10 / 1
وُجوبُ التَّعلیمِ
أ وُجوبُ التَّعلیمِ عَلَى العالِمِ
557 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما أخَذَ اللّهُ المیثاقَ عَلَى الخَلقِ أن یَتَعَلَّموا حَتّى أخَذَ عَلَى العُلَماءِ أن یُعَلِّموا.(1)
558 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ تَعالى یَسأَلُ العَبدَ عَن فَضلِ عِلمِهِ کَما یَسأَلُهُ عَن فَضلِ مالِهِ.(2)
559 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَنبَغی لِلعالِمِ أن یَسکُتَ عَلى عِلمِهِ، ولا یَنبَغی لِلجاهِلِ أن یَسکُتَ عَلى جَهلِهِ، قالَ اللّهُ جَلَّ ذِکرُهُ: «فَسْئَلُوا أَهْلَ اَلذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(3) (4)
ب حُرمَةُ کِتمانِ العِلمِ
الکتاب
«إِنَّ اَلَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اَللّهُ مِنَ اَلْکِتابِ وَ یَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً أُولئِکَ ما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلاَّ اَلنّارَ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اَللّهُ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ» .(5)
10 / 1
وجوب آموزش
الف وجوب آموزش بر عالِم
557 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند از مردم براى یادگیرى، پیمان نگرفت، تا آن گاه که از دانشمندان براى یاد دادن، پیمان گرفت.
558 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، از مازاد دانش انسان مى‌پرسد، همان گونه که از مازاد دارایى‌اش مى‌پرسد.
559 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سزاوار نیست که دانشمند، با وجود دانشش، خاموش بماند و سزاوار نیست که نادان، بر نادانى‌اش ساکت باشد. خداوند عز و جل مى‌فرماید: «اگر نمى‌دانید، از اهل ذکر بپرسید» .
ب حرام بودن کتمان علم
قرآن
«کسانى که آنچه را خداوند از کتابْ نازل کرده، پنهان مى‌دارند و بِدان بهاى ناچیزى به دست
مى‌آورند، آنان جز آتش، در شکم‌هاى خویش فرو نمى‌برند. و خدا روز قیامت با ایشان سخن نخواهد گفت و پاکشان نخواهد کرد و عذابى دردناک خواهند داشت» .
«إِنَّ اَلَّذِینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ اَلْبَیِّناتِ وَ اَلْهُدى مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنّاهُ لِلنّاسِ فِی اَلْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اَللّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اَللاّعِنُونَ» .(6)
«وَ إِذْ أَخَذَ اَللّهُ مِیثاقَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اِشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ».(7)
الحدیث
560 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ما آتَى اللّهُ عز و جل عالِماً عِلماً إلّا أخَذَ عَلَیهِ المیثاقَ أن لا یَکتُمَهُ أحَداً.(8)
561 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن کَتَمَ عِلماً مِمّا یَنفَعُ اللّهُ بِهِ فی أمرِ النّاسِ، أمرِ الدّینِ؛ ألجَمَهُ اللّهُ یَومَ القِیامَةِ بِلِجامٍ مِنَ النّارِ.(9)
562 . عنه صلى الله علیه و آله: أیُّما رَجُلٍ آتاهُ اللّهُ عِلماً فَکَتَمَهُ، لَقِیَ اللّهَ یَومَ القِیامَةِ مُلجَماً بِلِجامٍ مِن نارٍ.(10)
563 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن سُئِلَ عَن عِلمٍ ثُمَّ کَتَمَهُ، اُلجِمَ یَومَ القِیامَةِ بِلِجامٍ مِن نارٍ.(11)
564 . عنه صلى الله علیه و آله: العِلمُ لا یَحِلُّ مَنعُهُ.(12)
«کسانى که نشانه‌هاى روشن، و ره‌نمودى را که فرو فرستاده‌ایم، بعد از آن که آن را براى مردم در کتابْ توضیح داده‌ایم، نهفته مى‌دارند، آنان را خدا لعنت مى‌کند و لعنت‌کنندگان لعنتشان مى‌کنند» .
