7 / 1
التَّحذیرُ مِنَ الجَهلِ
الکتاب
«إِنَّ شَرَّ اَلدَّوَابِّ عِنْدَ اَللّهِ اَلصُّمُّ اَلْبُکْمُ اَلَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ» .(1)
الحدیث
143 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: یا عَلِیُّ، لا فَقرَ أشَدُّ مِنَ الجَهلِ، ولا مالَ أعوَدُ مِنَ العَقلِ.(2)
144 . عنه صلى الله علیه و آله: صَدیقُ کُلِّ امرِىً عَقلُهُ، وعَدُوُّهُ جَهلُهُ.(3)
145 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن لَم یَنفَعهُ فِقهُهُ ضَرَّهُ جَهلُهُ.(4)
146 . عنه صلى الله علیه و آله: مَا استَرذَلَ اللّهُ تَعالى عَبدًا إلّا حَظَرَ عَلَیهِ العِلمَ وَالأَدَبَ.(5)
7 / 1
هشدار درباره جهل
قرآن
«قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا، کران و لالانى‌اند که نمى‌اندیشند» .
حدیث
143 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى على! هیچ تنگ‌دستى‌اى، بدتر از نادانى نیست و هیچ سرمایه‌اى، سودمندتر از خردمندى نیست.
144 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دوست هر انسانى، خِرد اوست و دشمن او، نادانى‌اش.
145 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که فهمش به او سود نرسانَد، نادانى‌اش به او آسیب مى‌رساند.
146 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، بنده‌اى را فرومایه نکرد، مگر آن که او را از دانش و ادب محروم ساخت.
147 . عنه صلى الله علیه و آله: قَلبٌ لَیسَ فیهِ شَیءٌ مِنَ الحِکمَةِ کَبَیتٍ خَرِبٍ، فَتَعَلَّموا وعَلِّموا، وتَفَقَّهوا ولا تَموتوا جُهّالًا، فَإِنَّ اللّهَ لا یَعذِرُ عَلَى الجَهلِ.(6)
148 . عنه صلى الله علیه و آله: الزّاهِدُ الجاهِلُ مَسخَرَةُ الشَّیطانِ.(7)
149 . عنه صلى الله علیه و آله: ما أعَزَّ اللّهُ بِجَهلٍ قَطُّ، ولا أذَلَّ بِحِلمٍ قَطُّ.(8)
150 . عنه صلى الله علیه و آله: شَرُّ الدُّنیا وَالآخِرَةِ مَعَ الجَهلِ.(9)
151 . عنه صلى الله علیه و آله: الجَهلُ ضَلالَةٌ.(10)
7 / 2
وُجوبُ الهِجرَة مِن قُرَى الجُهّالِ
الکتاب
«اَلْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلاّ یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اَللّهُ عَلى رَسُولِهِ وَ اَللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ- وَ مِنَ اَلْأَعْرابِ مَنْ یَتَّخِذُ ما یُنْفِقُ مَغْرَماً وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ اَلدَّوائِرَ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ اَلسَّوْءِ وَ اَللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ».(11)
الحدیث
152 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله فی وَصِیَتِه لِعَلیٍّ علیه السلام: یا عَلِیُّ، لا تَسکُنِ الرُّسْتاقَ، فإنَّ شُیُوخَهُم جَهَلَةٌ، وشُبّانَهُم عَرَمَةٌ، ونِسوانَهُم کَشَفَةٌ، والعالِمُ بَینَهُم کالجِیفَةِ بینَ الکِلابِ.(12)
147 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دلى که در آن حکمت نیست، مانند خانه‌اى ویران است. پس بیاموزید و آموزش دهید، و بفهمید و نادان نمیرید. به راستى که خداوند، بهانه نادانى (ناآگاهى) را نمى‌پذیرد.
148 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پارساى نادان، [مایه]ریشخند شیطان است.
149 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، هیچ کس را به سبب نادانى، عزیز نکرد و هیچ کس را به سبب بردبارى، خوار نساخت.
150 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بدىِ دنیا و آخرت، با نادانى است.
151 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نادانى، گم‌راهى است.
7 / 2
لزوم کوچ از جوامع جاهل
قرآن
«بادیه‌نشینانِ عرب، در کفر و نفاق [از دیگران]سخت‌ترند و به این که حدود آنچه را که خدا بر فرستاده‌اش نازل کرده، ندانند، سزاوارترند. و خدا داناى حکیم است. و برخى از آن بادیه‌نشینان، کسانى هستند که آنچه را [در راه خدا]هزینه مى‌کنند، خسارتى [براى خود]مى‌دانند، و براى شما پیشامدهاى بد انتظار مى‌برند. پیشامدِ بد براى آنان خواهد بود، و خدا شنواى داناست» .
حدیث
152 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در سفارش به على علیه السلام: اى على! در روستا [هایى که تحصیل دانش در آنها مقدور نیست]سکونت مکن؛ چرا که پیرانش، نادان‌اند و جوانانش، شرور و زنانش، بى‌حجاب، و عالِم در میان آنها چونان لاشه مُردارى است در میان سگان.
