1 / 1
فَضلُ العِلمِ
الکتاب
«أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اَللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ اَلْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی اَلَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبابِ».(1)
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِذا قِیلَ لَکُمْ تَفَسَّحُوا فِی اَلْمَجالِسِ فَافْسَحُوا یَفْسَحِ اَللّهُ لَکُمْ وَ إِذا قِیلَ اُنْشُزُوا فَانْشُزُوا یَرْفَعِ اَللّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اَللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ».(2)
الحدیث
230 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العِلمُ نورٌ وضیاءٌ یَقذِفُهُ اللّهُ فی قُلوبِ أولِیائِهِ، ونَطَقَ بِهِ عَلى لِسانِهِم.(3)
231 . عنه صلى الله علیه و آله: أکثَرُ النّاسِ قیمَةً أکثَرُهُم عِلماً، وأقَلُّ النّاسِ قیمَةً أقَلُّهُم عِلماً.(4)
1 / 1
ارزش علم
قرآن
«[آیا چنین کسى بهتر است]یا آن کسى که او در طول شب در سجده و قیام، اطاعت [خدا]مى‌کند [و]از آخرت مى‌ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد؟ بگو: آیا کسانى که مى‌دانند و کسانى که نمى‌دانند، یکسان‌اند؟ تنها خردمندان‌اند که پندپذیرند» .
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! چون به شما گفته شد: «در مجالس، جاى باز کنید» ، پس جاى باز کنید تا خدا براى شما گشایش حاصل کند، و چون گفته شد: «برخیزید» ، پس برخیزید، تا خدا [رتبه]کسانى از شما را که گرویده‌اند و کسانى را که دانشمندند، درجاتى چند، بلند گرداند، و خدا به آنچه مى‌کنید، آگاه است» .
حدیث
230 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، نور و پرتوى است که خداوند، در دل‌هاى دوستانش مى‌تابانَد و بِدان بر زبان آنان، سخن مى‌رانَد.
231 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: باارزش‌ترینِ مردم، دانشمندترینِ آنهاست و کم‌ارزش‌ترینِ مردم، نادان‌ترینِ ایشان.
232 . عنه صلى الله علیه و آله: خَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَةِ مَعَ العِلمِ، وشَرُّ الدُّنیا وَالآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ.(5)
233 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ رَأسُ الخَیرِ کُلِّهِ.(6)
234 . عنه صلى الله علیه و آله: النّاسُ یَعلَمونَ فِی الدُّنیا عَلى قَدرِ مَنازِلِهِم فِی الجَنَّةِ.(7)
235 . عنه صلى الله علیه و آله: تَعَلَّمُوا العِلمَ، فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ، ومُدارَسَتَهُ تَسبیحٌ، وَالبَحثَ عَنهُ جِهادٌ، وتَعلیمَهُ مَن لا یَعلَمُهُ صَدَقَةٌ، وبَذلَهُ لِأَهلِهِ قُربَةٌ، لِأَنَّهُ مَعالِمُ الحَلالِ وَالحَرامِ، وسالِکٌ بِطالِبِهِ سَبیلَ الجَنَّةِ، وهُوَ أنیسٌ فِی الوَحشَةِ، وصاحِبٌ فِی الوَحدَةِ، ودَلیلٌ عَلَى السَّرّاءِ وَالضَّرّاءِ، وسِلاحٌ عَلَى الأَعداءِ، وزَینٌ لِلأَخِلّاءِ.
یَرفَعُ اللّهُ بِهِ أقواماً یَجعَلُهُم فِی الخَیرِ أئِمَّةً یُقتَدى بِهِم، تُرمَقُ أعمالُهُم، وتُقتَبَسُ آثارُهُم وتَرغَبُ المَلائِکَةُ فی خِلَّتِهِم، یَمسَحونَهُم فی صَلاتِهِم بِأَجنِحَتِهِم، ویَستَغفِرُ لَهُم کُلُّ شَیءٍ حَتّى حیتانِ البُحورِ وهَوامِّها، وسِباعِ البَرِّ وأنعامِها، لِأَنَّ العِلمَ حَیاةُ القُلوبِ، ونورُ الأَبصارِ مِنَ العَمى، وقُوَّةُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ، یُنزِلُ اللّهُ حامِلَهُ مَنازِلَ الأَخیارِ، ویَمنَحُهُ مَجالِس الأَبرارِ فِی الدُّنیا وَالآخِرَةِ.
بِالعِلمِ یُطاعُ اللّهُ ویُعبَدُ، وبِالعِلمِ یُعرَفُ اللّهُ ویُوَحَّدُ(8)، وبِالعِلمِ توصَلُ الأَرحامُ، وبِهِ یُعرَفُ الحَلالُ وَالحَرامُ، وَالعِلمُ أمامَ العَمَلِ وَالعَمَلُ تابِعُهُ، یُلهِمُهُ اللّهُ السُّعَداءَ ویَحرِمُهُ الأَشقِیاءَ.(9)
232 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خیر دنیا و آخرت، با دانش است، و شرّ دنیا و آخرت، با نادانى است.
233 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، سرآمدِ هر گونه خیرى است.
234 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش مردم در دنیا، به اندازه منزلتشان در بهشت است.
235 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش بیاموزید که آموختن آن، نیکى است و مباحثه آن، تسبیح است و جستجوى آن، جهاد است و آموزشش به کسى که آن را نمى‌داند، صدقه است و بذل آن به اهلش، مایه نزدیکى به خداست؛ چرا که دانش، نشان دهنده حلال و حرام است و به جوینده‌اش راه بهشت را مى‌نمایاند و در وحشت، مونس است و در تنهایى، همراه و در خوشى و ناخوشى، راه‌نماست و سلاحى بر ضدّ دشمنان است و زیورى براى همدلان.
خداوند، کسانى را با آن بر مى‌افرازد و پیشوایان خیر و نیکى قرارشان مى‌دهد که دیگران به ایشان اقتدا مى‌کنند و به اعمالشان مى‌نگرند و از آثارشان اقتباس مى‌شود و فرشتگان به دوستى با آنها رغبت مى‌ورزند و با بال‌هایشان آنها را در نماز، لمس مى‌کنند و هر چیزى، حتّى ماهیان و جانواران دریاها و درندگان و چارپایان خشکى، براى آنها آمرزش مى‌طلبند؛ چرا که دانش، حیات دل‌ها، روشنایىِ دیدگان در برابر نابینایى و توانایىِ پیکرها در برابر ناتوانى است. خدا، حاملان دانش را به جایگاه‌هاى برگزیدگان مى‌رسانَد و مجالس نیکان را در دنیا و آخرت، ارزانى‌شان مى‌دارد.
با دانش، خداوند، اطاعت و پرستیده مى‌شود و با دانش است که خدا شناخته مى‌گردد و یگانه دانسته مى‌شود و با دانش است که پیوند میان خویشاوندان انجام مى‌گیرد و حلال و حرام شناخته مى‌شود. دانش، پیشواى عمل است و عمل، پیرو آن. خدا آن را به نیک‌بختان الهام مى‌کند و تیره‌بختان را از آن، محروم مى‌دارد.
236 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ العِلمَ حَیاةُ القُلوبِ، ونورُ الأَبصارِ مِنَ العَمى، وقُوَّةُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ.(9)
237 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ عز و جل یَقولُ: تَذاکُرُ العِلمِ بَینَ عِبادی مِمّا تَحیا عَلَیهِ القُلوبُ المَیِّتَةُ إذا هُمُ انتَهَوا فیهِ إلى أمری.(10)
238 . عنه صلى الله علیه و آله: کونوا یَنابیعَ الحِکمَةِ، مَصابیحَ الهُدى، أحلاسَ (11) البُیوتِ، سُرُجَ اللَّیلِ، جُدُدَ القُلوبِ، خُلقانَ الثِّیابِ، تُعرَفونَ فی أهلِ السَّماءِ وتَخفَونَ فی أهلِ الأَرضِ.(12)
239 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ وَالمالُ یَستُرانِ کُلَّ عَیبٍ، وَالفَقرُ وَالجَهلُ یَکشِفانِ کُلَّ عَیبٍ.(13)
240 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ میراثی ومیراثُ الأَنبِیاءِ قَبلی.(14)
241 . عنه صلى الله علیه و آله: نِعمَ وَزیرُ الإِیمانِ العِلمُ.(15)
242 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ حَیاةُ الإِسلامِ وعِمادُ الإِیمانِ.(16)
243 . عنه صلى الله علیه و آله: أفضَلُکُم إیماناً أفضَلُکُم مَعرِفَةً.(17)
244 . عنه صلى الله علیه و آله: عَمَلٌ قَلیلٌ فی عِلمٍ خَیرٌ مِن کَثیرٍ فی جَهلٍ.(18)
236 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، زندگىِ دل‌هاست، و روشنایىِ دیدگان در برابر نابینایى، و توانایىِ پیکرها در برابر ناتوانى.
237 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل مى‌فرماید: «گفتگوى علمى در میان بندگانم، دل‌هاى مرده را حیات مى‌بخشد، آن گاه که در آن به امر من برسند» .
238 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چشمه‌هاى حکمت و چراغ‌هاى هدایت و مُلازم خانه‌ها و فانوس‌هاى شب و تازه‌دل و کهن‌جامه باشید تا در میان ساکنان آسمان، شناخته و در میان زمینیان، ناشناخته گردید.
239 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش و دارایى، هر عیبى را مى‌پوشانند و تنگ‌دستى و نادانى، هر عیبى را آشکار مى‌سازند.
240 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، میراث من و میراث پیامبران پیش از من است.
241 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، دستیارى نیکو براى ایمان است.
242 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، [مایه]حیات اسلام و ستون ایمان است.
243 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مؤمن‌ترینِ شما، دانشمندترینِ شماست.
244 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عمل اندک همراه با دانش، بهتر از عمل بسیار همراه با نادانى است.
245 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثُ صَلَواتٍ بِعِلمٍ أفضَلُ عِندَ اللّهِ عز و جل مِن ألفِ صَلاةٍ بِغَیرِ عِلمٍ، وکَذلِکَ سائِرُ العَمَلِ.(19)
246 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا عَمِلتَ عَمَلًا فَاعمَل بِعِلمٍ وعَقلٍ، وإیّاکَ وأن تَعمَلَ عَمَلًا بِغَیرِ تَدَبُّرٍ وعِلمٍ، فَإِنَّهُ جَلَّ جَلالُهُ یَقولُ: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْکاثاً»(20) (21)
247 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن عَمِلَ عَلى غَیرِ عِلمٍ کانَ ما یُفسِدُ أکثَرَ مِمّا یُصلِحُ.(22)
248 . جامع بیان العلم وفضله عن أنس: جاءَ رَجُلٌ إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله فَقالَ: یا رَسولَ اللّهِ، أیُّ الأَعمالِ أفضَلُ؟
قالَ: العِلمُ بِاللّهِ عز و جل.
قالَ: یا رَسولَ اللّهِ، أیُّ الأَعمالِ أفضَلُ؟
قالَ: العِلمُ بِاللّهِ.
قالَ: یا رَسولَ اللّهِ، أسأَلُکَ عَنِ العَمَلِ وتُخبِرُنی عَنِ العِلمِ!
فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: إنَّ قَلیلَ العَمَلِ یَنفَعُ مَعَ العِلمِ، وإنَّ کَثیرَ العَمَلِ لا یَنفَعُ مَعَ الجَهلِ.(23)
249 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَا استَرذَلَ اللّهُ عَبداً إلّا حَرَمَهُ العِلمَ.(24)
250 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ خَلیلُ المُؤمِنِ، وَالحِلمُ وَزیرُهُ، وَالعَقلُ دَلیلُهُ، وَالعَمَلُ قَیِّمُهُ، وَالصَّبرُ
أمیرُ جُنودِهِ، وَالرِّفقُ والِدُهُ، والبِرُّ أخوهُ.(25)
245 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سه نماز با دانش در پیشگاه خدا، از هزار نماز بدون دانش بهتر است. حالِ اعمال دیگر نیز چنین است.
246 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه کارى انجام مى‌دهى، با دانش و خرد انجام بده و مبادا کارى را بى تدبّر و دانش انجام دهى. خداى عز و جل مى‌فرماید: «چون زنى مباشید که پس از محکم بافتن، رشته‌هاى بافته خود را از هم گسست» .
247 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن کس که بى‌دانش دست به کارى بزند، بیش از آن که اصلاح کند، تباه مى‌سازد.
248 . جامع بیان العلم و فضله به نقل از اَنَس بن مالک: مردى نزد پیامبر خدا آمد و گفت: اى پیامبر خدا! کدام عمل، برتر است؟
فرمود: «علم به خداوند» .
گفت: اى پیامبر خدا! کدام عمل، برتر است؟
باز فرمود: «علم به خداوند» .
گفت: اى پیامبر خدا! من از عمل مى‌پرسم و شما از علم مى‌گویید؟
پیامبر خدا فرمود: «عمل اندک همراه با دانش، سود مى‌دهد و عمل فراوان با نادانى، بهره‌اى نمى‌دهد» .
249 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، بنده‌اى را خوار نکرد، مگر آن که دانش را از او دریغ داشت.
250 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، دوست مؤمن است و بردبارى، وزیر او. خرد، راه‌نماى اوست و عمل، نگهبان او. شکیبایى، سردار لشکریان اوست و مدارا، پدر
او و نیکوکارى، برادر او.
251 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أحَبَّ العِلمَ وَجَبَت لَهُ الجَنَّةُ.(26)
252 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یُحِبُّ العِلمَ إلَا السَّعیدُ.(26)
253 . عنه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ أغنِنی بِالعِلمِ، وزَیِّنّی بِالحِلمِ، وأکرِمنی بِالتَّقوى، وجَمِّلنی بِالعافِیَةِ.(27)
1 / 2
فَضلُ الحِکمَةِ
الکتاب
«یُؤْتِی اَلْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ اَلْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا اَلْأَلْبابِ».(28)
«لَقَدْ مَنَّ اَللّهُ عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ اَلْکِتابَ وَ اَلْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ».(29)
الحدیث
254 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: کادَ الحَکیمُ أن یَکونَ نَبِیًّا.(30)
255 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالى خَلَقَ العَقلَ مِن نورٍ مَخزونٍ مَکنونٍ فی سابِقِ عِلمِهِ
الَّذی لَم یَطَّلِع عَلَیهِ نَبِیٌّ مُرسَلٌ ولا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ، فَجَعَلَ العِلمَ نَفسَهُ، وَالفَهمَ روحَهُ، وَالزُّهدَ رَأسَهُ، وَالحَیاءَ عَینَیهِ، وَالحِکمَةَ لِسانَهُ، وَالرَّأفَةَ فَمَهُ، وَالرَّحمَةَ قَلبَهُ.(31)
251 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که دانش را دوست دارد، بهشت برایش واجب مى‌شود.
252 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى جز نیک‌بخت، دانش را دوست ندارد.
253 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعا: خدایا! مرا با دانش، توانگر ساز و به بردبارى، زینت ببخش و به تقوا، گرامى بدار و با عافیت، زیبا گردان.
1 / 2
ارزش حکمت
قرآن
«[خدا]به هر کس که بخواهد، حکمت مى‌بخشد و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیرى فراوان داده شده است؛ و جز خردمندان، کسى پند نمى‌گیرد» .
«به یقین، خدا بر مؤمنان، منّت نهاد [که]پیامبرى از خودشان در میان آنان برانگیخت که آیات خود را بر ایشان مى‌خواند و پاکشان مى‌گرداند و کتاب و حکمت به آنان مى‌آموزد، هر چند قطعاً پیش از آن، در گم‌راهى آشکارى بودند» .
حدیث
254 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حکیم، نزدیک است که پیامبر شود.
255 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند تبارک و تعالى عقل را از نورِ اندوخته و نهفته در دانشِ سابق خود آفرید؛ نورى که نه پیامبرى مُرسَل بر آن، آگاه شده است و نه
فرشته‌اى مُقرَّب. پس دانش را جان، و فهم را روح، و زهد را سر، و شرم را دیدگان، و حکمت را زبان، و رأفت را دهان، و رحمت را دل آن قرار داد.
256 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ خَلَقَ الإِسلامَ فَجَعَلَ لَهُ عَرصَةً، وجَعَلَ لَهُ نوراً، وجَعَلَ لَهُ حِصناً، وجَعَلَ لَهُ ناصِراً، فَأَمّا عَرصَتُهُ فَالقُرآنُ، وأمّا نورُهُ فَالحِکمَةُ، وأمّا حِصنُهُ فَالمَعروفُ، وأمّا أنصارُهُ فَأَنَا وأهلُ بَیتی وشیعَتُنا.(32)
257 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ الحِکمَةَ تَزیدُ الشَّریفَ شَرَفاً، وتَرفَعُ العَبدَ المَملوکَ حَتّى تُجلِسَهُ مَجالِسَ المُلوکِ.(33)
258 . عنه صلى الله علیه و آله: کَلِمَةُ الحِکمَةِ یَسْمَعُها المؤمنُ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَنةٍ.(34)
259 . عنه صلى الله علیه و آله: الحِکمَةُ أقعَدَتِ المَساکینَ مَقاعِدَ العُلَماءِ.(35)
260 . عنه صلى الله علیه و آله: لا حَسَدَ إلّا فِی اثنَتَینِ: رَجُلٌ آتاهُ اللّهُ مالًا فَسَلَّطَهُ عَلى هَلَکَتِهِ فِی الحَقِّ، وآخَرُ آتاهُ اللّهُ حِکمَةً فَهُوَ یَقضی بِها ویُعَلِّمُها.(36)
261 . عنه صلى الله علیه و آله: ما أهدَى المَرءُ المُسلِمُ لِأَخیهِ هَدِیَّةً أفضَلَ مِن کَلِمَةِ حِکمَةٍ یَزیدُهُ اللّهُ بِها هُدًى أو یَرُدُّهُ بِها عَن رَدًى.(37)
256 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، اسلام را آفرید. پس براى آن، قلمروى نهاد و نورى گذاشت و دژى و یاورى. قلمرو آن، قرآن است و نور آن، حکمت و دژ آن، نیکى، و یاورانش من و خاندانم و پیروانمان هستیم.
257 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حکمت، بر شرفِ بزرگوار مى‌افزاید و بنده مملوک را تا جایگاه ملوک، بالا مى‌کشد.
258 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سخنى حکیمانه که مؤمن بدان گوش سپارد، از عبادت یک سال، برتر است.
259 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حکمت، مستمندان را بر جایگاه دانشمندان مى‌نشانَد.
260 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: رشک بردن، تنها در دو جا سزاست: بر مردى که توفیق یافته دارایىِ خداداده‌اش را در راه حقْ هزینه کند، و بر آن دیگرى که حکمت خدادادى‌اش را در داورى و آموزش به کار مى‌بَرد.
261 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: فرد مسلمان، هدیه‌اى برتر از سخنى حکیمانه که خداوند بِدان، هدایتش را افزون کند یا او را از نابودى برهاند به برادرش نمى‌دهد.
262 . عنه صلى الله علیه و آله: نِعمَتِ العَطِیَّةُ ونِعمَتِ الهَدِیَّةُ کَلِمَةُ حِکمَةٍ تَسمَعُها فَتَنطَوی عَلَیها ثُمَّ تَحمِلُها إلى أخٍ لَکَ مُسلِمٍ تُعَلِّمُهُ إیّاها تَعدِلُ عِبادَةَ سَنَةٍ.(38)
263 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ أولِیاءَ اللّهِ سَکَتوا فَکانَ سُکوتُهُم ذِکراً، ونَظَروا فَکانَ نَظَرُهُم عِبرَةً، ونَطَقوا فَکانَ نُطقُهُم حِکمَةً.(39)
264 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ لُقمانَ قالَ لِابنِهِ: یا بُنَیَّ، عَلَیکَ بِمَجالِسِ العُلَماءِ، وَاستَمِع کَلامَ الحُکَماءِ، فَإِنَّ اللّهَ یُحیِی القَلبَ المَیتَ بِنورِ الحِکمَةِ کَما یُحیِی الأَرضَ المَیتَةَ بِوابِلِ المَطَرِ.(40)
262 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: چه نیکو بخشش و هدیه‌اى است سخن حکیمانه‌اى که مى‌شنوى و به یاد مى‌سپارى و سپس آن را نزد برادر مسلمانت آورده، به او نیز مى‌آموزى! این کار، برابر یک سال عبادت است.
263 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دوستان خدا ساکت شدند و سکوت آنها خود، ذکر بود. و نگریستند و نگاهشان عبرت‌اندوزى بود. و سخن گفتند و سخنشان حکمت بود.
264 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: لقمان به پسرش گفت: «پسرکم! همواره در مجلس دانشمندان باش و سخنان حکیمان را بشنو که خداوند، دلِ مرده را به نور حکمت، زنده مى‌کند، همان گونه که زمینِ مرده را با باران تند، زنده مى‌گردانَد» .
1 / 3
الحِکمَةُ ضالَّةُ المُؤمِن
265 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الحِکمَةُ ضالَّةُ المُؤمِنِ.(41)
266 . عنه صلى الله علیه و آله: الکَلِمَةُ الحِکمَةُ ضَالَّةُ المُؤمِنِ، حَیثُما وَجَدَها فَهُوَ أحَقُّ بِهَا.(42)
1 / 4
وُجوبُ التَّعَلُّمِ عَلى کُلِّ مُسلِمٍ
267 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلى کُلِّ مُسلِمٍ.(43)
268 . عنه صلى الله علیه و آله: طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلى کُلِّ مُسلِمٍ ومُسلِمَةٍ.(44)
269 . عنه صلى الله علیه و آله: طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلى کُلِّ مُسلِمٍ، ألا إنَّ اللّهَ یُحِبُّ بُغاةَ العِلمِ.(45)
270 . عنه صلى الله علیه و آله: طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلى کُلِّ مُسلِمٍ، فَاطلُبُوا العِلمَ مِن مَظانِّهِ، وَاقتَبِسوهُ مِن أهلِهِ.(46)
271 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن مُؤمِنٍ ولا مُؤمِنَةٍ ولا حُرٍّ ولا مَملوکٍ إلّا وللّهِ‌ِ عَلَیهِ حَقٌّ واجِبٌ أن یَتَعَلَّمَ مِنَ العِلمِ ویَتَفَقَّهَ فیهِ.(47)
1 / 3
حکمت، گم‌شده مؤمن
265 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: حکمت، گم‌شده مؤمن است.
266 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سخن حکیمانه، گم‌شده مؤمن است. پس هر جا آن را بیابد، به آن سزاوارتر است.
1 / 4
وجوب آموختن بر همه مسلمانان
267 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جستجوى دانش، بر هر مسلمانى واجب است.
268 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جستجوى دانش، بر هر زن و مرد مسلمانى واجب است.
269 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جستجوى دانش، بر هر مسلمانى واجب است. آگاه باشید که خداوند، جویندگان دانش را دوست دارد.