«و [یاد کن]هنگامى را که خداوند از کسانى که به آنان کتاب داده شده، پیمان گرفت که: حتماً باید آن را [به وضوح]براى مردم بیان نمایید و کتمانش مکنید. پس، آن [عهد]را پشتِ سرِ خود انداختند و در برابر آن، بهایى ناچیز به دست آوردند، و چه بد معامله‌اى کردند!» .
حدیث
560 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل به دانشمندى دانش عطا نکرد، جز آن که از او پیمان گرفت که آن را از هیچ کس پنهان ندارد.
561 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانشى را که خداوند، آن را براى امور دینىِ مردم سودمند قرار داده است، پنهان کند، خداوند، در روز قیامت، او را با لگامى از آتش، لگام مى‌زند.
562 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس که خداوند به او دانشى بدهد، ولى آن را پنهان کند، خداوند را در روز قیامت با لگامى از آتش، ملاقات مى‌کند.
563 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس از دانشى پرسیده شود و آن را پنهان کند، روز قیامت، با لگامى از آتش، لگام زده مى‌شود.
564 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: منع دانش، روا نیست.
565 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا لَعَنَ آخِرُ هذِهِ الاُمَّةِ أوَّلَها، فَمَن کَتَمَ حَدیثاً فَقَد کَتَمَ ما أنزَلَ اللّهُ.(13)
566 . عنه صلى الله علیه و آله: مَثَلُ الَّذی یَتَعَلَّمُ العِلمَ ثُمَّ لا یُحَدِّثُ بِهِ کَمَثَلِ الَّذی یَکنِزُ الکَنزَ فَلا یُنفِقُ مِنهُ.(14)
567 . عنه صلى الله علیه و آله: لا أعرِفَنَّ رَجُلًا مِنکُم عَلِمَ عِلماً فَکَتَمَهُ فَرَقاً(15) مِنَ النّاسِ.(16)
10 / 2
مَسؤولِیَّةُ الوالی فِی تَعلیم المُجتَمَع وَتَربِیَتهِم
568 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله لِمُعاذٍ لَمّا بَعَثَهُ إلَى الیَمَنِ: یا مُعاذُ، عَلِّمهُم کِتابَ اللّهِ، وأحسِن أدَ بَهُم عَلَى الأَخلاقِ الصّالِحَةِ. . . ثُمَّ بُثَّ فیهِمُ المُعَلِّمینَ.(17)
10 / 3
فَضلُ التَّعلیمِ
569 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أفضَلُ الصَّدَقَةِ أن یَتَعَلَّمَ المَرءُ المُسلِمُ عِلماً ثُمَّ یُعَلِّمَهُ أخاهُ المُسلِمَ.(18)
570 . عنه صلى الله علیه و آله: ما تَصَدَّقَ النّاسُ بِصَدَقَةٍ مِثلِ عِلمٍ یُنشَرُ.(19)
565 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هنگامى که [نسل‌هاى]آخر این امّتْ اوّلش را لعنت کند، هر کس حدیثى را پنهان بدارد، بى‌گمان، چیزى را پنهان داشته که خداوند نازل کرده است.
566 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مَثَل کسى که دانش مى‌آموزد، ولى آن را بازگو نمى‌کند، مَثَل کسى است که گنج مى‌اندوزد، ولى از آن خرج نمى‌کند.
567 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نبینم کسى از شما دانشى را آموخته باشد، ولى از ترس مردم، آن را پنهان بدارد!
10 / 2
مسئولیت فرمان‌روا در آموزش و پرورش جامعه
568 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به معاذ، هنگامى که او را به سوى یمن فرستاد: اى معاذ! به آنان، کتاب خدا را بیاموز و آنها را به اخلاق نیکو، تربیت کن. . . . سپس آموزگاران را در میان آنها بپراکن.
10 / 3
ارزش آموزش
569 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترین صدقه، آن است که فرد مسلمان دانشى را فرا گیرد و سپس آن را به برادر مسلمانش بیاموزد.
570 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مردم، صدقه‌اى همچون نشر دانش نداده‌اند.
