12 / 1
الرَّجْعَةُ إلَى الجاهِلِیَّةِ
الکتاب
«وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ اَلرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ اِنْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اَللّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اَللّهُ اَلشّاکِرِینَ».(1)
الحدیث
214 . الإمام الباقر علیه السلام فی قَولِهِ تَعالى: «وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ اَلْجاهِلِیَّةِ اَلْأُولى»(2): أی سَیَکونُ جاهِلِیَّةٌ اُخرى.(3)
215 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: بُعِثتُ بَینَ جاهِلِیَّتَینِ، لَاُخراهُما شَرٌّ مِن اُولاهُما.(4)
216 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تَقومُ السّاعَةُ حَتّى یُقبَضَ العِلمُ.(5)
12 / 1
بازگشت به جاهلیت
قرآن
«و محمّد، جز فرستاده‌اى که پیش از او [هم]پیامبرانى [آمده و]گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، از عقیده خود باز مى‌گردید؟ و هر کس از عقیده خود باز گردد، هرگز هیچ زیانى به خدا نمى‌رساند، و به زودى، خداوند، سپاس‌گزاران را پاداش مى‌دهد» .
حدیث
214 . امام باقر علیه السلام درباره این سخن خداوند متعال: «و مانند روزگار جاهلیّت نخست، زینت‌هایتان را آشکار نکنید» : یعنى جاهلیّت دیگرى خواهد بود.
215 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در میان دو جاهلیّت بر انگیخته شدم که دومینِ آن، بدتر از اوّلى است.
216 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: رستاخیز بر پا نمى‌شود، مگر آن که دانشْ محدود گردد.
217 . عنه صلى الله علیه و آله: مِن أشراطِ السّاعَةِ أن یَقِلَّ العِلمُ، ویَظهَرَ الجَهلُ.(6)
218 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ مِن أشراطِ السّاعَةِ أن یُرفَعَ العِلمُ، ویَثبُتَ الجَهلُ. (7)
219 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ بَینَ یَدَیِ السّاعَةِ لَأَیّاماً یَنزِلُ فیهَا الجَهلُ، ویُرفَعُ فیهَا العِلمُ.(8)
12 / 2
ما یوجِبُ الرَّجعَةَ إلَى الجاهِلِیَّةِ
أ عَدَمُ مَعرِفَةِ الإِمامِ
220 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن ماتَ ولَیسَ عَلَیهِ إمامٌ ماتَ میتَةً جاهِلِیَّةً.(9)
221 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن ماتَ ولا یَعرِفُ إمامَهُ ماتَ میتَةً جاهِلِیَّةً.(10)
222 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن ماتَ ولَیسَ فی عُنُقِهِ بَیعَةٌ ماتَ میتَةً جاهِلِیَّةً.(11)
223 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن ماتَ ولَیسَ لَهُ إمامٌ مِن وُلدی ماتَ میتَةً جاهِلِیَّةً، ویُؤخَذُ بِما عَمِلَ فِی الجاهِلِیَّةِ وَالإِسلامِ.(12)
217 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از نشانه‌هاى رستاخیز، اندک شدن دانش و آشکار شدن نادانى است.
218 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از نشانه‌هاى رستاخیز، آن است که دانش، برچیده مى‌شود و نادانى، پابرجا مى‌گردد.
219 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: به درستى که پیش از رستاخیز، روزگارى خواهد بود که نادانى، فرود مى‌آید و دانش، برچیده مى‌شود.
12 / 2
عوامل بازگشت به جاهلیت
الف نشناختن پیشوا
220 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که بمیرد و امامى نداشته باشد، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است.
221 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که بمیرد و امامش را نشناسد، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است.
222 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که بمیرد و بر گردنش بیعت [ِ امامى]نباشد، با مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است.
223 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که بمیرد و امامى از فرزندان من نداشته باشد، به مرگ جاهلیّت مُرده است و به خاطر کارهایى که در جاهلیّت و اسلام انجام داده، مؤاخذه خواهد شد.
