیع شود، نعمت و خوشىِ بهشت، بر آنان تلخ مى‌شود و این، همان ساعتى است که در آن، پروردگارش را معصیت کرده است.
سپس خزانه دیگرى برایش باز مى‌شود که آن را تُهى مى‌یابد نه در آن، چیزى هست که شادش سازد و نه چیزى که ناراحتش گردانَد این، همان ساعتى است که در آن، خواب بوده یا به کارى از کارهاى رواى دنیا سرگرم بوده است پس، بر از دست دادنِ این ساعت‌ها که مى‌توانسته است آنها را با کارهاى خوب، پر کند چنان احساس زیان و تأسّفى به او دست مى‌دهد که وصفْ‌ناشدنى است این است که خداى متعال مى‌فرماید: «آن روز، روز حسرت خوردن است» .
5 / 6 أصنافُ النّاسِ فی الحسابِ
2795 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله فی قولهِ تعالى: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا اَلْکِتابَ اَلَّذِینَ اِصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اَللّهِ. . .»(44) : فأمّا الّذینَ سَبَقوا فاُولئکَ یَدْخُلونَ الجَنّةَ بغَیرِ حِسابٍ، وأمّا الّذینَ اقْتَصَدوا فاُولئکَ یُحاسَبونَ حِسابا یَسیرا، وأمّا الّذینَ ظَلموا أنفسَهُم فاُولئکَ الّذین یُحْبَسونَ فی طُول المَحْشَرِ.(45)
5 / 6
گروه‌هاى مردم در حسابرسى
2795 . پیامبرخدا صلى الله علیه و آله درباره آیه «سپس کتاب را به کسانى که برگزیدیم، به ارث دادیم. پس برخى از آنان، بر خود ستمکارند، و برخى از ایشان میانه‌رواَند، و برخى از آنان در کارهاى نیک، به اذن خدا پیشتازند» : پیشتازان، بدون حسابرسى وارد بهشت مى‌شوند، میانه‌روها به آسانى حسابرسى مى‌شوند، و آنان که به خود ستم کردند، کسانى‌اند که در تمام مدّت محشر، نگه داشته مى‌شوند.
2796 . عنه صلى الله علیه و آله: اُمَّتی ثلاثةُ أثلاثٍ: فثُلثٌ یَدخُلونَ الجَنّةَ بغَیرِ حِسابٍ ولا عَذابٍ، وثُلثٌ یُحاسَبونَ حِسابا یَسیرا ثُمَّ یَدخُلونَ الجَنّةَ، وثُلثٌ یُمَحَّصونَ ویُکْشَفونَ.(46)
5 / 7 ما یُهوِّنُ حسابَ یومِ القیامةِ
الکتاب
«فَأَمّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ – فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً» .(47)
«وَ اَلَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اَللّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ اَلْحِسابِ» .(48)
الحدیث
2797 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: شَیْئانِ یَکْرَهُهُما ابنُ آدمَ: یَکرَهُ المَوتَ والمَوتُ راحَةٌ للمؤمنِ مِن الفِتْنَةِ، ویَکْرَهُ قِلَّةَ المالِ وقِلَّةُ المالِ أقَلُّ للحِسابِ.(49)
2798 . عنه صلى الله علیه و آله: اقْنَعْ بِما اُوتیتَهُ یَخِفَّ علَیکَ الحِسابُ.(50)
2799 . عنه صلى الله علیه و آله: حَسِّنْ خُلقَکَ یُخَفِّفِ اللّهُ حِسابَکَ.(51)
2800 . الإمام الباقر علیه السلام: قالَ رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله کُلُّ مُحاسَبٍ مُعذَّبٌ، فقالَ لَهُ قائلٌ: یا رسولَ اللّهِ، فأینَ قولُ اللّهِ: «فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسِیراً» ؟ قالَ: ذلکَ العَرْضُ، یَعنی التَّصَفُّحَ.(52)
2796 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: امّت من به سه قسمت تقسیم مى‌شوند: یکْ سوم، بدون حساب و عذابى به بهشت مى‌روند؛ یکْ سوم، حسابرسىِ آسانى دارند و سپس وارد بهشت مى‌شوند؛ و یک‌سوم دیگر، گداخته و خالص مى‌شوند.