571 . عنه صلى الله علیه و آله: مِنَ الصَّدَقَةِ أن یَتَعَلَّمَ الرَّجُلُ العِلمَ ویُعَلِّمَهُ النّاسَ.(20)
572 . عنه صلى الله علیه و آله: فَضلُ عِلمِکَ تَعودُ بِهِ عَلى أخیکَ الَّذی لا عِلمَ عِندَهُ صَدَقَةٌ مِنکَ عَلَیهِ.(21)
573 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن عَلَّمَ عِلماً فَلَهُ أجرُ مَن عَمِلَ بِهِ، لا یَنقُصُ مِن أجرِ العامِلِ.(22)
574 . عنه صلى الله علیه و آله: خَیرُ ما یُخَلِّفُ الرَّجُلُ مِن بَعدِهِ ثَلاثٌ: وَلَدٌ صالِحٌ یَدعو لَهُ، وصَدَقَةٌ تَجری یَبلُغُهُ أجرُها، وعِلمٌ یُعمَلُ بِهِ مِن بَعدِهِ.(23)
575 . عنه صلى الله علیه و آله: یَجیءُ الرَّجُلُ یَومَ القِیامَةِ ولَهُ مِنَ الحَسَناتِ کَالسَّحابِ الرُّکامِ أو کَالجِبالِ الرَّواسی فَیَقولُ: یا رَبِّ، أنّى لی هذا ولَم أعمَلها؟ فَیَقولُ: هذا عِلمُکَ الَّذی عَلَّمتَهُ النّاسَ یُعمَلُ بِهِ مِن بَعدِکَ.(24)
10 / 4
فَضلُ المُعَلِّمِ
الکتاب
«رَبَّنا وَ اِبْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ اَلْکِتابَ وَ اَلْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ اَلْعَزِیزُ اَلْحَکِیمُ».(25)
«کَما أَرْسَلْنا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِنا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ اَلْکِتابَ وَ اَلْحِکْمَةَ وَ یُعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ» .(26)
571 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از جمله صدقه، آن است که انسان، دانشى را فرا گیرد و آن را به مردم بیاموزد.
572 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مازاد دانشت را که به برادرِ بى‌بهره از دانشت مى‌رسانى، صدقه تو به او به شمار مى‌آید.
573 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دانشى را یاد بدهد، پاداش عامل به آن را دارد، بى آن که از پاداش عامل، کاسته شود.
574 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بهترین چیزهایى که مرد پس از خود به یادگار مى‌نهد، سه چیز است: فرزند شایسته‌اى که برایش دعا مى‌کند، صدقه جاریه‌اى که پاداشش به وى مى‌رسد و دانشى که پس از وى بِدان عمل مى‌شود.
575 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آدمى در روز رستاخیز مى‌آید و با خود، کارهاى نیکى چون ابرهاى انبوه یا کوه‌هاى استوار دارد. پس مى‌گوید: پروردگارا! اینها را که من نکرده‌ام. پس، از کجایند؟
[خداوند]مى‌فرماید: «این، دانش توست که به مردم آموختى و پس از تو، بِدان عمل کردند» .
10 / 4
ارزش آموزگار
قرآن
«پروردگارا! در میان آنان، فرستاده‌اى از خودشان برانگیز تا آیات تو راى بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه‌شان کند، که تو خود، شکست‌ناپذیر حکیمى» .
«همان طور که در میان شما، فرستاده‌اى از خودتان روانه کردیم [که]آیات ما را بر شما مى‌خواند و شما را پاک مى‌گرداند و به شما کتاب و حکمت مى‌آموزد و آنچه را نمى‌دانستید، به شما یاد مى‌دهد» .
