4 / 1
دَحوُ الأرضِ عَلَى الماءِ
الکتاب
«أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ اَلسَّماءُ بَناها – رَفَعَ سَمْکَها فَسَوّاها – وَ أَغْطَشَ لَیْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها – وَ اَلْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها – أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها» .(1)
الحدیث
3811 . رسول الله صلى الله علیه و آله فِی الدُّعاءِ : یا مَن سَدَّ السَّماءَ بِالهَواءِ، ودَحَا(2) الأَرضَ عَلَى‌الماءِ.(3)
4 / 2
إستِقرارُ الأَرضِ بِغَیرِ العَمَدِ المَرئِیَّةِ
الکتاب
«وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ تَقُومَ اَلسَّماءُ وَ اَلْأَرْضُ بِأَمْرِهِ ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَةً مِنَ اَلْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ» .(4)
4 / 1
گسترش یافتنِ زمین بر روى آب
قرآن
«آیا آفرینش شما دشوارتر است، یا آسمانى که [او] آن را بر پا کرده است؟ سقفش را برافراشت و آن را [به اندازه معیّن] درست کرد و شبش را تیره و روزش را آشکار گردانید و پس از آن، زمین را با غلتانیدن گسترد و آبش و چراگاهش را از آن بیرون آورد» .
حدیث
3811 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله در دعا : اى کسى که در آسمان [ِ زمینیان]، سدّى از هوا قرار داد، و زمین را بر روى آب گسترانید!
4 / 2
قرار گرفتن زمین بدون ستون‌هاى مرئى
قرآن
«و از نشانه‌هاى او این است که آسمان و زمین، به فرمانش برپایند پس آن گاه که شما را با یک بار خواندن، از زمین فرا خوانَد، به ناگاه، [از گورها] خارج مى‌شوید» .
«إِنَّ اَللهَ یُمْسِکُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضَ أَنْ تَزُولا وَ لَئِنْ زالَتا إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً» .(5)
الحدیث
3812 . رسول الله صلى الله علیه و آله: الحَمدُ للهِ‌ِ الَّذی لا إلهَ إلّا هُوَ. نورُ السَّماواتِ وَالأَرَضینَ وفاطِرُهُما ومُبدِعُهُما بِغَیرِ عَمَدٍ خَلَقَهُما، وفَتَقَهُما فَتقاً، فَقامَتِ السَّماواتُ طائِعاتٍ بِأمرِهِ، وَاستَقَرَّتِ الأَرَضونَ بِأَوتادِها فَوقَ الماءِ.(6)
4 / 3
عَدَدُ الأرَضِینَ
الکتاب
«اَللهُ اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ اَلْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ اَلْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اَللهَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَ أَنَّ اَللهَ قَدْ أَحاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْماً» .(7)
الحدیث
3813 . رسول الله صلى الله علیه و آله: کُلُّ أرضٍ بِسَمائِها.(8)
3814 . عنه صلى الله علیه و آله: اللهُمَّ إنّی أسأَلُکَ. بِالاِسمِ الَّذِی استَقَرَّت بِهِ الأَرَضونَ عَلى قَرارِها.(9)
«همانا خدا آسمان‌ها و زمین را نگاه مى‌دارد تا نیفتند، و اگر بیفتند، بعد از او هیچ کس آنها را نگاه نمى‌دارد. اوست بردبار آمرزنده» .
حدیث
3812 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: ستایش، خدایى را که معبودى جز او نیست. . . ، نور آسمان‌ها و زمین‌هاست و آفریننده و پدید آورنده آنهاست او آسمان‌ها و زمین را بى‌هیچ ستونى آفرید و آن دو را به گونه‌اى از هم گشود پس به فرمان او، آسمان‌ها فرمان‌بردار، ایستادند و زمین‌ها با میخ‌هایشان بر فراز آب قرار گرفتند
4 / 3
تعداد زمین‌ها
قرآن
«خدا همان کسى است که هفت آسمان و همانند آنها، زمین آفرید. فرمان [ِ خدا] در میان آنها فرود مى‌آید تا بدانید که خدا بر هر چیزى تواناست، و به راستى، دانش وى هر چیزى را در بر گرفته است» .
حدیث
3813 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر زمینى براى خود، آسمانى دارد
3814 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بار خدایا! از تو درخواست مى‌کنم. . . به آن نامى که به سبب آن، زمین‌ها در جاى خود قرار گرفتند
3815 . عنه صلى الله علیه و آله: کُثفُ(10) الأَرضِ مَسیرَةُ خَمسِمِئَةِ عامٍ، وکُثفُ الثّانِیَةِ مِثلُ ذلِکَ، وما بَینَ کُلِّ أرضَینِ مِثلُ ذلِکَ.(11)
3816 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عز و جل خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرضَ سَبعاً، فَاختارَ العُلیا مِنها فَسَکَنَهاوأسکَنَ سَماواتِهِ مَن شاءَ مِن خَلقِهِ، وخَلَقَ الأَرضَ سَبعاً فَاختارَ العُلیا مِنها فَأَسکَنَها مَن شاءَ مِن خَلقِهِ.(12)
3817 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ للهِ‌ِ تَعالى أرضاً بَیضاءَ، مَسیرَةُ الشَّمسِ فیها ثَلاثونَ یَوماً هِیَ مِثلُ أیّامِ الدُّنیا ثَلاثونَ مَرَّةً، مَشحونَةً خَلقاً لا یَعلَمونَ أنَّ اللهَ عز و جل یُعصى فِی الأَرضِ، ولا یَعلَمونَ أنَّ اللهَ تَعالى خَلَقَ آدَمَ وإبلیسَ.(13)
3818 . مسند ابن حنبل عن أبی هریرة: بَینَما نَحنُ عِندَ رَسولِ اللهِ صلى الله علیه و آله إذ مَرَّت سَحابَةٌ فَقالَ:
أتَدرونَ ما هذِهِ؟
قالَ: قُلنا: اللهُ ورَسولُهُ أعلَمُ!