270 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جستجوى دانش، بر هر مسلمانى واجب است. پس دانش را از جایى که احتمال بودنش هست، بجویید و آن را از اهلش فرا گیرید.
271 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ مرد و زن مؤمنى و هیچ آزاد و بنده‌اى نیست، مگر آن که حقّى واجب از جانب خدا بر گردن اوست و آن، آموختن دانش و تفقّه
(ژرفکاوى) در آن است.
272 . عنه صلى الله علیه و آله: قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَةِ کَبَیتٍ خَرِبٍ، فَتَعَلَّموا وعَلِّموا، وتَفَقَّهوا ولا تَموتوا جُهّالًا؛ فَإِنَّ اللّهَ عز و جل لا یَعذِرُ عَلَى الجَهلِ.(48)
273 . عنه صلى الله علیه و آله: طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ عَلى کُلِّ مُؤمِنٍ، فَاغدُ أیُّهَا العَبدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً ولا خَیرَ فیما بَینَ ذلِکَ.(49)
274 . عنه صلى الله علیه و آله: طَلَبُ العِلمِ فَریضَةٌ، وبَذلُهُ لِلنّاسِ فَریضَةٌ، وَالنَّصیحَةُ لَهُم فَریضَةٌ، وَالجِهادُ فی سَبیلِ اللّهِ عز و جل فَریضَةٌ.(50)
275 . تحف العقول: قالَ صلى الله علیه و آله: أربَعَةٌ تَلزَمُ کُلَّ ذی حِجًى وعَقلٍ مِن اُمَّتی.
قیلَ: یا رَسولَ اللّهِ، ما هُنَّ؟
قالَ: اِستِماعُ العِلمِ، وحِفظُهُ، ونَشرُهُ، وَالعَمَلُ بِهِ.(51)
1 / 5
وُجوبُ التَّعَلُّمِ عَلى کُلِّ حالٍ
276 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اُطلُبُوا العِلمَ ولَو بِالصّینِ؛ فَإِنَّ طَلَبَ العِلمِ فَریضَةٌ عَلى کُلِّ مُسلِمٍ.(52)
272 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دلى که در آن، چیزى از حکمت نباشد، همچون خانه‌اى ویران است. پس فرا گیرید و بیاموزید و تفقّه (ژرفکاوى) کنید و نادان نمیرید، که خداى عز و جلعذرى را براى نادانى نمى‌پذیرد.
273 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جستجوى دانش، بر هر مؤمنى واجب است. پس اى بنده [ى خدا]یا دانشمند باش یا دانشجو؛ چرا که در این میان، خیر دیگرى نیست.
274 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جستجوى دانش، واجب است. بذل دانش به مردم، واجب است. اندرز دادن به مردم، واجب است. جهاد در راه خداى عز و جل نیز واجب است.
275 . تحف العقول: پیامبر خدا فرمود: «بر هر خردمند اندیشمندى از امّتم، چهار چیز لازم است» .
گفته شد: اى پیامبر خدا! آنها چیستند؟
فرمود: «گوش دادن به دانش، حفظ آن، انتشار آن و عمل کردن به آن» .
1 / 5
وجوب آموختن در هر صورت
276 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را بجویید، هرچند در چین باشد؛ زیرا جستجوى دانش، بر هر مسلمانى واجب است.
سخنى درباره «ز گهواره تا گور، دانش بجوى»
این جمله معروف، منسوب به پیامبر خداست که فرمود:
اُطلُبوا العِلمَ مِنَ المَهدِ إلَى اللَّحْدِ.(53)
از گهواره تا گور، دانش بجویید.
در آداب المتعلّمین و نیز الوافى، این مضمون بدین شکل آمده است:
گفته شده است که: «وقت طلب علم، از گهواره تا گور است» .(54)
در پاورقى محقّقان بر آداب المتعلّمین و تفسیر القمّى نیز آمده است:
در روایتى معروف آمده است که: «از گهواره تا گور، دانش بجویید».(55)
فردوسى، شاعر نامىِ پارسى‌زبان نیز این کلام را چنین به شعر در آورده است:
چنین گفت پیغمبر راستگوى
ز گهواره تا گور، دانش بجوى.
با همه تلاشى که براى یافتن این سخن در جوامع حدیثى صورت گرفت، چنین مضمونى یافت نشد. مبالغه‌اى که در این سخن آمده، به شعر، بیشتر شباهت دارد تا به سخن پیامبر خدا و به نظر مى‌رسد که محقّقان محترمِ آداب المتعلّمین و تفسیر القمّى، بدون تحقیق، این کلام را «حدیث» نامیده‌اند.
1 / 6
طَلَبُ العِلمِ أوجَبُ مِن طَلَبِ المالِ
277 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: خُیِّرَ سُلَیمانُ بَینَ المُلکِ وَالمالِ وَالعِلمِ فَاختارَ العِلمَ، فَاُعطِیَ العِلمَ وَالمالَ وَالمُلکَ بِاختِیارِهِ العِلمَ.(56)
1 / 7
التَّأکیدُ عَلى طَلَبِ العِلمِ
278 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: تَعَلَّمُوا العِلمَ؛ فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ.(9)
279 . عنه صلى الله علیه و آله: اُطلُبُوا العِلمَ؛ فَإِنَّهُ السَّبَبُ بَینَکُم وبَینَ اللّهِ عز و جل.(57)
280 . عنه صلى الله علیه و آله: الغُدُوُّ وَالرَّواحُ فی تَعَلُّمِ العِلمِ أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ الجِهادِ فی سَبیلِ اللّهِ عز و جل.(58)
281 . عنه صلى الله علیه و آله: تَعَلَّمُوا العِلمَ وعَلِّموهُ النّاسَ، تَعَلَّمُوا الفَرائِضَ وعَلِّموهُ النّاسَ، تَعَلَّمُوا القُرآنَ وعَلِّموهُ النّاسَ، فَإِنِّی امرُؤٌ مَقبوضٌ، وَالعِلمُ سَیُقبَضُ، وتَظهَرُ الفِتَنُ حَتّى یَختَلِفَ اثنانِ فی فَریضَةٍ لا یَجِدانِ أحَداً یَفصِلُ بَینَهُما.(59)
282 . عنه صلى الله علیه و آله: أفضَلُ الأَعمالِ عَلى ظَهرِ الأَرضِ ثَلاثَةٌ: طَلَبُ العِلمِ، وَالجِهادُ، وَالکَسبُ؛ لِأَنَّ طالِبَ العِلمِ حَبیبُ اللّهِ، وَالغازی وَلِیُّ اللّهِ، وَالکاسِبُ صَدیقُ اللّهِ.(60)
1 / 6
طلب علم، واجب‌تر از طلب ثروت است
277 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سلیمان علیه السلام، میان پادشاهى و مال و دانش، مخیّر شد. پس دانش را برگزید و با این انتخابش، دانش و مال و پادشاهى، همه به او بخشیده شد.
1 / 7
تأکید بر طلب علم
278 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را فرا بگیرید که فرا گرفتنش، حَسَنه (پاداش‌دار) است.
279 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را بجویید که رشته میان شما و خداوند عز و جل است.
280 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: صبح و شب در پى فراگیرى دانش بودن، نزد خدا برتر از جهاد در راه خداى عز و جل است.
281 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را فرا گیرید و به مردم بیاموزید. فریضه‌ها را فرا گیرید و به مردم بیاموزید. قرآن را فرا گیرید و به مردم بیاموزید که من از دنیا خواهم رفت و دانش نیز به زودى گرفته مى‌شود و فتنه‌ها آشکار مى‌گردند، تا آن جا که اگر دو نفر در فریضه‌اى اختلاف کنند، کسى را براى فیصله دادن نخواهند یافت.
282 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترین کارها بر روى زمین، سه چیزند: جستجوى دانش، جهاد، و کسب [ِ روزى]؛ زیرا دانشجو، حبیب خداست و مجاهد، ولىّ خداست و کاسب، صَدیق خداست .
283 . عنه صلى الله علیه و آله: مَجالِسُ العِلمِ عِبادَةٌ.(61)
284 . عنه صلى الله علیه و آله: العالِمُ وَالمُتَعَلِّمُ شَریکانِ فِی الأَجرِ ولا خَیرَ فی سائِرِ النّاسِ.(62)
285 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ العالِمَ وَالمُتَعَلِّمَ فی الأَجرِ سَواءٌ، یَأتِیانِ یَومَ القِیامَةِ کَفَرَسَی رِهانٍ یَزدَحِمانِ.(63)
286 . عنه صلى الله علیه و آله: العالِمُ وَالمُتَعَلِّمُ شَریکانِ فِی الخَیرِ.(64)
1 / 8
فَضلُ طالِبِ العِلمِ
287 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: طالِبُ العِلمِ بَینَ الجُهّالِ کَالحَیِّ بَینَ الأَمواتِ.(65)
288 . عنه صلى الله علیه و آله: طالِبُ العِلمِ لا یَموتُ، أو یُمَتَّعَ جَدَّهُ(66) بِقَدرِ کَدِّهِ.(67)
289 . عنه صلى الله علیه و آله: طالِبُ العِلمِ طالِبُ الرَّحمَةِ، طالِبُ العِلمِ رُکنُ الإِسلامِ، ویُعطى أجرَهُ مَعَ النَّبِیّینَ.(68)
290 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن خَرَجَ مِن بَیتِهِ لِیَلتَمِسَ باباً مِنَ العِلمِ کَتَبَ اللّهُ عز و جل لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ ثَوابَ نَبِیٍّ مِنَ الأَنبِیاءِ، وأعطاهُ اللّهُ بِکُلِّ حَرفٍ یَسمَعُ أو یَکتُبُ مَدینَةً فِی الجَنَّةِ.(69)
283 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: [شرکت در]مجلس‌هاى دانش، عبادت است.
284 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمند و دانشجو، در اجز شریک‌اند و در بقیّه مردم، خیرى نیست.
285 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمند و دانشجو، در اجر مساوى‌اند و در روز رستاخیز، مانند دو سوارِ در حال مسابقه، همدوش هم مى‌آیند.
286 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانشمند و دانشجو، در خیر شریک‌اند.
1 / 8
ارزش طالب علم
287 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جویاى دانش، در میان نادانان، همچون زنده در میان مردگان است.
288 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جویاى دانش نمى‌میرد تا آن که به اندازه زحمتش، از خوش‌بختى بهره بَرَد.
289 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جویاى دانش، جویاى رحمت است. جویاى دانش، ستون اسلام است و پاداش وى، همراه پیامبران داده مى‌شود.
290 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس از خانه‌اش بیرون رود تا بابى از دانش بیابد، خداوند عز و جلبراى هر گامش، پاداش پیامبرى از پیامبران را مى‌نویسد و در برابر هر حرفى که مى‌شنود
یا مى‌نویسد، شهرى در بهشت به او عطا مى‌کند.