«لَقَدْ مَنَّ اَللّهُ عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ اَلْکِتابَ وَ اَلْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» .(27)
«هُوَ اَلَّذِی بَعَثَ فِی اَلْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ اَلْکِتابَ وَ اَلْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ» .(28)
الحدیث
576 . سنن ابن ماجة عن عبد اللّه بن عمرو: خَرَجَ رَسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله ذاتَ یَومٍ مِن بَعضِ حُجَرِهِ فَدَخَلَ المَسجِدَ فَإِذا هُوَ بِحَلقَتَینِ: إحداهُما یَقرَؤونَ القُرآنَ ویَدعونَ اللّهَ، وَالاُخرى یَتَعَلَّمونَ ویُعَلِّمونَ. فَقالَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله: کُلٌّ عَلى خَیرٍ هؤُلاءِ یَقرَؤونَ القُرآنَ ویَدعونَ اللّهَ، فَإِن شاءَ أعطاهُم وإن شاءَ مَنَعَهُم، وهؤُلاءِ یَتَعَلَّمونَ ویُعَلِّمونَ، وإنَّما بُعِثتُ مُعَلِّماً. فَجَلَسَ مَعَهُم.(29)
577 . سنن الدارمی عن عبد اللّه بن عمرو: إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله مَرَّ بِمَجلِسَینِ فی مَسجِدِهِ، فَقالَ صلى الله علیه و آله: کِلاهُما عَلى خَیرٍ، وأحَدُهُما أفضَلُ مِن صاحِبِهِ، أمّا هؤُلاءِ فَیَدعونَ اللّهَ ویَرغَبونَ إلَیهِ، فَإِن شاءَ أعطاهُم وإن شاءَ مَنَعَهُم، وأمّا هؤُلاءِ فَیَتَعَلَّمونَ الفِقهَ وَالعِلمَ، ویُعَلِّمونَ الجاهِلَ، فَهُم أفضَلُ، وإنَّما بُعِثتُ مُعَلِّماً. ثُمَّ جَلَسَ فیهِم.(30)
578 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مُعَلِّمُ الخَیرِ یَستَغفِرُ لَهُ کُلُّ شَیءٍ حَتَّى الحیتانُ فِی البَحرِ.(31)
«به یقین، خدا بر مؤمنان، منّت نهاد [که]پیامبرى از خودشان در میان آنان برانگیخت تا آیات خود را بر ایشان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد. قطعاً پیش از آن، در گمراهى آشکارى بودند» .
«اوست آن کس که در میان بى‌سوادان، فرستاده‌اى از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد، و [آنان]قطعاً پیش از آن، در گمراهى آشکارى بودند» .
حدیث
576 . سنن ابن ماجة به نقل از عبد اللّه بن عمرو: روزى پیامبر خدا از یکى از حجره‌هاى خود بیرون آمد و داخل مسجد شد و با دو حلقه روبه‌رو شد: یک حلقه قرآن مى‌خواندند و خدا را یاد مى‌کردند، و حلقه دیگر به یاد گرفتن و یاد دادن، سرگرم بودند. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «همه اینها در کار خیرند. اینان به تلاوت قرآن مشغول‌اند و دعا مى‌کنند. اگر خدا بخواهد، به ایشان عطا مى‌کند و اگر بخواهد، باز مى‌دارد؛ و آنان به آموختن و فرا گرفتن، سرگرم‌اند و من، آموزگار برانگیخته شده‌ام» . پس با آنان نشست.
577 . سنن الدارمى به نقل از عبد اللّه بن عمرو: پیامبر خدا بر دو گروه در مسجدش گذشت و فرمود: «هر دو در کار خیرند؛ ولى یکى بر دیگرى برترى دارد. اینان خدا را مى‌خوانند و به او رغبت مى‌ورزند. پس اگر خدا بخواهد، بدانان عطا مى‌کند و اگر بخواهد، باز مى‌دارد؛ ولى گروه دیگر، فقه و دانش فرا مى‌گیرند و به کسى که نمى‌داند، مى‌آموزند. پس اینان برترند و من، آموزگار برانگیخته شده‌ام» . پس در میان آنان نشست.
578 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همه چیز، حتّى ماهیان دریا، براى آموزگار نیکى، آمرزش مى‌طلبند.