ب شُربُ المُسکِرِ
224 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله فی ذمِّ الخَمرِ: ما مِن أحَدٍ یَشرَبُها فَیَقبَلَ اللّهُ لَهُ صَلاةَ أربَعینَ لَیلَةً، ولا یَموتُ وفی مَثانَتِهِ مِنها شَیءٌ إلّا حُرِّمَت عَلَیهِ بِهَا الجَنَّةُ، فَإِن ماتَ فی أربَعینَ لَیلَةً ماتَ میتَةً جاهِلِیَّةً.(13)
225 . عنه صلى الله علیه و آله: الخَمرُ اُمُّ الفَواحِشِ وَالکَبائِرِ.(14)
226 . عنه صلى الله علیه و آله: الخَمرُ جِماعُ الإِثمِ، واُمُّ الخَبائِثِ، ومِفتاحُ الشَّرِّ.(15)
227 . عنه صلى الله علیه و آله: مُدمِنُ الخَمرِ یَلقَى اللّهَ عز و جل کَعابِدِ وَثَنٍ.(16)
228 . عنه صلى الله علیه و آله: شارِبُ الخَمرِ کَعابِدِ الوَثَنِ، وشارِبُ الخَمرِ کَعابِدِ اللّاتِ وَالعُزّى.(17)
229 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن شَرِبَ الخَمرَ مَساءً أصبَحَ مُشرِکاً، ومَن شَرِبَ صَباحاً أمسى مُشرِکاً.(18)
ب باده‌نوشى
224 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در مذمّت شراب: کسى نیست که باده بنوشد و خداوند، نمازش را تا چهل شبانه‌روز بپذیرد. اگر بمیرد و در مثانه او آثار شراب باشد، بهشت بر او حرام خواهد شد، و اگر در این چهل شبانه‌روز بمیرد، به مرگ جاهلیّت از دنیا رفته است.
225 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شراب، سرچشمه پلیدى‌ها و گناهان بزرگ است.
226 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شراب، گردآورنده همه گناهان، و سرچشمه پلیدى‌ها و کلید زشتى‌هاست.
227 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مى‌گسار، خداوند عز و جل را مانند بت‌پرست، ملاقات مى‌کند.
228 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مى‌گسار، مانند بت‌پرست است. مى‌گسار، مانند پرستنده لات و عُزّى [از بُتان جاهلیّت]است.
229 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که در شامگاهانْ مى‌گسارى کند، در صبح، مشرک خواهد شد و آن که در صبحگاهانْ باده بنوشد، در شامگاهان، مشرک خواهد شد.
پژوهشى درباره عوامل بازگشت به جاهلیّت
از دیدگاه قرآن کریم و احادیث اسلامى، دوران رسالت پیامبر خدا، عصر حاکمیت عقل و علم، و دوران پیش از بعثت ایشان، عصر جاهلیّت است. فلسفه این نام‌گذارى، آن است که پیش از بعثت ایشان، به دلیل تحریف ادیان آسمانى، مردم راهى براى شناخت حقایق هستى و برنامه صحیح زندگى نداشتند و آنچه به نام دین، بر جوامع مختلف بشر تحمیل مى‌شد، همراه با موهومات و خرافات بود و ادیان تحریف شده، ابزارى بودند براى حکومت و سودجویىِ سلطه‌جویان مستکبر و مرفّهان بى‌درد.
بعثت مبارک پیامبر صلى الله علیه و آله، آغاز عصر علم بود و اساسى‌ترین مسئولیت ایشان، روشن کردن حقایق براى مردم و آشنا ساختن آنان با برنامه‌هاى صحیح زندگى و مبارزه با تحریف ادیان گذشته و موهوماتى بود که به نام دین، به جامعه عرضه مى‌شدند. پیامبر صلى الله علیه و آله خود را براى مردم، پدرى مهربان و معلّمى دلسوز مى‌دانست و مى‌فرمود:
أنَا لَکُم مِثلُ الوالِدِ، اُعَلِّمُکُم.(19)
همانا من براى شما مانند پدرم، که شما را آموزش مى‌دهم.
او از طرف پروردگار، نبوّت خود و برنامه‌هایى را که براى روش صحیح زندگى آورده بود، منطبق با موازین عقلى و علمى معرّفى مى‌کرد که اگر دانشمندان
در صدد شناخت آن بر آیند، به روشنى مى‌توانند صداقت او را درباره ارتباطش با مبدأ هستى درک کنند:
«وَ یَرَى اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْعِلْمَ اَلَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ اَلْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلى صِراطِ اَلْعَزِیزِ اَلْحَمِیدِ.(20)
و کسانى که از دانشْ بهره یافته‌اند، مى‌دانند که آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، حق است و به راهِ آن عزیزِ ستوده [صفات]، راهبرى مى‌کند» .