291 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن خَرَجَ فی طَلَبِ العِلمِ کانَ فی سَبیلِ اللّهِ حَتّى یَرجِعَ.(70)
292 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن أحَبَّ أن یَنظُرَ إلى عُتَقاءِ اللّهِ مِنَ النّارِ فَلیَنظُر إلَى المُتَعَلِّمینَ، فَوَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ، ما مِن مُتَعَلِّمٍ یَختَلِفُ إلى بابِ العالِمِ المُعَلِّمِ إلّا کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ عِبادَةَ سَنَةٍ، وبَنَى اللّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ مَدینَةً فِی الجَنَّةِ، ویَمشی عَلَى الأَرضِ وهِیَتَستَغفِرُ لَهُ، ویُمسی ویُصبِحُ مَغفوراً لَهُ، وشَهِدَتِ المَلائِکَةُ أنَّهُم عُتَقاءُ اللّهِ مِنَ النّارِ.(71)
293 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا جاءَ المَوتُ طالِبَ العِلمِ وهُوَ عَلى هذِهِ الحالِ ماتَ وهُوَ شَهیدٌ.(72)
294 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ فَأَدرَکَهُ کانَ لَهُ کِفلانِ مِنَ الأَجرِ، فَإِن لَم یُدرِکهُ کانَ لَهُ کِفلٌ مِنَ الأَجرِ.(73)
295 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن جاءَ أجَلُهُ وهُوَ یَطلُبُ العِلمَ لَقِیَ اللّهَ ولَم یَکُن بَینَهُ وبَینَ النَّبِیّینَ إلّا دَرَجَةُ النُّبُوَّةِ.(74)
1 / 9
فَضلُ طَلَبِ العِلمِ عَلَى العِبادَةِ
296 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: طَلَبُ العِلمِ أفضَلُ عِندَ اللّهِ عز و جل مِنَ الصَّلاةِ وَالصِّیامِ وَالحَجِّ وَالجِهادِ فی سَبیلِ اللّهِ عز و جل.(75)
291 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که در جستجوى دانش بیرون برود، در راه خداست، تا آن گاه که بر گردد.
292 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دوست دارد به آزاد شدگانِ خدا از آتش بنگرد، به دانشجویان بنگرد. سوگند به خدایى که جانم به دست اوست، هیچ دانشجویى به خانه آموزگار دانشمندى رفت و آمد نمى‌کند، مگر آن که خداوند براى هر گامش، عبادت یک سال را مى‌نویسد و در برابر هر گامش، شهرى در بهشت برایش بنا مى‌نهد. او بر زمین راه مى‌رود و زمین برایش آمرزش مى‌طلبد و شب و روز را آمرزیده، به سر مى‌آورد و فرشتگان، گواهى مى‌دهند که آنان، آزاد شدگانِ خدا از آتش‌اند.
293 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر مرگِ جویاى دانش، در حالى در رسد که وى در جستجوى دانش باشد، شهید مرده است.
294 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که دانش را بجوید و بیابد، دو بهره از پاداش مى‌برد و اگر آن را نیابد، یک بهره دارد.
295 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که در حال جستجوى دانش، مرگش در رسد، در حالى خدا را ملاقات مى‌کند که میان او و پیامبران، جز درجه پیامبرى فاصله‌اى نیست.
1 / 9
برترى طلب علم بر عبادت
296 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نزد خداى عز و جل، جستجوى دانش، از نماز و روزه و حج و جهاد در راه
خداى عز و جل برتر است.
297 . عنه صلى الله علیه و آله: طَلَبُ العِلمِ ساعَةً خَیرٌ مِن قِیامِ لَیلَةٍ، وطَلَبُ العِلمِ یَوماً خَیرٌ مِن صِیامِ ثَلاثَةِ أشهُرٍ.(76)
298 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن خَرَجَ یَطلُبُ باباً مِن عِلمٍ لِیَرُدَّ بِهِ باطِلًا إلى حَقٍّ أو ضَلالَةً إلى هُدًى، کانَ عَمَلُهُ ذلِکَ کَعِبادَةِ مُتَعَبِّدٍ أربَعینَ عاماً.(77)
299 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ باباً مِنَ العِلمِ عَمِلَ بِهِ أو لَم یَعمَل کانَ أفضَلَ مِن أن یُصَلِّیَ ألفَ رَکعَةٍ تَطَوُّعاً.(78)
300 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن خَرَجَ مِن بَیتِهِ یَلتَمِسُ باباً مِنَ العِلمِ لِیَنتَفِعَ بِهِ ویُعَلِّمَهُ غَیرَهُ، کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطوَةٍ عِبادَةَ ألفِ سَنَةٍ صِیامَها وقِیامَها، وحَفَّتهُ المَلائِکَةُ بِأَجنِحَتِها، وصَلّى عَلَیهِ طُیورُ السَّماءِ وحیتانُ البَحرِ ودَوابُّ البَرِّ، وأنزَلَهُ اللّهُ مَنزِلَةَ سَبعینَ صِدّیقاً، وکانَ خَیراً لَهُ أن لَو کانَتِ الدُّنیا کُلُّها لَهُ فَجَعَلَها فِی الآخِرَةِ.(79)
301 . عنه صلى الله علیه و آله لِأَبی ذَ رٍّ: یا أبا ذَ رٍّ، لَأَن تَغدُوَ فَتَعَلَّمَ آیَةً مِن کِتابِ اللّهِ خَیرٌ لَکَ مِن أن تُصَلِّیَ مِائَةَ رَکعَةٍ، ولَأَن تَغدُوَ فَتَعَلَّمَ باباً مِنَ العِلمِ عُمِلَ بِهِ أو لَم یُعمَل خَیرٌ مِن أن تُصَلِّیَ ألفَ رَکعَةٍ.(80)
297 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ساعتى جستجوى دانش، از برخاستن [و عبادت کردنِ]یک شب، بهتر است و یک روز جستجوى دانش، بهتر از روزه سه ماه است.
298 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که در پىِ بابى از دانش بیرون مى‌رود تا با آن، باطلى را به حق یا گم‌راهى را به هدایت برگردانَد، کردارش همچون چهل سال عبادت عابد است.
299 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که بابى از دانش را فرا بگیرد چه به آن عمل کند و چه نکند از این که هزار رکعت نماز مستحبى بخواند، برتر است.
300 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس از خانه‌اش بیرون برود تا بابى از دانش بیابد که بدان بهره برد و به دیگران بیاموزد، خداوند در برابر هر گامش، عبادت هزار سال روزه و شب‌زنده‌دارى را برایش مى‌نویسد و فرشتگان با بال‌هایشان وى را در بر مى‌گیرند و پرندگان آسمان و ماهیان دریا و جنبندگان خشکى نیز بر او درود مى‌فرستند و خداوند منزلت هفتاد صِدّیق را به وى مى‌دهد و [این کار او]برایش بهتر از آن است که همه دنیا براى وى باشد و آن را در راه آخرت قرار دهد.
301 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به ابو ذر: اى ابو ذر! اگر برخیزى و آیه‌اى از کتاب خدا را فرا گیرى، برایت بهتر از صد رکعت نماز است و اگر برخیزى و بابى از دانش را فرا گیرى، چه به آن عمل بشود و چه نشود، بهتر از آن است که هزار رکعت نماز بخوانى.
302 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن مُتَعَلِّمٍ یَختَلِفُ إلى بابِ العالِمِ إلّا کَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ قَدَمٍ عِبادَةَ سَنَةٍ.(81)
303 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ فَهُوَ کَالصّائِمِ نَهارَهُ القائِمِ لَیلَهُ، وإنَّ باباً مِنَ العِلمِ یَتَعَلَّمُهُ الرَّجُلُ خَیرٌ لَهُ مِن أن یَکونَ أبو قُبَیسٍ ذَهَباً فَأَنفَقَهُ فی سَبیلِ اللّهِ.(82)
304 . عنه صلى الله علیه و آله: الکَلِمَةُ مِن کَلامِ الحِکمَةِ یَسمَعُهَا الرَّجُلُ المُؤمِنُ فَیَعمَلُ بِها أو یُعَلِّمُها خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ.(83)
305 . جامع بیان العلم وفضله عن عبد اللّه بن عمرو: إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله مَرَّ بِمَجلِسَینِ فی مَسجِدِهِ: أحَدُ المَجلِسَینِ یَدعونَ اللّهَ ویَرغَبونَ إلَیهِ، وَالآخَرُ یَتَعَلَّمونَ الفِقهَ ویُعَلِّمونَهُ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: کِلَا المَجلِسَینِ عَلى خَیرٍ، وأحَدُهُما أفضَلُ مِنَ الآخَرِ صاحِبِهِ، أمّا هؤُلاءِ فَیَدعونَ اللّهَ ویَرغَبونَ إلَیهِ، فَإِن شاءَ أعطاهُم وإن شاءَ مَنَعَهُم، وأمّا هؤُلاءِ فَیَتَعَلَّمونَ ویُعَلِّمونَ الجاهِلَ، وإنَّما بُعِثتُ مُعَلِّماً. ثُمَّ أقبَلَ فَجَلَسَ مَعَهُم.(84)
306 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: بابٌ مِنَ العِلمِ یَتَعَلَّمُهُ الإِنسانُ خَیرٌ لَهُ مِن ألفِ رَکعَةٍ تَطَوُّعاً.(85)
307 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا جَلَسَ المُتَعَلِّمُ بَینَ یَدَیِ العالِمِ فَتَحَ اللّهُ تَعالى عَلَیهِ سَبعینَ باباً مِنَ الرَّحمَةِ، ولا یَقومُ مِن عِندِهِ إلّا کَیَومَ وَلَدَتهُ اُمُّهُ، وأعطاهُ اللّهُ بِکُلِّ حَرفٍ ثَوابَ سِتّینَ شَهیداً، وکَتَبَ اللّهُ لَهُ بِکُلِّ حَدیثٍ عِبادَةَ سَبعینَ سَنَةً، وبَنى لَهُ بِکُلِّ وَرَقَةٍ مَدینَةً، کُلُّ مَدینَةٍ مِثلُ الدُّنیا عَشرَ مَرّاتٍ.(86)
308 . روضة الواعظین: رَوى بَعضُ الصَّحابَةِ: جاءَ رَجُلٌ مِنَ الأَنصارِ إلَى النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله، فَقالَ:
یا رَسولَ اللّهِ، إذا حَضَرَت جَنازَةٌ أو حَضَرَ مَجلِسُ عالِمٍ، أیُّهُما أحَبُّ إلَیکَ أن أشهَدَ؟
فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله: إن کانَ لِلجَنازَةِ مَن یَتبَعُها ویَدفِنُها فَإِنَّ حُضورَ مَجلِسِ العالِمِ أفضَلُ مِن حُضورِ ألفِ جَنازَةٍ، ومِن عِیادَةِ ألفِ مَریضٍ، ومِن قِیامِ ألفِ لَیلَةٍ، ومِن صِیامِ ألفِ یَومٍ، ومِن ألفِ دِرهَمٍ یُتَصَدَّقُ بِها عَلَى المَساکینِ، ومِن ألفِ حَجَّةٍ سِوَى الفَریضَةِ، ومِن ألفِ غَزوَةٍ سِوَى الواجِبِ تَغزوها فی سَبیلِ اللّهِ بِمالِکَ ونَفسِکَ.
وأینَ تَقَعُ هذِهِ المَشاهِدُ مِن مَشهَدِ عالِمٍ! أما عَلِمتَ أنَّ اللّهَ یُطاعُ بِالعِلمِ ویُعبَدُ بِالعِلمِ، وخَیرُ الدُّنیا وَالآخِرَةِ مَعَ العِلمِ، وشَرُّ الدُّنیا وَالآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ؟ !(87)
302 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ دانشجویى به خانه دانشمند، آمد و شد نمى‌کند، مگر آن که خداوند در برابر هر گامش، عبادت یک سال را برایش مى‌نویسد.
303 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که دانش مى‌جوید، مانند روزه‌دارِ شب‌زنده‌دار است و بابى از دانش را که انسان فرا مى‌گیرد، برایش بهتر از آن است که کوه ابو قُبَیسْ طلا باشد و وى، آن را در راه خدا هزینه کند.
304 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سخنى از سخنان حکمت‌آمیز که مرد مؤمن بشنود و به آن عمل کند یا آن را بیاموزد، بهتر از عبادت یک سال است.