5 / 7
آنچه حسابرسى قیامت را آسان مى‌کند
قرآن
«امّا کسى که کارنامه‌اش به دست راستش داده شود، با حسابى آسان، حسابرسى خواهد شد» .
«و آنان که آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده، مى‌پیوندند و از پروردگارشان مى‌ترسند و از سختى حساب، بیم دارند» .
حدیث
2797 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دو چیز است که آدمى‌زاده آنها را ناخوش مى‌دارد: مرگ را ناخوش دارد، درحالى که مرگْ مایه آسودگىِ مؤمن از فتنه و گم‌راهى است؛ و تنگ‌دستى را ناخوش دارد، در حالى که دارایىِ اندک، حسابرسى را کمتر و ساده‌تر مى‌کند.
2798 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به آنچه به تو داده شده است، قناعت کن تا کار حسابرسى، بر تو آسان گردد
2799 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اخلاقت را نیکو گردان، خداوند، حساب تو را سبُک مى‌کند
2800 . امام باقر علیه السلام: پیامبر خدا فرمود: «هر که حسابرسى شود، عذاب‌شدنى است» .
کسى به ایشان گفت: اى پیامبر خدا! پس این سخن خداوند عز و جل چه مى‌شود که:
«با حسابى آسان، حسابرسى خواهد شد» ؟
پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «آن، یک دیدن و مرور است؛ یعنى ورق‌زدنى بیش نیست» .
2801 . المستدرک على الصحیحین عن أبی هریرة: قالَ رسولُ اللّهُ صلى الله علیه و آله: ثَلاثٌ مَن کُنَّ فیهِ حاسَبَهُ اللّهُ حِسابا یَسیرا، وأدْخَلَهُ الجَنّةَ برَحمَتِهِ قالوا: لمن یا رسولَ اللّهِ؟ قالَ: تُعْطی مَن حَرَمَکَ، وتَعْفو عَمّن ظَلمَکَ، وتَصِلُ مَن قَطَعکَ.(53)
2802 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: حاسِبوا أنْفُسَکُم قَبلَ أنْ تُحاسَبوا، وزِنوها قَبلَ أنْ تُوزَنوا، وتَجَهَّزوا للعَرْضِ الأکْبَرِ.(54)
2803 . عنه صلى الله علیه و آله: حاسِبوا أنْفُسَکُم قَبلَ أنْ تُحاسَبوا، ومَهِّدوا لها قَبلَ أنْ تُعذَّبوا، وتَزَوَّدوا للرّحیلِ قَبلَ أنْ تُزْعَجوا، فإنَّما هُو مَوقِفُ عَدْلٍ، واقْتِضاءُ حَقٍّ، وسُؤالٌ عن واجِبٍ، وقَد أبْلَغَ فی الإعْذارِ مَن تَقَدّمَ بالإنذْارِ.(55)
2804 . عنه صلى الله علیه و آله: یا أبا ذرٍّ، حاسِبْ نَفْسَکَ قَبلَ أنْ تُحاسَبَ، فإنَّهُ أهْوَنُ لِحِسابِکَ غَدا، وزِنْ نَفْسَکَ قَبلَ أنْ تُوزَنَ، وتَجَهَّزْ للعَرْضِ الأکْبَرِ یَومَ تُعْرَضُ لا یَخْفى على اللّهِ خافِیَةٌ.(56)
2805 . عنه صلى الله علیه و آله: أکْیَسُ الکَیِّسِینَ مَن حاسَبَ نَفْسَهُ وعَمِلَ لِما بَعدَ المَوتِ، وأحْمَقُ الحَمْقى مَنْ أتْبَعَ نَفْسَهُ هَواهُ، وتَمنّى على اللّهِ الأمانِیَّ.(57)
2801 . المستدرک على الصحیحین به نقل از ابو هُرَیره : پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «سه خصلت است که در هرکسى باشد، خداوند، حسابرسىِ آسانى از او به عمل مى‌آورد و به رحمت خود، او را وارد بهشت مى‌کند» .