بر این اساس، مردم را از پیروى آنچه بدان علم ندارند، به شدّت بر حذر مى‌داشت و این آیه را براى آنان تلاوت مى‌فرمود:
«وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ اَلسَّمْعَ وَ اَلْبَصَرَ وَ اَلْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً.(21)
و چیزى را که بِدان علم ندارى، دنبال مکن؛ زیرا گوش و چشم و قلب، همه اینها، مورد پرسش واقع خواهند شد» .
هشدار قرآن
قرآن کریم، با تأکید بر ضرورت تداوم نهضت علمى و فرهنگى اسلام، به مسلمانان هشدار داد که مبادا پس از پیامبر اسلام، به عصر جاهلیّتِ قبل از اسلام باز گردند:
«وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ اَلرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ اِنْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِکُمْ.(22)
و محمّد، جز فرستاده‌اى نیست که پیش از او [هم]پیامبرانى [آمدند و در]گذشتند. آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود، از عقیده خود بر مى‌گردید؟» .
این آیه و نیز مفهوم آیه‌اى در سوره احزاب:
«وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ اَلْجاهِلِیَّةِ اَلْأُولى.(23)
و مانند روزگار جاهلیّت نخست، زینت‌هاى خود را آشکار مکنید» .
طبق تفسیر امام باقر علیه السلام، اشاره به تجدید حیات جهل در تاریخ اسلام دارند. پیامبر خدا، در این باره مى‌فرماید:
بُعِثتُ بَینَ جَاهِلِیَّتَینِ، لَأُخراهُما شَرٌّ مِن أَولاهُما.(24)
در میان دو جاهلیّت، بر انگیخته شدم که همانا دومین آن، بدتر از اوّلى است.
عوامل بازگشت
مسئله مهم، شناخت عوامل بازگشت به جاهلیّت و به تعبیر قرآن: «انقلاب إلى الأعقاب» است. عوامل اجتماعى بازگشت به جاهلیّت، آفاتى هستند که اساس نظام اسلامى را تهدید مى‌کنند، مانند اختلاف. پیامبر خدا مى‌فرماید:
مَا اختَلَفَت اُمَّةٌ بَعدَ نَبِیِّها إلّا ظَهَرَ أهلُ باطِلِها عَلى أهلِ حَقِّها.(25)
هیچ امّتى پس از پیامبرشان اختلاف نکردند، مگر آن که پیروان باطل در میان آنان، بر پیروان حق پیروز شدند.
در میان عوامل اجتماعىِ بازگشت به جاهلیّت، خطرناک‌ترینِ آنها رهبرىِ سردمداران گم‌راهى است، و لذا پیامبر خدا فرمود:
إنّ أخْوَفَ ما أخافُ على اُمّتى الأئمّةُ المُضِلّونَ.(26)
بیشترین چیزى که بر امّت خویش مى‌ترسم، پیشوایان‌گم‌راه کننده‌اند.
نقل است که عمر بن خطّاب از کعب پرسید:
از مسئله‌اى مى‌پرسم؛ ولى آن را کتمان مکن.
کعب گفت: سوگند به خداوند، چیزى را که مى‌دانم، کتمان نمى‌کنم.
عمر گفت: از چه چیزى بیش از همه، بر امّت پیامبر صلى الله علیه و آله مى‌ترسى؟
کعب گفت: پیشوایان گم‌راه کننده.
عمر گفت: درست مى‌گویى. پیامبر خدا نیز این را پنهانى به من فرمود.(27)
خطر پیشوایان گم‌راهى براى اسلام و نقش آنها در بازگشت جامعه اسلامى به دوران جاهلیّت، تا حدّى است که پیامبر خدا در حدیث معتبرى که مسلمانان بر آن اتّفاق دارند، تأکید مى‌فرماید که:
مَن مَاتَ بِغَیرِ إمَامٍ، مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً.(28)
هر کس بدون امام بمیرد، به مرگ جاهلى مرده است.