579 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ مُعَلِّمَ الخَیرِ یَستَغفِرُ لَهُ دَوابُّ الأَرضِ وحیتانُ البَحرِ وکُلُّ ذی روحٍ فِی الهَواءِ وجَمیعُ أهلِ السَّماءِ وَالأَرضِ، وإنَّ العالِمَ وَالمُتَعَلِّمَ فِی الأَجرِ سَواءٌ یَأتِیانِ یَومَ القِیامَةِ کَفَرَسَی رِهانٍ یَزدَحِمانِ.(32)
580 . عنه صلى الله علیه و آله: الخَلقُ کُلُّهُم یُصَلّونَ عَلى مُعَلِّمِ الخَیرِ؛ حَتّى حیتانُ البَحرِ. (33)
581 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ ومَلائِکَتَهُ وأهلَ سَماواتِهِ وأرَضیهِ وَالنّونَ فِی البَحرِ یُصَلّونَ عَلَى الَّذینَ یُعَلِّمونَ النّاسَ الخَیرَ.(34)
582 . عنه صلى الله علیه و آله: اللّهُمَّ اغفِر لِلمُعَلِّمینَ ثَلاثاً، وأطِل أعمارَهُم، وبارِک لَهُم فی کَسبِهِم.(35)
583 . عنه صلى الله علیه و آله: الدُّنیا مَلعونَةٌ؛ مَلعونٌ ما فیها إلّا ذِکرَ اللّهِ وما والاهُ أو مُعَلِّما أو مُتَعَلِّما.(36)
584 . عنه صلى الله علیه و آله: ألا اُخبِرُکُم عَنِ الأَجوَدِ الأَجوَدِ؟ اللّهُ الأَجوَدُ الأَجوَدُ، وأنَا أجوَدُ وُلدِ آدَمَ، وأجوَدُهُم مِن بَعدی رَجُلٌ عَلِمَ عِلماً فَنَشَرَ عِلمَهُ، یُبعَثُ یَومَ القِیامَةِ اُمَّةً واحِدَةً، ورَجُلٌ جادَ بِنَفسِهِ فی سَبیلِ اللّهِ حَتّى یُقتَلَ.(37)
585 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا قالَ المُعَلِّمُ لِلصَّبِیِّ: قُل «بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ» ، فَقالَ الصَّبِیُّ: «بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ» ، کَتَبَ اللّهُ بَراءَةً لِلصَّبِیِّ وبَراءَةً لِأَبَوَیهِ وبَراءَةً لِلمُعَلِّمِ.(38)
586 . عنه صلى الله علیه و آله: تَعلیمُ العِلمِ کَفّارَةُ الکَبائِرِ.(39)
579 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جنبندگان زمین و ماهیان دریا و هر جاندارى در هوا و همه اهل آسمان و زمین، براى آموزگار نیکى، آمرزش مى‌خواهند، و دانشمند و دانشجو در پاداش برابرند و روز رستاخیز، چون دو اسب در مسابقه، دوشادوش همدیگر مى‌آیند.
580 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همه آفریدگان حتّى ماهیان دریا بر آموزگار نیکى، درود مى‌فرستند.
581 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند و فرشتگان و اهل آسمان‌ها و زمین‌هایش و [حتّى]ماهى در دریا، بر کسانى که به مردم نیکى مى‌آموزند، درود مى‌فرستند.
582 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خدایا! آموزگاران را ببخشاى (سه بار) و عمرشان را طولانى کن و کسب و کارشان را رونق بخش.
583 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دنیا، نفرین شده و آنچه در آن است نیز نفرین شده است، مگر یاد خدا و آنچه در آن ردیف است، یا آموزگار و یا شاگرد.
584 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آیا شما را از برترین بخشنده آگاه سازم؟ خداوند، بخشنده‌ترین است و من، بخشنده‌ترین فرزند آدم هستم و بخشنده‌ترین کس، پس از من، مردى است که دانشى را مى‌آموزد و آن را منتشر مى‌کند که وى در روز قیامت، [به صورت]یک امّتْ برانگیخته مى‌شود و نیز مردى که جان خود را در راه خدا بذل مى‌کند تا آن که کشته شود.
585 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هنگامى که آموزگار به کودک بگوید: بگو «بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ» و کودک بگوید: «بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ» ، خداوند، دورى از آتش را براى کودک و پدر و مادرش و آموزگار مى‌نویسد.
586 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آموزش دادن دانش، کفّاره گناهان بزرگ است.