گفتند: آن سه چیست، اى پیامبر خدا؟
فرمود: «به کسى که تو را [از چیزى] محروم کرده، عطا کنى؛ و از کسى که به تو ستم کرده است، درگذرى؛ و با کسى که رابطه‌اش را با تو قطع کرده، پیوند برقرار کنى» .
2802 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پیش از آن که مورد حسابرسى قرار گیرید، خود به حساب نفستان برسید و پیش از آن که سنجیده شوید، خود نفستان را در ترازوى سنجش بگذارید و براى آن حسابرسىِ بزرگ، آماده شوید.
2803 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پیش از آن که حسابرسى شوید، به حساب نفْس خود برسید و پیش از آن که عذاب شوید، نفستان را آماده کنید و پیش از آن که [خواه ناخواه] بُرده شوید، ره‌توشه سفر بردارید، که آن جا جایگاه عدالت است و مطالبه حقّ و سؤال از واجبات و وظایف. پس آن که پیشاپیش هشدار داد، کاملاً معذور است.
2804 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله خطاب به ابو ذر : اى ابو ذر! پیش از آن که حسابرسى شوى، تو خود به حساب خویش برس، که این کار، حسابرسىِ فرداى [قیامت] تو را آسان مى‌سازد، و پیش از آن که اعمالت سنجیده شود، خود اعمالت را بسنج و براى آن حسابرسى بزرگ، آماده شو؛ روزى که اعمالت بررسى مى‌شوند و هیچ امر پوشیده‌اى، بر خداوند پوشیده نیست.
2805 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زیرک‌ترینِ زیرکان، کسى است که از نفْس خویش حساب کشد و براى بعد از مرگ کار کند، و احمق‌ترینِ احمق‌ها کسى است که نفْس خود را دنباله‌رو هوس خویش کند و از خدا آرزوها [ى خود را] بطلبد
5 / 8 مَن یَدخلُ الجنّةَ بغیرِ حسابٍ
الکتاب
«قُلْ یا عِبادِ اَلَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هذِهِ اَلدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ أَرْضُ اَللّهِ واسِعَةٌ إِنَّما یُوَفَّى اَلصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ» .(58)
الحدیث
2806 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله فی قولهِ تعالى: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا اَلْکِتابَ اَلَّذِینَ اِصْطَفَیْنا. . .»(44) : فأمّا الّذینَ سَبَقوا فاُولئکَ یَدخُلونَ الجَنّةَ بغَیرِ حِسابٍ.(45)
2807 . عنه صلى الله علیه و آله: یَقولُ اللّهُ تعالى: أیْ عِبادیَ الّذینَ قاتَلوا فی سَبیلی، وقُتِلوا واُوذوا فی سَبیلی، وجاهَدوا فی سَبیلی، ادْخُلوا الجَنّةَ، فیَدخُلونَها بغَیرِ عَذابٍ ولا حِسابٍ.(59)
2808 . عنه صلى الله علیه و آله: یَکْفیکَ مِنها [أیْ مِن الدُّنیا] ما سَدَّ جُوعَکَ ووارى عَوْرَتَکَ، فإنْ یَکُن بَیتٌ یَکُنُّکَ فَذاکَ، وإنْ تَکُنْ دابَّةٌ تَرْکَبُها فبَخٍ بَخٍ، وإلّا فالخُبزُ وماءُ الجَرِّ، وما بَعدَ ذلکَ حِسابٌ علَیکَ أو عَذابٌ.(60)
2809 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا کانَ یَومُ القِیامَةِ أنْبَتَ اللّهُ لِطائفةٍ مِن اُمّتی أجْنِحَةً، فیَطیرونَ مِن قُبورِهم إلى الجِنانِ یَسْرَحونَ فیها ویَتَنعَّمونَ کیفَ شاؤوا، فتَقولُ لهُمُ المَلائکَةُ: هَل رَأیْتُم حِسابا؟ فیقولونَ: ما رَأینا حِسابا، فیقولونَ: هَل جُزْتُم على الصِّراطِ؟ فیقولونَ: ما رَأینا صِراطا، فیقولونَ لَهُم: هَل رَأیْتُم جَهَنّمَ؟ فیقولونَ: ما رَأیْنا شَیئا، فتقولُ المَلائکَةُ: مِن اُمّةِ مَن أنتُم؟ فیقولونَ: مِن اُمّةِ محمّدٍ صلى الله علیه و آله.