305 . جامع بیان العلم و فضله به نقل از عبد اللّه بن عمرو: پیامبر خدا وارد مسجد خود شد و دو مجلس دید: در یکى [ذکر خدا مى‌گفتند و]خدا را مى‌خواندند و به او رغبت مى‌نمودند، و در دیگرى دین فرا مى‌گرفتند و به دیگران مى‌آموختند. ایشان فرمود: «هر دو مجلس، مجلسِ نیکى‌اند؛ امّا یکى، برتر از دیگرى است. اینان خدا را مى‌خوانند و به او رغبت مى‌نمایند. پس اگر بخواهد، عطایشان مى‌کند و اگر بخواهد، باز مى‌دارد؛ ولى اینان دانش فرا مى‌گیرند و به نادان مى‌آموزند و همانا من، آموزگار برانگیخته شده‌ام [و اینان، برترند]» . سپس آمد و با آنان نشست.
306 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بابى از دانش را که انسان فرا بگیرد، برایش بهتر از هزار رکعت نماز مستحبّى است.
307 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هنگامى که دانشجو پیشِ روى دانشمند مى‌نشیند، خداوند متعال، هفتاد درِ رحمت را بر او مى‌گشاید و از نزد او بر نمى‌خیزد، مگر مانند روزى که از مادر زاده شده است و خداوند، در برابر هر حرف، پاداش شصت شهید را برایش مى‌نویسد و در برابر هر حدیث، عبادت هفتاد سال را برایش مى‌نویسد و در برابر هر برگ، شهرى [در بهشت]برایش بنا مى‌نهد که هر یک، ده برابر دنیاست.
308 . روضة الواعظین: برخى از صحابیان، روایت کرده‌اند که مردى از انصار، نزد پیامبر صلى الله علیه و آله
آمد و گفت: اى پیامبر خدا! هنگامى که تشییع جنازه و حضور در مجلس علمى با هم پیش آمد، حضورم را در کدام یک بیشتر دوست دارى؟
پیامبر خدا فرمود: «اگر براى جنازه، کسى هست که آن را تشییع کند و به خاک بسپارد، حضور در مجلس دانشمند، برتر از شرکت در هزار تشییع جنازه و عیادت هزار بیمار و هزار شب‌زنده‌دارى و هزار روز روزه‌دارى و هزار درهم صدقه دادن به فقیران و هزار حجّ مستحبّى و هزار بار با مال و جان جهاد کردن در راه خدا، جز جهاد واجب است. این حضورها کجا و حضور در محضر دانشمند کجا! مگر نمى‌دانى که خداوند، با دانش، اطاعت و عبادت مى‌شود و نیکىِ دنیا و آخرت، با دانش است و بدىِ دنیا و آخرت، با نادانى؟» .
1 / 10
فَوائِدُ طَلَبِ العِلمِ
أ مَحَبَّةُ اللّهِ
309 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: طالِبُ العِلمِ حَبیبُ اللّهِ.(26)
310 . عنه صلى الله علیه و آله: طالِبُ العِلمِ أحَبَّهُ اللّهُ وأحَبَّهُ المَلائِکَةُ وأحَبَّهُ النَّبِیّونَ.(26)
311 . عنه صلى الله علیه و آله: طالِبُ العِلمِ مَحفوفٌ بِعِنایَةِ اللّهِ.(88)
ب إکرامُ المَلائِکَةِ
312 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ المَلائِکَةَ لَتَضَعُ أجنِحَتَها لِطالِبِ العِلمِ رِضًى بِهِ.(89)
1 / 10
فواید طلب علم
الف دوستى خدا
309 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جویاى دانش، محبوب خداست.
310 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جویاى دانش را خداوند دوست مى‌دارد و فرشتگان و پیامبران نیز او را دوست مى‌دارند.
311 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: عنایت خداوند، جویاى دانش را فرا گرفته است.
ب تکریم فرشتگان
312 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: فرشتگان بال‌هایشان را از سرِ خشنودى، براى جویاى دانش مى‌گسترانند.
313 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن غَدا یَطلُبُ عِلماً کانَ فی سَبیلِ اللّهِ حَتّى یَرجِعَ، وَالمَلائِکَةُ لَتَضَعُ أجنِحَتَها لِطالِبِ العِلمِ.(90)
314 . عنه صلى الله علیه و آله: ما غَدا رَجُلٌ یَلتَمِسُ عِلماً إلّا فَرَشَت لَهُ المَلائِکَةُ أجنِحَتَها رِضاءً بِما یَصنَعُ.(91)
315 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن خارِجٍ خَرَجَ مِن بَیتِهِ فی طَلَبِ العِلمِ إلّا وَضَعَت لَهُ المَلائِکَةُ أجنِحَتَها(92) رِضًى بِما یَصنَعُ.(93)
316 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا خَرَجَ الرَّجُلُ فی طَلَبِ العِلمِ کَتَبَ اللّهُ لَهُ أثَرَهُ حَسَناتٍ، فَإِذَا التَقى هُوَ وَالعالِمُ فَتَذاکَرا مِن أمرِ اللّهِ تَعالى شَیئاً أظَلَّتهُمَا المَلائِکَةُ ونودِیا مِن فَوقِهِما: أن قَد غَفرتُ لَکُما.(94)
317 . المعجم الکبیر عن صفوان بن عسّال المرادیّ: أتَیتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله وهُوَ مُتَّکِئٌ فِی المَسجِدِ عَلى بُردٍ(95) لَهُ، فَقُلتُ لَهُ: یا رَسولَ اللّهِ، إنّی جِئتُ أطلُبُ العِلمَ.
فَقالَ: مَرحَباً بِطالِبِ العِلمِ، طالِبُ العِلمِ لَتَحُفُّهُ المَلائِکَةُ وتُظِلُّهُ بِأَجنِحَتِها، ثُمَّ یَرکَبُ بَعضُهُ بَعضاً حَتّى یَبلُغُوا السَّماءَ الدُّنیا مِن حُبِّهِم لِما یَطلُبُ.(96)
313 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که برمى‌خیزد و در جستجوى دانش مى‌رود، در راه خداست تا باز گردد. فرشتگان، بال‌هایشان را براى جویاى دانش مى‌گسترانند.
314 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ کس به جستجوى دانش برنخاست، مگر آن که فرشتگان از روى خشنودى از کارش، بال‌هایشان را برایش گستردند.
315 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ کس در پى دانش، از خانه‌اش بیرون نرفت، مگر آن که فرشتگان از روى خشنودى از کارش، بال‌هایشان را [زیر گام‌هایش]نهادند.(97)
316 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هنگامى که کسى در پى دانش بیرون رود، خداوند براى گام‌هاى او پاداش مى‌نویسد و هنگامى که او و دانشمند با هم ملاقات کنند و از امر خداوندِ متعال سخن به میان آورند، فرشتگان بر آنها سایه مى‌افکنند و از بالاى سرشان ندا داده مى‌شوند که: «من، شما را آمرزیدم» .
317 . المعجم الکبیر به نقل از صفوان بن عسّال مرادى: نزد پیامبر خدا در مسجد آمدم و به ایشان، در حالى که بُردش(98) را مُتّکاى خود کرده بود، گفتم: اى پیامبر خدا! من در جستجوى دانش آمده‌ام.
فرمود: «آفرین بر جویاى دانش! بى‌گمان، فرشتگانْ گرداگرد جویاى دانش را مى‌گیرند و با بال‌هایشان، بر او سایه مى‌اندازند. سپس، از روى علاقه به آنچه وى در پىِ آن است، چنان از سر و دوش هم بالا مى‌روند که به آسمان فرودین مى‌رسند» .
318 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن غَدا فی طَلَبِ العِلمِ أظَلَّت عَلَیهِ المَلائِکَةُ، وبورِکَ لَهُ فی مَعیشَتِهِ ولَم یَنقُص مِن رِزقِهِ.(99)
319 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن خَرَجَ مِن بَیتِهِ یَطلُبُ عِلماً شَیَّعَهُ سَبعونَ ألفَ مَلَکٍ یَستَغفِرونَ لَهُ.(100)
ج تَکَفُّلُ الرِّزقِ
320 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ تَکَفَّلَ اللّهُ بِرِزقِهِ.(101)
321 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ تَعالى قَد تَکَفَّلَ لِطالِبِ العِلمِ بِرِزقِهِ خاصَّةً عَمّا ضَمِنَهُ لِغَیرِهِ.(102)
322 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَفَقَّهَ فی دینِ اللّهِ کَفاهُ اللّهُ هَمَّهُ ورَزَقَهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ.(103)
د استِغفارُ کُلِّ شَیءٍ
323 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّهُ یَستَغفِرُ لِطالِبِ العِلمِ مَن فِی السَّماءِ ومَن فِی الأَرضِ حَتَّى الحوتُ فِی البَحرِ.(104)
318 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس به جستجوى دانش برخیزد، فرشتگان بر وى سایه مى‌اندازند و در معیشتش برکت حاصل مى‌شود و از روزىِ او کم نمى‌گردد.
319 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس در جستجوى دانش از خانه‌اش بیرون رود، هفتاد هزار فرشته او را بدرقه مى‌کنند و برایش آمرزش مى‌طلبند.
ج تضمین روزى
320 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که دانش مى‌جوید، خداوند، روزى‌اش را به عهده مى‌گیرد.
321 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بى‌گمان، خداوند متعال، روزىِ جویاى دانش را به طور ویژه، افزون بر آنچه براى دیگران تضمین کرده، به عهده گرفته است.
322 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که در دین خدا تفقّه کند، خداوند، همّ و غمش را کفایت مى‌کند و از آن جایى که خودش هم گمان نمى‌برد، روزى‌اش را مى‌رساند.
د آمرزش‌طلبى همه چیز
323 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس که در آسمان و زمین است، حتّى ماهیان دریا، براى جویاى
دانش، آمرزش مى‌طلبند.
324 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ طالِبَ العِلمِ لَیَستَغفِرُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ حَتّى حیتانِ البَحرِ وهَوامِّ الأَرضِ وسِباعِ البَرِّ وأنعامِهِ، فَاطلُبُوا العِلمَ فَإِنَّهُ السَّبَبُ بَینَکُم وبَینَ‌اللّه عز و جل.(105)
325 . عنه صلى الله علیه و آله: طالِبُ العِلمِ أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ المُجاهِدینَ وَالمُرابِطینَ وَالحُجّاجِ وَالعُمّارِ وَالمُعتَکِفینَ وَالمُجاوِرینَ، وَاستَغفَرَت لَهُ الشَّجَرُ وَالرِّیاحُ وَالسَّحابُ وَالبِحارُ وَالنُّجومُ وَالنَّباتُ وکُلُّ شَیءٍ طَلَعَت عَلَیهِ الشَّمسُ.(106)
326 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ یَستَغفِرُ لَهُمُ السَّماواتُ وَالأَرضُ وَالمَلائِکَةُ وَاللَّیلُ وَالنَّهارُ: العُلَماءُ وَالمُتَعَلِّمونَ وَالأَسخِیاءُ.(107)
ه غُفرانُ الذُّنوبِ
327 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَنِ انتَقَلَ لِیَتَعَلَّمَ عِلماً غُفِرَ لَهُ قَبلَ أن یَخطُوَ.(108)
328 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ طالِبَ العِلمِ إذا ماتَ غَفَرَ اللّهُ لَهُ ولِمَن حَضَرَ جَنازَتَهُ.(106)
329 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن طَلَبَ العِلمَ کانَ کَفّارَةً لِما مَضى.(109)
330 . عنه صلى الله علیه و آله: مَاانتَعَلَ عَبدٌ قَطُّ ولا تَخَفَّفَ ولا لَبِسَ ثَوباً لِیَغدُوَ فی طَلَبِ عِلمٍ إلّا غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذُنوبَهُ حَیثُ یَخطو عَتَبَةَ بابِهِ.(110)
324 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همه چیز، حتّى ماهیان دریا و حشرات زمین و درندگان بیابان و چارپایان آن، براى جویاى دانش، آمرزش مى‌طلبند. پس دانش بجویید که آن، رشته اتّصال میان شما و خداى عز و جل است.