587 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا تَعَلَّمتَ باباً مِنَ العِلمِ کانَ خَیراً لَکَ مِن أن تُصَلِّیَ ألفَ رَکعَةٍ تَطَوُّعاً مُتَقَبَّلَةً، وإذا عَلَّمتَ النّاسَ، عُمِلَ بِهِ أو لَم یُعمَل بِهِ، فَهُوَ خَیرٌ لَکَ مِن ألفِ رَکعَةٍ تُصَلّیها تَطَوُّعاً مُتَقَبَّلَةً.(40)
588 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن جاءَ مَسجِدی هذا لَم یَأتِهِ إلّا لِخَیرٍ یَتَعَلَّمُهُ أو یُعَلِّمُهُ فَهُوَ بِمَنزِلَةِ المُجاهِدِ فی سَبیلِ اللّهِ، ومَن جاءَ لِغَیرِ ذلِکَ فَهُوَ بِمَنزِلَةِ الرَّجُلِ یَنظُرُ إلى مَتاعِ غَیرِهِ.(41)
589 . عنه صلى الله علیه و آله: أشَدُّ مِن یُتمِ الیَتیمِ الَّذِی انقَطَعَ عَن اُمِّهِ وأبیهِ، یُتمُ یَتیمٍ اِنقَطَعَ عَن إمامِهِ ولا یَقدِرُ عَلَى الوُصولِ إلَیهِ ولا یَدری کَیفَ حُکمُهُ فیما یُبتَلى بِهِ مِن شَرائِعِ دینِهِ. ألا فَمَن کانَ مِن شیعَتِنا عالِماً بِعُلومِنا وهذَا الجاهِلُ بِشَریعَتِنَا المُنقَطِعُ عَن مُشاهَدَتِنا یَتیمٌ فی حِجرِهِ، ألا فَمَن هَداهُ وأرشَدَهُ وعَلَّمَهُ شَریعَتَنا کانَ مَعَنا فِی الرَّفیقِ الأَعلى.(42)
590 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ عز و جل رَفیقٌ یُحِبُّ الرِّفقَ فِی الأَمرِ کُلِّهِ، ویُحِبُّ کُلَّ قَلبٍ خاشِعٍ حَزینٍ رَحیمٍ، یُعَلِّمُ النّاسَ الخَیرَ ویَدعو إلى طاعَةِ اللّهِ.(43)
591 . عنه صلى الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام: یا عَلِیُّ، مِن صِفاتِ المُؤمِنِ أن یَکونَ. . . ضِحکُهُ تَبَسُّماً، وَاجتِماعُهُ تَعَلُّماً، مُذَکِّرُ الغافِلِ، مُعَلِّمُ الجاهِلِ.(44)
592 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثٌ مِن حَقائِقِ الإِیمانِ: الإِنفاقُ مِنَ الإِقتارِ، وإنصافُکَ النّاسَ مِن نَفسِکَ، وبَذلُ العِلمِ لِلمُتَعَلِّمِ.(45)
587 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه بابى از دانش را فراگرفتى، برایت بهتر از آن است که هزار رکعت نماز مستحبّىِ پذیرفته شده بخوانى، و اگر به مردم آموختى نیز چه بدان عمل بشود و چه نشود، برایت بهتر از آن است که هزار رکعت نماز مستحبّىِ پذیرفته شده بخوانى.
588 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس به مسجد من بیاید و هدفى جز یاد گرفتن و یا یاد دادن نیکى نداشته باشد، مانند مجاهد در راه خداست و هر کس براى غیر از این بیاید، چون کسى است که به تماشاى کالاى دیگران آمده است.
589 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سخت‌تر از یتیمىِ کسى که پدر و مادرش را از دست داده است، یتیمىِ آن کس است که از امام خویش جدا شده و نمى‌تواند به او برسد و احکام مسائل شرعى خود را نمى‌داند. هان! هر کس از شیعیان ما که به دانش‌هاى ما داناست، [بداند که]این شخصِ نادان به آیین ما و محروم از دیدار ما، یتیمى است در دامان او [و او باید سرپرستى‌اش را به عهده بگیرد]. هان! هر کس او را هدایت کند و ره بنماید و آیین ما را به او بیاموزد، با ما در رفیق اعلا خواهد بود.
590 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل مداراکننده است و مدارا را در همه کارها دوست دارد و هر دل فروتن اندوهگینِ مهربانى را که به مردم، نیکى مى‌آموزد و به اطاعت خدا مى‌خوانَد، دوست دارد.