فیقولونَ: نَشَدْناکُمُ اللّهَ، حَدِّثونا ما کانَتْ أعْمالُکُم فی الدُّنیا؟ فیقولونَ: خَصْلَتانِ کانَتا فِینا، فَبلّغَنا اللّهُ هذهِ المنزِلَةَ بفَضْلِ رَحمَتِهِ، فیقولونَ: وما هُما؟ فیقولونَ: کُنّا إذا خَلَونا نَسْتَحی أنْ نَعْصِیَهُ، ونَرْضى بالیَسیرِ مِمّا قَسمَ لَنا، فتقولُ المَلائکَةُ: یَحِقُّ لَکُم هذا.(61)
5 / 8
کسانى که بدون حسابرسى به بهشت مى‌روند
قرآن
«بگو: «اى بندگان من که ایمان آورده‌اید! از پروردگارتان پروا بدارید. براى کسانى که در این دنیا خوبى کرده‌اند، نیکى خواهد بود، و زمین خدا فراخ است. بى‌تردید، شکیبایان، پاداش خود را بى‌حساب [و] به‌تمام خواهند یافت»» .
حدیث
2806 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله درباره آیه «آن گاه، کتاب را به کسانى که برگزیده‌ایم، به ارث دهیم. . .» : پیشتازان، بدون حسابرسى به بهشت روند.
2807 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال مى‌فرماید: «اى بندگان من که در راه من جنگیدید و در راه من کشته شدید و آزار دیدید و در راه من جهاد کردید! به بهشت درآیید» .
پس آنان، بى آن که عذابى بینند وحسابرسى شوند، به بهشت در مى‌آیند.
2808 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از دنیا همان اندازه که گرسنگىِ تو را برطرف سازد و بدن برهنه‌ات را بپوشانَد، تو را بس است اگر خانه‌اى باشد که تو را محفوظ دارد، چه خوب! و اگر مَرکبى باشد که سوارش شوى، که به به! و اگر اینها را نداشتى، به همان نان و آب سبو بسنده کن، که بیش از آن، یا سبب بازخواست تو خواهد شد، یا مایه عذاب تو خواهد گشت.
2809 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در روز رستاخیز، خداوند براى گروهى از امّت من، بال‌هایى مى‌رویاند که با آنها از گورهاى خود به بهشت پرواز مى‌کنند و در آن، به گشت و گذار مى‌پردازند و هر گونه بخواهند، از نعمت‌هایش برخوردار مى‌شوند. فرشتگان از آنها مى‌پرسند: آیا حسابرسى شدید؟
پاسخ مى‌دهند: ما حسابى ندیدیم.
مى‌پرسند: آیا از صراط گذشتید؟
پاسخ مى‌دهند: ما صراطى ندیدیم.
مى‌پرسند: آیا دوزخ را دیدید؟
پاسخ مى‌دهند: ما چیزى ندیدیم.