325 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نزد خدا، جویاى دانش، از جهادگران و مرزداران و حاجیان و عمره‌گزاران و معتکفان و مجاوران خانه خدا، برتر است و درختان و بادها و ابرها و دریاها و ستارگان و گیاهان و هر آنچه خورشید بر آن مى‌تابد، براى وى آمرزش مى‌طلبند.
326 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آسمان‌ها و زمین و فرشتگان و شب و روز، براى سه کس آمرزش مى‌طلبند: دانشمندان، دانشجویان و سخاوتمندان.
ه آمرزش گناهان
327 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که در پىِ آموختن دانش به راه افتد، پیش از آن که گام بردارد، آمرزیده مى‌شود.
328 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه جویاى دانش بمیرد، خداوند، او و هر کس را که در تشییع جنازه‌اش حاضر شود، مى‌آمرزد.
329 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانش بجوید، [کوشش او]کفّاره [گناهان]گذشته‌اش خواهد بود.
330 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ بنده‌اى در راه جُستن دانش، نَعلَین به پا نکرد و کفش نپوشید و جامه بر تن ننمود، جز آن که خداوند، گناهانش را در همان درگاه خانه‌اش آمرزید.
331 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمَ حَرفاً مِنَ العِلمِ غَفَرَ اللّهُ لَهُ البَتَّةَ. (111)
و سُهولَةُ طَریقِ الجَنَّةِ
332 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما مِن رَجُلٍ یَسلُکُ طَریقاً یَطلُبُ فیهِ عِلماً إلّا سَهَّلَ اللّهُ لَهُ بِهِ طَریقَ الجَنَّةِ.(112)
333 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن سَلَکَ طَریقاً یَطلُبُ فیهِ عِلماً سَلَکَ اللّهُ بِهِ طَریقاً إلَى الجَنَّةِ.(113)
334 . عنه صلى الله علیه و آله: أوحَى اللّهُ إلَیَّ أ نَّهُ مَن سَلَکَ مَسلَکاً یَطلُبُ فیهِ العِلمَ سَهَّلتُ‌لَهُ طَریقاً إلَى الجَنَّةِ.(114)
335 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن سَلَکَ طَریقاً یَلتَمِسُ فیهِ عِلماً سَهَّلَ اللّهُ لَهُ بِهِ طَریقاً إلَى الجَنَّةِ.(115)
336 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِن عَبدٍ یَخرُجُ یَطلُبُ عِلماً إلّا وَضَعَت لَهُ المَلائِکَةُ أجنِحَتَها، وسُلِکَ بِهِ طَریقٌ إلَى الجَنَّةِ.(116)
337 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن کانَ فی طَلَبِ العِلمِ کانَتِ الجَنَّةُ فی طَلَبِهِ، ومَن کانَ فی طَلَبِ المَعصِیَةِ کانَتِ النّارُ فی طَلَبِهِ.(117)
331 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس حرفى از دانش بیاموزد، بى‌گمان، خداوند، وى را مى‌آمرزد.
و آسان شدن راه بهشت
332 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ کس راهى را در جستجوى دانش نپیمود، مگر آن که خداوند، راه بهشت را برایش هموار کرد.
333 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس راهى را در جستجوى دانش بپیماید، خداوند، راهى را به سوى بهشت برایش مى‌گشاید.
334 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند به من وحى کرد: «بى‌گمان، هر کس راهى را در جستجوى دانش بپیماید، راهى را به سوى بهشت برایش هموار مى‌گردانم» .
335 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس راهى را در جستجوى دانش بپیماید، خداوند، راهى را به سوى بهشت برایش هموار مى‌گرداند.
336 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ بنده‌اى در جستجوى دانش بیرون نمى‌رود، مگر آن که فرشتگان، بال‌هایشان را برایش فرو مى‌نهند و بدین وسیله، راهى را به سوى بهشت مى‌پوید.
337 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که در پىِ دانش است، بهشت در پىِ اوست و آن که در پىِ نافرمانى است، دوزخ در پىِ اوست.
338 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن غَدا یُریدُ العِلمَ یَتَعَلَّمُهُ للّهِ‌ِ فَتَحَ اللّهُ لَهُ باباً إلَى الجَنَّةِ، وفَرَشَت لَهُ المَلائِکَةُ أکنافَها، وصَلَّت عَلَیهِ مَلائِکَةُ السَّماواتِ وحیتانُ البَحرِ.(118)
339 . عنه صلى الله علیه و آله: لِکُلِّ شَیءٍ طَریقٌ، وطَریقُ الجَنَّةِ العِلمُ.(119)
340 . عنه صلى الله علیه و آله: النّاسُ یَعلَمونَ(120) فِی الدُّنیا عَلى قَدرِ مَنازِلِهِم فِی الجَنَّةِ.(7)
1 / 11
اقسام العلوم
341 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: العِلمُ عِلمانِ: عِلمُ الأَدیانِ، وعِلمُ الأَبدانِ.(121)
342 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ ثَلاثَةٌ: کِتابٌ ناطِقٌ، وسُنَّةٌ ماضِیَةٌ، ولا أدری.(122)
343 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ أکثَرُ مِن أن یُحصى.(123)
1 / 12
أوجَبُ العُلومِ لِلتَّعَلُّمِ
الکتاب
«یُؤْتِی اَلْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ اَلْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا اَلْأَلْبابِ» .(28)
338 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که در پىِ فراگیرى دانشى براى خدا باشد، خداوند، برایش درى به بهشت مى‌گشاید و فرشتگان، بال‌هایشان را گِرد او مى‌گسترانند و فرشتگان آسمان‌ها و ماهیان دریا بر وى درود مى‌فرستند.
339 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیزى راهى دارد و راه بهشت، دانش است.
340 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش مردم در دنیا، به اندازه منزلتشان در بهشت است.
1 / 11
انواع علم
341 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، دو گونه است: دین‌شناسى و کالبدشناسى.
342 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، سه گونه است: کتابى گویا، سنّتى دیرینه و نمى‌دانم (اقرار به نادانى) .
343 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، بیش از آن است که به شماره بیاید.
1 / 12
واجب‌ترین علم‌ها براى آموختن
قرآن
«[خدا]به هر کس که بخواهد، حکمت مى‌بخشد، و به هر کس حکمت داده شود، به یقین، خیرى فراوان داده شده است؛ و جز خردمندان، کسى پند نمى‌گیرد» .
«وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ اَلْحِکْمَةَ أَنِ اُشْکُرْ لِلّهِ وَ مَنْ یَشْکُرْ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اَللّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ» .(124)
«ذلِکَ مِمّا أَوْحى إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ اَلْحِکْمَةِ وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اَللّهِ إِلهاً آخَرَ فَتُلْقى فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً» .(125)
الحدیث
344 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّمَا العِلمُ ثَلاثَةٌ: آیَةٌ مُحکَمَةٌ، أو فَریضَةٌ عادِلَةٌ، أو سُنَّةٌ قائِمَةٌ، وما خَلاهُنَّ فَهُوَ فَضلٌ(126) (127)
1 / 13
التَّحذیرُ مِن تَرکِ التَّعَلُّمِ
345 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما مِن أحَدٍ إلّا عَلى بابِهِ مَلَکانِ، فَإِذا خَرَجَ قالا: اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً ولا تَکُنِ الثّالِثَ.(128)
346 . عنه صلى الله علیه و آله: اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً أو مُستَمِعاً أو مُحِبًّا، ولا تَکُنِ الخامِسَ فَتَهلِکَ.(129)
«و به راستى، لقمان را حکمت دادیم که: «خدا را سپاس بگزار» و هر که سپاس بگزارد، تنها براى خود سپاس مى‌گزارد و هر کس کفران کند، در حقیقت، خدا بى‌نیاز ستوده است» .
«این [سفارش‌ها]از حکمت‌هایى است که پروردگارت به تو وحى کرده است، و با خداى یگانه معبودى دیگر قرار مده، و گرنه حسرت‌زده و مطرود، در جهنّم افکنده خواهى شد» .
حدیث
344 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش، فقط سه گونه است: آیه‌اى استوار یا قانونى عادلانه و یا سنّتى پایدار، و جز آن، تنها فضیلت است.(130)
1 / 13
هشدار درباره ترک آموختن
345 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر درِ خانه هر کسى، دو فرشته ایستاده‌اند که هنگام بیرون آمدنش، به وى مى‌گویند: «یا دانشمند باش یا دانشجو، و سومى مباش» .
346 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یا دانشمند باش یا دانشجو یا شنونده دانش و یا دوستدار آن، و پنجمى مباش که هلاک مى‌گردى.
347 . عنه صلى الله علیه و آله: اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً أو مُستَمِعاً أو مُحَدِّثاً، ولا تَکُنِ الخامِسَ فَتَهلِکَ.(131)
348 . عنه صلى الله علیه و آله: اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً أو مُجیباً أو سائِلًا، ولا تَکُنِ الخامِسَ فَتَهلِکَ.(132)
349 . عنه صلى الله علیه و آله: اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً، وإیّاکَ أن تَکونَ لاهِیاً مُتَلَذِّذاً.(133)
350 . عنه صلى الله علیه و آله: النّاسُ اثنانِ: عالِمٌ ومُتَعَلِّمٌ، وما عَدا ذلِکَ هَمَجٌ رَعاعٌ لا یَعبَأُ اللّهُ بِهِم.(134)
351 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیسَ مِنّی إلّا عالِمٌ أو مُتَعَلِّمٌ.(135)
352 . عنه صلى الله علیه و آله: لا خَیرَ فیمَن کانَ فی اُمَّتی لَیسَ بِعالِمٍ ولا مُتَعَلِّمٍ.(136)
353 . عنه صلى الله علیه و آله: النّاسُ رَجُلانِ: عالِمٌ ومُتَعَلِّمٌ، ولا خَیرَ فیما سِواهُما.(137)
354 . عنه صلى الله علیه و آله: خُذُوا العِلمَ قَبلَ أن یَنفَدَ، فَإِنَّ ذَهابَ العِلمِ ذَهابُ حَمَلَتِهِ.(138)
355 . عنه صلى الله علیه و آله: قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَةِ کَبَیتٍ خَرِبٍ، فَتَعَلَّموا وعَلِّموا وتَفَقَّهوا ولا تَموتوا جُهّالًا، فَإِنَّ اللّهَ لا یَعذِرُ عَلَى الجَهلِ.(139)
356 . عنه صلى الله علیه و آله: لا خَیرَ فِی العَیشِ إلّا لِرَجُلَینِ: عالِمٍ مُطاعٍ أو مُستَمِعٍ واعٍ.(140)
357 . عنه صلى الله علیه و آله: اُغدُ عالِماً أو مُتَعَلِّماً أو أحِبَّ العُلَماءَ، ولا تَکُن رابِعاً فَتَهلِکَ بِبُغضِهِم.(141)
347 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یا دانشمند باش یا دانشجو یا شنونده دانش و یا روایتگر آن، و پنجمى مباش که هلاک مى‌گردى.