153 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن لَم یَتَوَرَّعْ فی دِینِ اللّهِ ابْتَلاهُ اللّهُ بثلاثِ خِصالٍ: إمّا أن یُمِیتَهُ شابّا، أو یُوقِعَهُ فی خِدمَةِ السلطانِ، أو یُسْکِنَهُ فی الرَّساتِیقِ.(13)
154 . عنه صلى الله علیه و آله: سِتّةٌ یَدخُلُونَ النارَ قبلَ الحِسابِ بسِتّةٍ. . . وأهلُ الرَّساتِیقِ بِالجَهالَةِ.(14)
155 . عنه صلى الله علیه و آله: الرُّسْتاقُ حَظیرَةٌ مِن حَظائرِ جَهَنَّمَ لیسَ فیها حَدٌّ ولا جُمُعَةٌ ولا جَماعةٌ، صَبِیُّهُم عارِمٌ، وشُبّانُهم شَیاطینُ، وشُیُوخُهم جُهّالٌ، المؤمنُ أنتَنُ فیهِم مِنَ الجِیفَةِ.(15)
بیان:
الآیتان الکریمتان (97 و 98) من سورة التوبة والروایات الشریفة السالفة الذکر ناظرة إلى المناطق التی تفتقر إلى الأرضیة المناسبة للنمو الثقافی والتربوی والدینی، فمن البدیهی أن المراد من النهی عن سکنى القرى والمناطق النائیة هو المناطق المذکورة، لا جمیع القرى والمناطق النائیة.
الجدیر بالذکر أن أسانید هذه الروایات فاقد للاعتبار اللازم، لکن إذا ضممنا هذا التوضیح للآیة الکریمة التی ذکرناها فی أول الباب یمکن قبول مدلولها.
153 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر که در دین خدا پارسایى نداشته باشد، خداوند او را به سه چیز گرفتار مى‌سازد: یا جوان‌مرگش مى‌کند، یا او را به خدمت‌گزارى سلطان در مى‌آورد، یا در روستاها [یى بى‌بهره از دانش]ساکنش مى‌گردانَد.(16)
154 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شش گروه‌اند که به سبب شش خصلت، بى‌حساب به دوزخ مى‌روند: . . . و روستاییان، به سبب نادانى [در صورتى که مقصّر باشند].
155 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روستا [هایى که تحصیل دانش در آنها مقدور نیست]، آغلى است از آغل‌هاى دوزخ. نه حدّى در آن اجرا مى‌شود، نه نماز جمعه‌اى و نه جماعتى. کودکانشان شرور و موذى‌اند، جوانانشان شیطان‌صفت‌اند و پیرانشان نادان‌اند. مؤمن در میان آنها گندیده‌تر از لاشه مُردار است.
توضیح
مَفاد آیه‌هاى 97 و 98 از سوره توبه و نیز روایات گذشته، به مناطقى برمى‌گردد که فاقد زمینه لازم براى رشد فرهنگى و تربیتى و شناخت علوم دینى‌اند. بدیهى است نهى از سکونت در روستاها و مناطق دور افتاده، تنها مربوط به چنین مواردى است.
گفتنى است که سند روایات مذکور، معتبر نیست؛ لیکن با توجّه به آیه‌اى که در متن آمده و نیز توضیحاتى که ارائه شد، مضمون آنها قابل قبول است.
1) الأنفال:22.
2) الکافی: ج 1 ص 25 ح 25 عن السریّ بن خالد عن الإمام الصادق علیه السلام و ج 8 ص 20 ح 4 عن جابر بن یزید عن الإمام الباقر عن الإمام علیّ علیهماالسلام، بحار الأنوار: ج 77 ص 61 ح 4؛ المعجم الکبیر: ج 3 ص 69 ح 2688 عن الحارث عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله.
3) المحاسن: ج 1 ص 309 ح 610 عن الحسن بن جهم عن الإمام الرضا علیه السلام، بحار الأنوار: ج 1 ص 87 ح 11.
4) الفردوس: ج 2 ص 269 ح 4251 عن عبداللّه بن عمرو.
5) کنز العمّال: ج 10 ص 157 ح 28806 نقلًا عن ابن النجّار عن أبی هریرة.
6) کنز العمّال: ج 10 ص 147 ح 28750 نقلًا عن ابن السنی عن ابن عمر.
7) عوالی اللآلی: ج 1 ص 272 ح 93.
8) الکافی: ج 2 ص 112 ح 5 عن الإمام‌الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 71 ص 404 ح 15؛ کنز العمّال: ج 3 ص 132 ح 5830 نقلًا عن ابن شاهین عن ابن مسعود.
9) روضة الواعظین: ص 17، بحارالأنوار: ج 1 ص 204 ح 23.
10) جامع الأحادیث للقمّی: ص 70؛ الفردوس: ج 3 ص 155 ح 4419 عن عائشة.
11) التوبة:97 و 98.
12) جامع الأخبار: ص 391 ح 1091، بحارالأنوار: ج 76 ص 156 ح 1.
13) جامع الأخبار: ص 391 ح 1092، بحارالأنوار: ج 76 ص 156 ح 1.
14) جامع الأخبار: ص 392 ح 1093، بحارالأنوار: ج 76 ص 156 ح 1.
15) کنز العمّال: ج 14 ص 175 ح 38286 نقلاً عن الدیلمی عن الإمام علیّ علیه السلام.
16) ر. ک: ص 403 ح 484.