فرشتگان مى‌گویند: شما از امّتِ که هستید؟
پاسخ مى‌دهند: از امّت محمّد صلى الله علیه و آله.
فرشتگان مى‌گویند: شما را به خدا سوگند مى‌دهیم؛ به ما بگویید که اعمال شما در دنیا چه بود؟
پاسخ مى‌دهند: دوخصلت در ما بود که خداوند، به فضل رحمت خود، ما را بدین مقام رساند.
مى‌پرسند: آن دو خصلت کدام است؟
مى‌گویند: ما در خلوت و تنهایىِ خود، از معصیت خدا شرم مى‌کردیم، و به همان اندکْ روزى‌اى که قسمت ما شده بود، خشنود بودیم.
پس فرشتگان مى‌گویند: این مقام، حقّ شماست.
2810 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا کانَ یَومُ القِیامَةِ جَمعَ اللّهُ الخَلائقَ فی صَعیدٍ واحدٍ، ویُنادی مُنادٍ مِن عندِاللّهِ. . . : أینَ أهلُ الصَّبرِ؟ . . . ثُمَّ یُنادی مُنادٍ آخَرُ. . . أینَ أهلُ الفَضْلِ؟ . . . ثُمَّ یُنادی مُنادٍ مِن عندِ اللّهِ عز و جلیُسْمِعُ آخِرَهُم کما یُسْمِعُ أوَّلَهُم فیقولُ: أینَ جِیرانُ اللّهِ جلّ جلالُهُ فی دارِهِ؟ فَیقومُ عُنُقٌ مِن النّاسِ، فتَسْتَقبِلُهُم زُمْرَةٌ مِن الملائکةِ فیقولونَ لَهُم: ماذا کانَ عَمَلُکُم فی دارِ الدُّنیا فَصِرْتُم بهِ الیَومَ جِیرانَ اللّهِ تعالى فی دارِهِ؟ فیقولونَ: کُنّا نَتَحابُّ فی اللّهِ عز و جل، ونَتَباذَلُ فی اللّهِ، ونَتَوازَرُ فی اللّهِ فیُنادی مُنادٍ مِن عندِ اللّهِ: صَدَقَ عِبادی، خَلُّوا سَبیلَهُم لِیَنْطَلِقوا إلى جِوارِ اللّهِ فی الجَنّةِ بغَیرِ حِسابٍ.(62)
5 / 9 مَن یدخلُ النّارَ بغیرِ حسابٍ
2811 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّ اللّهَ عز و جل یُحاسِبُ کُلَّ خَلقٍ إلّا مَن أشْرَکَ باللّهِ، فإنَّهُ لا یُحاسَبُ یَومَ القِیامَةِ ویُؤْمَرُ بهِ إلى النّارِ.(63)
2812 . عنه صلى الله علیه و آله: سِتّةٌ یَدْخُلونَ النّارَ بغَیرِ حِسابٍ: الاُمَراءُ بالجَورِ، والعَرَبُ بالعَصَبیَّةِ، والدَّهاقِینُ بالکِبْرِ، والتُّجّارُ بالکِذْبِ، والعُلَماءُ بالحَسدِ، والأغْنیاءُ بالبُخْلِ.(64)
2810 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چون روز قیامت شود، خداوند، همه خلایق را در بیابانى پهناور جمع مى‌کند و آواز دهنده‌اى از جانب خدا ندا مى‌دهد: «کجایند شکیبایان؟» . . . .
سپس آواز دهنده دیگرى ندا مى‌دهد: «. . . کجایند بخشندگان؟» . . . آن گاه، آواز دهنده‌اى از جانب خداوند عز و جل با صدایى که همگان بشنوند فریاد مى‌زند: «کجایند همسایگان خانه خدا که شکوهش بزرگ است؟» .