348 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یا دانشمند باش یا دانشجو یا پاسخگو یا پرسشگر، و پنجمى مباش که هلاک مى‌گردى.
349 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یا دانشمند باش و یا دانشجو، و مبادا که بازى‌گوش و لذّتجو باشى.
350 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردم، دو گونه‌اند: دانشمند و دانشجو. دیگر مردم، دنباله‌روانى کم‌خِرد و بى‌ارزش‌اند که خداوند، توجّهى به ایشان ندارد.
351 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از من نیست، جز دانشمند یا دانشجو.
352 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر یک از افراد امّت من که نه دانشمند است و نه دانشجو، در او خیرى نیست.
353 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردم، دو گونه‌اند: دانشمند و دانشجو، و در غیر این دو دسته، خیرى نیست.
354 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دانش را پیش از رفتنش به دست آورید که رفتن دانش، به رفتن حاملان آن است.
355 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دلى که در آن، چیزى از حکمت نباشد، همچون خانه‌اى ویران است. پس فراگیرید و بیاموزید و نیک بفهمید و نادان نمیرید که خداوند، عذرى را براى نادانى نمى‌پذیرد.
356 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خیرى در زندگانى نیست، مگر براى دو کس: دانشمندى پیروى شده یا شنونده‌اى فرا گیرنده.
357 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یا دانشمند باش یا دانشجو و یا دانشمندان را دوست بدار، و چهارمى (دشمن دانشمندان) مباش که با دشمنى‌شان هلاک مى‌گردى.
1 / 14
خَصائِصُ أعلَمِ النّاسِ
358 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أعلَمُ النّاسِ مَن جَمَعَ عِلمَ النّاسِ إلى عِلمِهِ.(142)
359 . عنه صلى الله علیه و آله: سَأَلَ موسى رَبَّهُ عز و جل قالَ: رَبِّ أیُّ عِبادِکَ أعلَمُ؟
قالَ: عالِمٌ لا یَشبَعُ مِنَ العِلمِ یَجمَعُ عِلمَ النّاسِ إلى عِلمِهِ.(143)
360 . عنه صلى الله علیه و آله لِرَجُلٍ قالَ لَهُ: اُحِبُّ أن أکونَ أعلَمَ النّاسِ: اِتَّقِ اللّهَ تَکُن أعلَمَ النّاسِ.(144)
1 / 14
خصوصیات عالِم‌ترینِ مردم
358 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: داناترینِ مردم، کسى است که دانش مردم را با دانش خود جمع کند.
359 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: موسى علیه السلام از پروردگار بلندمرتبه‌اش پرسید: پروردگارا! کدام یک از بندگانت داناتر است؟
خداوند فرمود: «دانشمندى که از دانش، سیر نمى‌شود و دانشِ دیگر مردم را با دانش خود جمع مى‌کند» .
360 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به مردى که به ایشان گفت: دوست دارم داناترینِ مردم باشم: از خدا پروا داشته باش تا داناترینِ مردم باشى.
1) الزمر:9.
2) المجادلة:11.
3) قرّة العیون للفیض الکاشانی: ص 438، ولم نجده فی المصادر الأصلیّة.
4) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 395 ح 5840 عن یونس بن ظبیان عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 164 ح 1.
5) روضة الواعظین: ص 17، بحارالأنوار: ج 1 ص 204 ح 23.
6) جامع الأحادیث للقمّی: ص 102، بحار الأنوار: ج 77 ص 175 ح 9.
7) جامع الأحادیث للقمّی: ص 126.
8) فی المصدر: «یؤخذ» والصحیح ما أثبتناه بقرینة السیاق والمصادر الاُخرى.
9) الخصال: ص 522 ح 12 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 166 ح 7.
10) الکافی: ج 1 ص 40 ح 6 عن عبداللّه بن سنان عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 203 ح 17.
11) جمع حِلس: وهو مِسحٌ یُبسط فی البیت وتُجلّل به الدابّة، ومن المجاز: کُن حِلس بیتک، أیالزمه (أساس البلاغة: ص 138).
12) منیة المرید: ص 135، بحار الأنوار: ج 2 ص 38 ح 60؛ سنن الدارمی: ج 1 ص 85 ح 260 عن ابن مسعود وفیه «العلم» بدل «الحکمة».
13) الفردوس: ج 3 ص 71 ح 4200 عن ابن عبّاس، کنزالعمّال: ج 10 ص 134 ح 28669.
14) فردوس الأخبار: ج 3 ص 96 ح 4014 عن اُمّ هانئ.
15) الکافی: ج 1 ص 48 ح 3 عن حمّاد بن عثمان عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 45 ح 1.
16) الجامع الصغیر: ج2 ص192 ح5711 نقلاً عن أبیالشیخ عن ابن عبّاس.
17) جامع الأخبار: ص 36 ح 18، بحارالأنوار: ج 3 ص 14 ح 37.
18) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 14.
19) الفردوس: ج 2 ص 90 ح 2481 عن عبداللّه بن عمرو.
20) النحل:92.
21) مکارم الأخلاق: ج 2 ص 361 ح 2660 عن عبداللّه بن مسعود، بحارالأنوار: ج 77 ص 110 ح 1.
22) الکافی: ج 1 ص 44 ح 3 عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 77 ص 150 ح 87.
23) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 45 وراجع: تنبیه الخواطر: ج 1 ص 82.
24) الفردوس: ج 4 ص 58 ح 6182 عن ابن عبّاس؛ نهج البلاغة: الحکمة 288 نحوه.
25) تحف العقول: ص 55، بحارالأنوار: ج 67 ص 306 ح 38؛ اُسد الغابة: ج 5 ص 491 الرقم 5657 عن یفوذان بن یفدیدویه و ص 110 الرقم 4774.
26) جامع الأخبار: ص 110 ح 195 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 178 ح 60.
27) الحلم لابن أبی الدنیا: ص 19 ح 3 عن سفیان بن عیینة؛ تهذیب الأحکام: ج 3 ص 72 ح 232 عن ذریح المحاربی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 97 ص 380 ح 1.
28) البقرة:269.
29) آل عمران:164.
30) کنز العمّال: ج 16 ص 117 ح 44123 نقلاً عن الخطیب عن أنس.
31) معانی الأخبار: ص 313 ح 1 عن یزید بن الحسین الکحّال عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 107 ح 3.
32) الکافی: ج 2 ص 46 ح 3 عن عبد العظیم الحسنی عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 68 ص 341 ح 13.
33) حلیة الأولیاء: ج 6 ص 173 عن أنس.
34) بحار الأنوار: ج 77 ص 172 ح 8.
35) جامع الأحادیث للقمّی: ص 72 وراجع: الزهد لابن حنبل: ص 131.5) ..
36) صحیح البخاری: ج 6 ص 2612 ح 6722 عن عبد اللّه بن مسعود.
37) شعب الإیمان: ج 2 ص 280 ح 1764 عن عبد اللّه بن عمرو؛ منیة المرید: ص 105، بحار الأنوار: ج 2 ص 25 ح 88.
38) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 22 عن ابن عبّاس وراجع: تنبیه الخواطر: ج 2 ص 212.
39) الکافی: ج 2 ص 237 ح 25 عن عیسى النهریری عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 69 ص 289 ح 23.
40) المعجم الکبیر: ج 8 ص 199 ح 7810 عن أبی اُمامة وراجع: تحف العقول: ص 393.
41) جامع الأخبار: ص 218 ح 551، بحارالأنوار: ج 2 ص 105 ح 66؛ المناقب للخوارزمی: ص 376 ح 395 عن الإمام علیّ علیه السلام.
42) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1395 ح 4169 عن أبی هریرة؛ بحار الأنوار: ج 2 ص 99 ح 58 عن أبی الدنیا عن الإمام علیّ علیه السلام.
43) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 81 ح 224 عن أنس؛ الأمالی للمفید: ص 29 ح 1 عن محمّد بن جعفر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 171 ح 24.
44) کنز الفوائد: ج 2 ص 107، بحارالأنوار: ج 1 ص 177 ح 54.
45) الکافی: ج 1 ص 30 ح 1 عن زید بن علیّ عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 172 ح 26.
46) الأمالی للطوسی: ص 569 ح 1176 و ص 488 ح 1069 کلاهما عن محمّد بن علیّ عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 171 ح 24.
47) مجمع البیان: ج 2 ص 782؛ تفسیر القرطبی: ج 4 ص 122 نحوه.
48) الفردوس: ج 3 ص 208 ح 4590 عن ابن عمر.
49) الفردوس: ج 2 ص 437 ح 3908 عن الإمام علیّ علیه السلام.
50) الفردوس: ج 2 ص 438 ح 3909 عن أنس.
51) تحف العقول: ص 57، بحارالأنوار: ج 1 ص 168 ح 14.
52) شُعب الإیمان: ج 2 ص 254 ح 1663 عن أنس؛ مشکاة الأنوار: ص 239 ح 691، بحارالأنوار: ج 1 ص 180 ح 65.
53) آداب المتعلّمین: ص 111.
54) آداب المتعلّمین: ص 111، الوافى: ج 1 ص 126.
55) آداب المتعلّمین: ص 111، تفسیر القمّى: ج 2 ص 401.
56) نثر الدرّ: ج 1 ص 175؛ الفردوس: ج 2 ص 192 ح 2957 عن ابن عبّاس نحوه.
57) الأمالی للمفید: ص 29 ح 1 عن محمّد بن جعفر عن أبیه الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 172 ح 25.
58) الفردوس: ج 3 ص 109 ح 4303 عن ابن عبّاس.
59) سنن الدارمی: ج 1 ص 78 ح 225 عن ابن مسعود؛ جامع الأحادیث للقمّی: ص 67 ولیس فیه «تعلّموا الفرائض وعلّموه الناس».
60) تنبیه الغافلین: ص 428 ح 669 عن أبی سعید الخدری.
61) جامع الأحادیث للقمّی: ص 116 عن موسى بن إبراهیم عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام.
62) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 83 ح 228 عن أبی اُمامة؛ بصائر الدرجات: ص 4 ح 8 عن جابر بن یزید الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله ولیس فیه ذیله، بحارالأنوار: ج 1 ص 176 ح 46.
63) بصائر الدرجات: ص 3 ح 1 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 17 ح 40.
64) مسند الشهاب: ج 1 ص 188 ح 279 عن أبی الدرداء.
65) الأمالی للطوسی: ص 577 ح 1191 عن حمزة بن حمران عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 181 ح 71؛ اُسد الغابة: ج 2 ص 11 الرقم 1157 عن حسّان بن أبی سنان.
66) الجَدُّ: الحظّ والسعادة والغنى (لسان العرب: ج 3 ص 108).
67) عوالی اللآلی: ج 1 ص 292 ح 172، بحارالأنوار: ج 1 ص 177 ح 51.
68) الفردوس: ج 2 ص 440 ح 3915 عن أنس.
69) جامع الأخبار: ص 110 ح 195 عن الإمام علیّ علیه السلام.
70) سنن الترمذی: ج 5 ص 29 ح 2647 عن أنس؛ منیة المرید: ص 101.
71) منیة المرید: ص 100، بحارالأنوار: ج 1 ص 184 ح 95؛ تنبیه الغافلین: ص 427 ح 667 عن أنس نحوه.
72) تاریخ بغداد: ج 9 ص 247 عن أبی هریرة وأبی ذرّ؛ منیة المرید: ص 122 عن أبی ذرّ، بحارالأنوار: ج 1 ص 186 ح 111.
73) سنن الدارمی: ج 1 ص 102 ح 341 عن واثلة بن الأسقع؛ منیة المرید: ص 99 وفیها «علما» بدل «العلم» ، بحارالأنوار: ج 1 ص 183 ح 94.