591 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به على علیه السلام: اى على! از ویژگى‌هاى مؤمن است که. . . خنده‌اش لبخند و گِرد هم آمدنش براى یادگیرى است، به غافل یادآور مى‌شود و به کسى که نمى‌داند، یاد مى‌دهد.
592 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سه چیز، از حقایق ایمان است: انفاق در تنگ‌دستى، انصاف داشتنت با مردم و بذل دانش به دانشجو.
10 / 5
حُقوقُ المُعَلِّمِ
593 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن تَعَلَّمتَ مِنهُ حَرفاً، صِرتَ لَهُ عَبداً.(46)
594 . منیة المرید: قالَ [رَسولُ اللّهِ]صلى الله علیه و آله: مَن عَلَّمَ أحَداً مَسأَلَةً مَلَکَ رِقَّهُ.
قیلَ: أیَبیعُهُ ویَشتَریهِ؟
قالَ: بَل یَأمُرُهُ ویَنهاهُ.(47)
595 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ لا یَستَخِفُّ بِهِم إلّا مُنافِقٌ بَیِّنٌ نِفاقُهُ: ذو شَیبَةٍ فِی الإِسلامِ، ومُعَلِّمُ الخَیرِ، وإمامٌ عادِلٌ.(48)
596 . عنه صلى الله علیه و آله: المُعَلِّمونَ خَیرُ النّاسِ؛ کُلَّما (49) اُخلِقَ الذِّکرُ جَدَّدوهُ، أعطوهُم ولا تَستَأجِروهُم فَتُحرِجوهُم، فَإِنَّ المُعَلِّمَ إذا قالَ لِلصَّبِیِّ: قُل: «بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ» فَقالَ، کَتَبَ اللّهُ بَراءَةً لِلصَّبِیِّ وبَراءَةً لِلمُعَلِّمِ وبَراءَةً لِأَبَوَیهِ مِنَ النّارِ.(50)
10 / 5
حقوق آموزگار
593 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از هر کس گفته‌اى آموختى، بنده‌اش شده‌اى.
594 . منیة المرید: پیامبر خدا فرمود: «هر کس به شخصى مسئله‌اى بیاموزد، مالک وى مى‌گردد» .
گفته شد: آیا مى‌تواند وى را خرید و فروش کند؟
فرمود: «نه! مى‌تواند امر و نَهیَش کند» .
595 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سه نفر را هیچ کس سبک نمى‌شمُرَد، جز منافقى که نفاقش آشکار شده است: کسى که موى خود را در اسلامْ سپید کرده است، آموزگار نیکى و فرمان‌رواى عادل.
596 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آموزگاران، بهترینِ مردم‌اند. هر گاه یاد [خدا]کهنه مى‌شود، تجدیدش مى‌کنند. به آنان عطا کنید؛ ولى آنها را به مزدورى نگیرید که بر آنان سخت مى‌آید؛ زیرا آموزگار، آن گاه که به کودک مى‌گوید: بگو: «بسم اللّه الرحمن الرحیم» و او بگوید، خداوند، رهایى از آتش را براى کودک و آموزگار و پدر و مادر کودک، مى‌نویسد.
1) أعلام الدین: ص 80 وراجع: الفردوس: ج 4 ص 84 ح 6262 وبحارالأنوار: ج 11 ص 206.
2) الجامع الصغیر: ج 1 ص 291 ح 1911 نقلاً عن الطبرانی فی الأوسط عن ابن عمر.
3) النحل:43.
4) المعجم الأوسط: ج 5 ص 298 ح 5365 عن جابر.
5) البقرة:174.
6) البقرة:159.
7) آل عمران:187.
8) الفردوس: ج 4 ص 84 ح 6263 عن أبیهریرة.
9) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 97 ح 265 عن أبی سعید الخدری وراجع: منیة المرید: ص 136 وبحارالأنوار: ج 2 ص 78 ح 66.
10) المعجم الأوسط: ج 5 ص 356 ح 5540؛ الأمالی للطوسی: ص377 ح 808 کلاهما عن ابن مسعود، بحارالأنوار: ج 2 ص68 ح 19.