پس گروهى از مردم برمى‌خیزند دسته‌اى از فرشتگان به استقبالشان مى‌روند و به آنان مى‌گویند: اعمال شما در سراى دنیا چه بود که به سبب آن، امروز همسایگان خانه خداوند متعال شده‌اید؟
آنان مى‌گویند: ما براى خدا یکدیگر را دوست مى‌داشتیم، براى خدا به یکدیگر بذل و بخشش مى‌کردیم و براى خدا به دیدار هم مى‌رفتیم.
پس آواز دهنده‌اى از جانب خدا آواز مى‌دهد: «راست مى‌گویند بندگان من راه را بر آنان بگشایید تا بدون حسابرسى، به همسایگىِ خدا در بهشت بروند» .
5 / 9
کسانى که بدون حسابرسى به دوزخ مى‌روند
2811 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل از همه خلایق حساب مى‌کشد، مگر از کسى که به خدا شرک ورزیده باشد در روز قیامت، دستور داده مى‌شود که او را بدون حسابرسى، به دوزخ افکنند.
2812 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شش گروه بدون حسابرسى به دوزخ مى‌روند: فرمان‌روایان به سبب
ستمگرى، عرب به سبب عصبیّت [ِ قبیله‌اى و نژادى]، ملّاکان به سبب تکبّر، بازرگانان به‌سبب دروغگویى، علما به سبب حسادت، و ثروتمندان به سبب بخل.
2813 . تنبیه الخواطر عنه صلى الله علیه و آله: سِتّةٌ یَدخُلونَ النّارَ قَبلَ الحِسابِ بسِتَّةٍ قیلَ: یا رسولَ اللّهِ صلّى اللّهُ علَیکَ، مَن هُم؟ قالَ: الاُمَراءُ بالجَورِ، والعَرَبُ بالعَصَبِیَّةِ، والدَّهاقینُ بالکِبْرِ، والتُّجّارُ بالخِیانَةِ، وأهلُ الرُّسْتاقِ بالجَهالَةِ، والعُلَماءُ بالحَسدِ.(65)
2813 . تنبیه الخواطر: [پیامبر صلى الله علیه و آله] فرمود: «شش گروه‌اند که بدون حسابرسى، به سبب شش خصلت، به دوزخ مى‌روند» .
گفته شد: اى پیامبر خدا! درود خدا بر تو، آنان کیستند؟
فرمود: «فرمان‌روایان به سبب ستمگرى، عرب به سبب عصبیّت [ِ قبیله‌اى و نژادى]، ملّاکان به سبب کبر، بازرگانان به سبب خیانت، روستانشینان [ِ دور از دانش و فرهنگ] به سبب نادانى، و عالمان به سبب حسادت» .
1) النساء:123 و 124.
2) کنز العمّال: ج 16 ص 4 ح 43676 نقلاً عن ابن عساکر عن أبی ذرّ.
3) کنز العمّال: ج 16 ص 4 ح 43677 نقلاً عن حلیة الأولیاء عن یزید بن مرثد.
4) الزلزلة:7 و 8.
5) آل عمران:30.
6) الأمالی للطوسی: ص 590 ح 1224 عن عبد اللّه العلوی عن خاله الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه صلى الله علیه و آله، بحار الأنوار: ج 71 ص 188 ح 54.
7) کنز العمّال: ج 15 ص 546 ح 42114 عن جابر.
8) معانی الأخبار: ص 233 ح 1، بحار الأنوار: ج 71 ص 171 ح 1.
9) کذا فی المصدر بالرفع، والظاهر أنّه تصحیف والصواب: «نورا أو قائدا» بالنصب على أنّه خبر لمبتدأ محذوف تقدیره «العمل».
10) کنز العمّال: ج 14 ص 366 ح 38963 نقلاً عن ابن جریر عن قتادة.
11) النبأ:18.
12) مجمع البیان: ج 10 ص 642 عن معاذ بن جبل، بحار الأنوار: ج 7 ص 89.
13) الإسراء:13 و 14.
14) فصّلت:20 22.
15) الزلزلة:4 و 5.