74) المعجم الأوسط: ج 9 ص 174 ح 9454 عن ابن عبّاس.
75) الفردوس: ج 2 ص 438 ح 3910 عن ابن عبّاس؛ الأمالی للشجری: ص 1 ح 60 وفیه «والصیام النافلة» بدل «الصیام».
76) الفردوس: ج 2 ص 441 ح 3917 عن ابن عبّاس.
77) الأمالی للطوسی: ص 618 ح 1275 عن النزّال بن سبرة عن الإمام علیّ علیه السلام وابن مسعود، بحارالأنوار: ج 1 ص 182 ح 72؛ الفقیه والمتفقّه: ج 1 ص 14 عن ابن مسعود.
78) روضة الواعظین: ص 17، بحارالأنوار: ج 1 ص 180 ح 67؛ تاریخ بغداد: ج 6 ص 50 عن ابن عبّاس.
79) عوالی اللآلی: ج 4 ص 75 ح 59، بحارالأنوار: ج 1 ص 177 ح 57؛ العلل المتناهیة: ج 1 ص 66 ح 75 عن عمران نحوه.
80) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 79 ح 219 عن أبیذرّ.
81) منیة المرید: ص 100، بحارالأنوار: ج 1 ص 184 ح 95.
82) منیة المرید: ص 100، بحارالأنوار: ج 1 ص 184 ح 96.
83) الزهد لابن المبارک: ص 487 ح 1386 عن زید بن أسلم؛ کنز الفوائد: ج 2 ص 108 عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه، بحارالأنوار: ج 1 ص 183 ح 93.
84) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 50.
85) تنبیه الخواطر: ج 2 ص 119؛ جامع بیان العلم وفضله: ج1 ص25 نحوه.
86) الفردوس: ج 1 ص 320 ح 1269 عن جابر بن عبداللّه؛ إرشاد القلوب: ص 166 عن الإمام علیّ علیه السلام.
87) روضة الواعظین: ص 17، بحارالأنوار: ج 1 ص 204 ح 23؛ إتحاف السادة المتّقین: ج 1 ص 100 عن عمر نحوه.
88) عوالی اللآلی: ج 1 ص 292 ح 167، بحارالأنوار: ج 77 ص 165 ح 2.
89) الکافی: ج 1 ص 34 ح 1 عن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 164 ح 2؛ مسند الطیالسی: ص 160 ح 1166 عن صفوان بن عسال المرادی.
90) المعجم الکبیر: ج 8 ص 67 ح 7388 عن صفوان بن عسّال المرادیّ.
91) تاریخ بغداد: ج 2 ص 48 و ج 4 ص 253 وفیه «من غدا یطلب علما» بدل «ما غدا رجل یلتمس علما» عن صفوان بن عسّال.
92) أسند بعض العلماء إلى أبی یحیى زکریّا بن یحیى الساجی أنّه قال: کنّا نمشی فی أزقّة البصرة إلى باب بعض المحدّثین، فأسرعنا فی المشی، وکان معنا رجل ماجن فقال: ارفعوا أرجلکم عن أجنحة الملائکة کالمستهزئ فما زال عن مکانه حتّى جفّت رجلاه. وأسند أیضا إلى أبی داوود السجستانیّ أنّه قال: کان فی أصحاب الحدیث رجل خلیع، إلى أن سمع بحدیث النبیّ صلى الله علیه و آله «إنّ المَلائِکَةَ لَتَضَعُ أجنِحَتَها لِطالِبِ العِلمِ» فجعل فی رجلیه مسمارین من حدید، وقال: اُرید أن أطأ أجنحة الملائکة، فأصابته الآکلة فی رجلیه. وذکر أبو عبداللّه محمّد بن إسماعیل التمیمی هذه الحکایة فی شرح مسلم وقال: فشلّتْ رجلاه وسائر أعضائه (منیة المرید: ص 107).
93) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 82 ح 226 عن صفوان بن عسّال المرادی.
94) دعائم الإسلام: ج 1 ص 81.
95) البُرد: ثَوبٌ مُخَطّط (القاموس المحیط: ج 1 ص 276).
96) المعجم الکبیر: ج 8 ص 54 ح 7347؛ منیة المرید: ص 106 و 107 نحوه، بحارالأنوار: ج 1 ص 185 ح 106.
97) برخى از عالمان، از ابو یحیى زکریّا بن یحیى ساجى نقل مى‌کنند که گفت: ما در کوچه‌هاى بصره به حضور یکى از محدّثان مى‌رفتیم و تند راه مى‌پیمودیم. مردى لا اُبالى با ما بود که به تمسخر به ما گفت: «پاهایتان را از روى بال فرشتگان بردارید» . هنوز از جایش تکان نخورده بود که پاهایش خشک شد. نیز، از ابو داوود سِجِستانى نقل شده است که گفت: در میان اهل حدیث، مردى بى‌شرم بود که چون این حدیث پیامبر صلى الله علیه و آله را که: «فرشتگان، بال‌هاى خود را براى جویاى دانش مى‌گسترانند» شنید، دو میخ آهنین به پاهاى خود بست و گفت: «مى‌خواهم بال‌هاى فرشتگان را لگدمال کنم!» . پس، خوره به پاهایش افتاد.
98) بُرد، گونه‌اى لباس خطدار است. م.
99) منیة المرید: ص 103، بحارالأنوار: ج 1 ص 184 ح 101؛ جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 45 عن أبی سعید الخدری.
100) الأمالی للطوسی: ص 182 ح 306 عن أبی قلابة، بحارالأنوار: ج 1 ص 170 ح 21.
101) تاریخ بغداد: ج 3 ص 180 عن زیاد (بن الحارث) الصدائی؛ الأمالی للشجری: ج 1 ص 60.
102) منیة المرید: ص 160.
103) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 45 عن عبداللّه (بن الحرث) بن جزء الزبیدی.
104) الکافی: ج 1 ص 34 ح 1 عن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 164 ح 2؛ سنن أبی داوود: ج 3 ص 317 ح 3641.
105) الأمالی للمفید: ص 29 ح 1 عن محمّد بن جعفر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 172 ح 25.
106) إرشاد القلوب: ص 164.
107) إرشاد القلوب: ص 196؛ کنزالعمّال: ج 15 ص 842 ح 43346 نقلاً عن أبی الشیخ فی الثواب عن ابن عبّاس.
108) الجامع الصغیر: ج 2 ص 582 ح 8535 عن الشیرازی عن عائشة.
109) سنن‌الترمذی: ج 5 ص 29 ح 2648 عن سِخْبرة.
110) المعجم الأوسط: ج 6 ص 37 ح 5722 عن الإمام علیّ علیه السلام.
111) کنزالعمّال: ج 10 ص 164 ح 28854 نقلاً عن الرافعی عن الإمام علیّ علیه السلام.
112) سنن أبی داوود: ج 3 ص 317 ح 3643 عن أبی هریرة.
113) الکافی: ج 1 ص 34 ح 1 عن القدّاح عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 164 ح 2؛ مسند ابن حنبل: ج 8 ص 167 ح 21774 عن قیس بن کثیر.
114) بصائر الدرجات: ص 4 ح 6 عن جریر بن عبداللّه البجلی، بحارالأنوار: ج 1 ص 173 ح 33.
115) صحیح مسلم: ج 4 ص 2074 ح 2699 عن أبی هریرة؛ منیة المرید: ص 104.
116) جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 34 عن أبی الدرداء.
117) کنزالعمّال: ج 10 ص 162 ح 28842 نقلاً عن ابن النجّار عن ابن عمر.
118) شُعب الإیمان: ج 2 ص 264 ح 1699 عن أبی الدرداء.
119) الفردوس: ج 3 ص 329 ح 4989 و ج 1 ص 204 ح 781 کلاهما عن ابن عمر.
120) کذا فی المصدر ویحتمل کونه تصحیفا من «یعملون» ، کما یشهد له ما فی الفردوس: «الناس یعملون الخیر على قدر عقولهم».
121) کنزالفوائد: ج2 ص107، بحارالأنوار: ج1 ص220 ح52. فردوس.
122) فردوس الأخبار: ج 3 ص 96 ح 4013 عن ابن عمر.
123) کنزالفوائد: ج 2 ص 31، بحارالأنوار: ج 1 ص 219 ح 50.
124) لقمان:12 و راجع: الآیات 13 و 16 و 19.
125) الإسراء:39 و راجع: الآیات 3922.
126) الکافی: ج 1 ص 32 ح 1 عن إبراهیم بن عبد الحمید عن الإمام الکاظم علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 211 ح 5؛ المستدرک على‌الصحیحین: ج 4 ص 369 ح 7949 عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص نحوه.
127) انّ المراد بالآیة إمّا مطلق ما یستنبط من التنزیل الحکیم اُصولاً وفروعا وبالفریضة: الواجبات المستنبطة من غیرها، وبالسنّة النوافل کذلک، أو المراد بالآیة المحکمة البراهین العقلیة المستنبطة من القرآن على اصول الدین فانّها محکمة لا تزول بالشکوک والشبهات وبالفریضة سایر الأحکام الواجبة وبالسنة الأحکام المستحبة سواء أخذنا من القرآن أو من غیرها، أو بالفریضة الأحکام الخمسة المستفادة من السنة المطهرة (راجع: هامش مرآة العقول: ج1 ص103).
128) الفردوس: ج 4 ص 35 ح 6110 عن أبی هریرة.
129) حلیة الأولیاء: ج 7 ص 237 عن أبی بکرة؛ منیة المرید: ص 106، بحارالأنوار: ج 1 ص 195 ح 13.
130) همانا مراد از «آیه» ، همه اصول و فروعى است که از قرآن، استنباط مى‌شود و «فریضه» ، واجبات استنباط شده غیر «آیه» است و «سنّت» ، مستحبّات استنباط شده غیر «آیه» . نیز مى‌توان گفت که «آیه استوار» ، به معناى برهان‌هاى عقلىِ استوار و مستفاد از قرآن است و «قانون عادلانه» ، یعنى احکام واجب دین، و «سنّت پایدار» ، یعنى مستحبّات و سنن دینى (ر. ک: مرآة العقول: ج 1 ص 103 / پانوشت).
131) کنز الفوائد: ج 2 ص 31.
132) نثر الدرّ: ج 1 ص 174.
133) المحاسن: ج 1 ص 355 ح 753 عن جابر الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 194 ح 10.
134) مروج الذهب: ج 3 ص 44 وراجع: الخصال: ص 39 ح 22.
135) الفردوس: ج 3 ص 419 ح 5279 عن ابن عمر.
136) نثر الدرّ: ج 1 ص 175 وراجع: المعجم الکبیر: ج 8 ص 220 ح 7875.
137) المعجم الکبیر: ج 10 ص 201 ح 10461 عن عبد اللّه.
138) الفردوس: ج 2 ص 165 ح 2827 عن أبی اُمامة.
139) کنز العمّال: ج 10 ص 147 ح 28750 نقلاً عن ابن السنی عن ابن عمر.
140) الکافی: ج 1 ص 33 ح 7 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 168 ح 12.
141) الخصال: ص 123 ح 117 عن محمّد بن مسلم وغیره عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 187 ح 2.
142) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 395 ح 5840 عن یونس بن ظبیان عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 1 ص 164؛ سنن الدارمی: ج 1 ص 91 ح 290 عن طاووس نحوه.
143) الفردوس: ج 2 ص 314 ح 3419 عن أبی هریرة.
144) کنزالعمّال: ج 16 ص 127 ح 44154.