11) سنن الترمذی: ج 5 ص 29 ح 2649 عن أبی هریرة؛ تنبیه الخواطر: ج 2 ص 7 نحوه.
12) فردوس الأخبار: ج 3 ص 96 ح 4015 عن أبی هریرة.
13) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 97 ح 263 عن جابر.
14) المعجم الأوسط: ج 1 ص 213 ح 689 عن أبی هریرة.
15) الفَرَق بالتحریک: الخوف (الصحاح: ج 4 ص 1541).
16) کنزالعمّال: ج 10 ص 217 ح 29152 و ص 306 ح 29532 کلاهما نقلاً عن ابن عساکر فی التاریخ عن أبی سعید الخدری.
17) تحف العقول: ص 25، بحارالأنوار: ج 77 ص 127 ح 33.
18) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 89 ح 243 عن أبی هریرة؛ منیة المرید: ص 105 نحوه، بحارالأنوار: ج 2 ص 25 ح 89.
19) المعجم الکبیر: ج 7 ص 231 ح 6964 عن سمرة بن جندب؛ منیة المرید: ص 105، بحارالأنوار: ج 2 ص 25 ح 87.
20) عدّة الداعی: ص 63، بحارالأنوار: ج 2 ص 24 ح 79؛ جامع بیان العلم وفضله: ج 1 ص 123 عن الحسن نحوه.
21) البیان والتبیین: ج 2 ص 57 عن أنس.
22) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 88 ح 240 عن معاذ بن أنس؛ إرشاد القلوب: ص 14 وفیه «إلى یوم القیامة» بدل «لا ینقص من أجر العامل».
23) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 88 ح 341 عن أبی قتادة.
24) بصائر الدرجات: ص 5 ح 16 عن الحمّاد الحارثی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 18 ح 44.
25) البقرة:129.
26) البقرة:151.
27) آل عمران:164.
28) الجمعة:2.
29) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 83 ح 229 وراجع: منیة المرید: ص 106.
30) سنن الدارمی: ج 1 ص 105 ح 355.
31) الفردوس: ج 4 ص 158 ح 6493 عن جابر.
32) بصائر الدرجات: ص 3 ح 1 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 17 ح 40.
33) فردوس الأخبار: ج 2 ص 319 ح 2818 عن عائشة.
34) سنن الدارمی: ج 1 ص 93 ح 294 عن مکحول وراجع: عوالی اللآلی: ج 1 ص 359 ح 30.
35) تاریخ بغداد: ج 3 ص 64 عن ابن عبّاس.
36) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1377 ح 4112 عن أبی هریرة.
37) مسند أبی یعلى: ج 3 ص 190 ح 2782 عن أنس.
38) جامع الأخبار: ص 119 ح 214، بحارالأنوار: ج 92 ص 257 ح 52؛ الفردوس: ج 4 ص 193 ح 6597 عن ابن عبّاس نحوه.
39) الفردوس: ج 2 ص 68 ح 2383 عن أبی ذرّ.
40) الفردوس: ج 1 ص 278 ح 1084 عن أبی ذرّ.
41) سنن ابن ماجة: ج 1 ص 82 ح 227 عن أبی هریرة.
42) الاحتجاج: ج 1 ص 9 ح 2 عن یوسف بن محمّد بن زیاد وعلیّ بن محمّد بن سیّار عن الإمام العسکری عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 2 ح 1.
43) الفردوس: ج 1 ص 158 ح 582 عن أبی الدرداء.
44) التمحیص: ص 74 ح 171، بحارالأنوار: ج 67 ص 310 ح 45.
45) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 360 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه عن الإمام علیّ علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 2 ص 15 ح 30.
46) عوالی اللآلی: ج 1 ص 292 ح 163، بحارالأنوار: ج 77 ص 165 ح 2.
47) منیة المرید: ص 243، بحارالأنوار: ج 108 ص 16.
48) تاریخ بغداد: ج 8 ص 27 عن عمارة عن أبیه عن جدّه.
49) فی المصدر «کما» ، والتصویب من فردوس الأخبار: ج 4 ص 477 ح 6879.
50) الفردوس: ج 4 ص 193 ح 6597 عن ابن عبّاس.