16) کنز العمّال: ج 14 ص 375 ح 38997 عن حکیم بن معاویة عن أبیه.
17) بحار الأنوار: ج 7 ص 315 ح 11.
18) الزلزلة:4.
19) صحیح ابن حبان: ج 16 ص 360 ح 7360.
20) البقرة:284.
21) التکاثر:8.
22) ص:16.
23) الأعراف:6.
24) الصّافات:24.
25) الحجر:92 و 93.
26) أعلام الدین: ص 345 ح 39 عن أبی هریرة.
27) بحار الأنوار: ج 77 ص 127 ح 33.
28) کنز العمّال: ج 14 ص 377 ح 39004 عن أبی سعید.
29) الخصال: ص 253 ح 125 عن إسحاق بن موسى بن جعفر عن أبیه الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام.
30) کنز العمّال: ج 5 ص 289 ح 12911 عن حذیفة بن أسید الغفاری.
31) الکافی: ج 2 ص 606 ح 9 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام، بحار الأنوار: ج 7 ص 283 ح 8.
32) صحیح مسلم: ج 3 ص 1459 ح 20 عن إبن عمر.
33) کنز العمّال: ج 6 ص 16 ح 14636 عن أنس.
34) أعلام الدین: ص 341 ح 28 عن عبد اللّه بن عبّاس، بحار الأنوار: ج 77 ص 183 ح 26.
35) البروج:3.
36) فی المصدر: «إلّا ینادى فیه» ، وما أثبتناه کما فی کنز العمّال هو الأوفق.
37) تفسیر القرطبی: ج 15 ص 353 و ج 19 ص 284 عن معقل بن یسار وراجع فلاح السائل: ص 376 ح 252.
38) الفردوس: ج 4 ص 75 ح 6234 عن ابن عبّاس.
39) مُعَقِّبات: أی ملائکة یتعاقَبونَ علیه حافظین له (مفردات ألفاظ القرآن: ص 575 «عقب»).
40) التفسیر المنسوب إلى الإمام العسکری علیه السلام: ص 654 ح 373.
41) فی المصدر: «لنقص» ، والتصویب من بحار الأنوار.
42) التغابن:9.
43) عدّة الداعی: ص 103، بحارالأنوار: ج 7 ص 262 ح 15.
44) فاطر:32.
45) کنز العمّال: ج 2 ص 38 ح 3031 عن أبی الدرداء.
46) کنز العمّال: ج 12 ص 169 ح 34522 عن عوف بن مالک.
47) الانشقاق:7 و 8.
48) الرعد:21.
49) الخصال: ص 74 ح 115 عن محمود بن لبید.
50) أعلام الدین: ص 344 ح 37 عن أبی ذر.
51) بحار الأنوار: ج 71 ص 383 ح 20.
52) معانی الأخبار: ص 262 ح 1 عن أبی الجارود.
53) المستدرک على الصحیحین: ج 2 ص 563 ح 3912.
54) بحار الأنوار: ج 70 ص 73 ح 26.
55) أعلام الدین: ص 339 ح 22 عن ابن عبّاس.
56) الأمالی للطوسی: ص 534 ح 1162 عن أبی ذرّ.
57) بحار الأنوار: ج 70 ص 69 ح 16.
58) الزمر:10.
59) کنز العمّال: ج 6 ص 480 ح 16635 عن ابن عمرو.
60) بحار الأنوار: ج 70 ص 313 ح 15 عن أبی الدرداء.
61) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 230.
62) الأمالی للطوسی: ص 103 ح 158 عن أبی حمزة الثمالی عن الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 7 ص 171 ح 1.
63) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 34 ح 66 عن داوود بن سلیمان الفرّا عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام.
64) کنز العمّال: ج 16 ص 87 ح 44030 نقلاً عن أبی نعیم عن ابن عمر.
65) تنبیه الخواطر: ج 1 ص 127.