این، بدان معناست که امامتِ پیشوایانِ حق و عدل، پشتوانه و ضامن تداوم عصر علم و یا عصر اسلام راستین است و بدون آن، جامعه اسلامى به جاهلیّتِ پیش از اسلام باز مى‌گردد. متأسّفانه این واقعیت تلخ، در تاریخ اسلام، تحقّق یافت و امروز، نه تنها جوامع اسلامى، بلکه جهان با وجود همه پیشرفت‌هاى شگفت‌انگیز علوم تجربى، در دوران جاهلیّت جدید به سر مى‌برد.
البتّه پیامبر خدا به مردم جهان، مژده داده که این دوران نیز پایانى دارد و با قیام فردى از خاندان او به نام مهدى آل محمّد، جاهلیّت در جهان، پایان خواهد یافت و با هدایت و رهبرى او، نور علم حقیقى، جهان را فرا خواهد گرفت، فساد و تباهى از جهان رخت بر خواهد بست و عدالت، سراسر گیتى را فرا خواهد گرفت.
امیدواریم که تجدید حیات اسلام در ایران، مقدّمه تحقّق آن بشارت باشد.
1) آل عمران:144.
2) الأحزاب:33.
3) تفسیر القمیّ: ج 2 ص 193 عن طلحة بن زید عن الإمام الصادق علیه السلام؛ الدرّ المنثور: ج 6 ص 601 نقلاً عن ابن أبی حاتم عن ابن عبّاس.
4) الأمالی للشجری: ج 2 ص 277 عن حصین بن مخارق عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام.
5) صحیح البخاری: ج 1 ص 350 ح 989 عن أبی هریرة.
6) صحیح البخاری: ج 1 ص 43 ح 81 و ج 5 ص 2120 ح 5255 کلاهما عن أنس.
7) صحیح البخاری: ج 1 ص 43 ح 80 عن أنس.
8) صحیح البخاری: ج 6 ص 2590 ح 6653 عن عبد اللّه و أبی موسى.
9) الکافی: ج 1 ص 397 ح 1 عن سالم بن أبی حفصة عن الإمام الباقر علیه السلام وج 8 ص 146 ح 123 عن بشیر الکُناسی عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 23 ص 86 ح 28؛ المعجم الأوسط: ج 6 ص 70 ح 5820.
10) الکافی: ج 2 ص 20 ح 6 عن عیسى بن السری عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 23 ص 90 ح 35.
11) صحیح مسلم: ج 3 ص 1478 ح 58 عن عبداللّه بن عمر.
12) عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج 2 ص 58 ح 214 عن الحسن بن عبداللّه الرازی التمیمی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج 23 ص 81 ح 18.
13) المستدرک على الصحیحین: ج 4 ص 163 ح 7236 عن عبداللّه بن عمر.
14) کنز العمّال: ج 5 ص 349 ح 13181 نقلًا عن الطبرانی عن ابن عبّاس.
15) جامع الأخبار: ص 425 ح 1186، بحار الأنوار: ج 79 ص 149 ح 64.
16) الکافی: ج 6 ص 404 ح 2 عن زید الشحام عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج 79 ص 138 ح 40.
17) الجامع الصغیر: ج 2 ص 74 ح 4853؛ کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 354 ح 5762 عن حماد بن عمرو وأنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن أبیه عن جده عن الإمام علیّ علیهم السلام عنه صلى الله علیه و آله وفیه صدره، بحار الأنوار: ج 77 ص 47 ح 1.
18) جامع الأخبار: ص 427 ح 1193، بحار الأنوار: ج 79 ص 151 ح 58.
19) مسند ابن حنبل: ج 3 ص 53 ح7413، سنن النسائى: ج 1 ص 38، سنن ابن ماجة: ج 1 ص 114 و 313.
20) سبأ: آیه 6.
21) اسراء: آیه 36.
22) آل عمران: آیه 144.
23) احزاب: آیه 33.
24) الأمالی، شجرى: ج 2 ص 277.
25) کنز العمّال: ج 1 ص 183 ح 929.
26) کنز العمّال: ج 10 ص 188 ح 28986.
27) کنز العمّال: ج 5 ص 756 ح 14293.
28) مسند ابن حنبل: ج 6 ص 22 ح 13876.