قالَ: العَنانُ ورَوایَا الأَرضِ، یَسوقُهُ اللهُ إلى مَن لا یَشکُرُهُ مِن عِبادِهِ ولا یَدعونَهُ أتَدرونَ ما هذِهِ فَوقَکُم؟
قُلنا: اللهُ ورَسولُهُ أعلَمُ!
قالَ: الرَّقیعُ(14)، مَوجٌ مَکفوفٌ، وَسَقفٌ مَحفوظٌ أتَدرونَ کَم بَینَکُم وَبَینَها؟
قُلنا: اللهُ ورسولُهُ أعلَمُ!
قالَ: مَسیرَةُ خَمسِمِئَةِ عامٍ قالَ: أتَدرونَ مَا الَّتی فَوقَهَا؟
قُلنا: اللهُ ورَسولُهُ أعلَمُ!
قالَ: مَسیرَةُ خَمسِمِئَةِ عامٍ حَتّى عَدَّ سَبعَ سَماواتٍ، ثُمَّ قالَ: أتَدرونَ ما فَوقَ ذلِکَ؟
قُلنا: اللهُ ورَسولُهُ أعلَمُ!
قالَ: العَرشُ قالَ: أتَدرونَ کَم بَینَکُم وبَینَ السَّماءِ السّابِعَةِ؟
قُلنا: اللهُ ورَسولُهُ أعلَمُ!
قالَ: مَسیرةُ خَمسِمِئَةِ عامٍ ثُمَّ قالَ: أتَدرونَ ما هذا تَحتَکُم؟
قُلنا: اللهُ ورَسولُهُ أعلَمُ!
قالَ: أرضٌ أتَدرونَ ما تَحتَها؟
قُلنا: اللهُ ورسولُهُ أعلَمُ!
قالَ: أرضٌ اُخرى أتَدرونَ کَم بَینَها وبَینَها؟
قُلنا: اللهُ و رَسولُهُ أعلَمُ!
قالَ: مَسیرةُ خَمسِمِئَةِ عامٍ حَتّى عَدَّ سَبعَ أرَضینَ، ثُمَّ قالَ: وَایمُ اللهِ، لَو دَلَّیتُم أحَدَکُم بِحَبلٍ إلَى الأَرضِ السُّفلَى السّابِعَةِ لَهَبَطَ(15)، ثُمَّ قَرَأَ: «هُوَ اَلْأَوَّلُ وَ اَلْآخِرُ وَ اَلظّاهِرُ وَ اَلْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»(16).(17)
3815 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمین به اندازه مسافت پانصد سال راه، فشرده شد و زمین دوم نیز به همین اندازه فشرده گشت، و بین هر دو زمین [از زمین‌هاى هفتگانه]، همین اندازه فاصله است
3816 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عز و جل آسمان‌ها و زمین را هفت تا آفرید پس، از هفت آسمان، آسمان بالایى را برگزید و آن را آرام ساخت، و هر کس از آفریدگانش را که خواست، در آسمان‌هایش اسکان داد و هفت زمین را آفرید و از آن هفت تا، زمینِ بالایى را برگزید و هر کس از آفریدگانش را که خواست، در آن، سُکنا بخشید
3817 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند متعال، زمین سفیدى دارد که مسیر خورشید (طول سال) در آن، سى روز است که هر روزش، سى برابرِ روزهاى دنیا (زمین ما) است؛ آکنده از مخلوقاتى بى اطّلاع از این که خداوند عز و جل در زمین، معصیت مى‌شود، و بى‌اطّلاع از این که خداوند متعال، آدم و ابلیسى آفریده است
3818 . مسند ابن حنبل به نقل از ابو هریره : ما با پیامبر خدا نشسته بودیم که ابرى گذر کرد پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «آیا مى‌دانید این چیست؟» .
گفتیم: خدا و پیامبرش بهتر مى‌دانند.
فرمود: «عنان(18) و آبکش زمین است خداوند، آن را به سوى مردمانى مى‌رانَد که نه او را سپاس مى‌گزارند و نه او را مى‌خوانند آیا مى‌دانید این که بالاى سر شماست، چیست؟» .
گفتیم: خدا و پیامبرش داناترند.
فرمود: «رقیع(19) است؛ موجى باز داشته و بامى نگه داشته شده آیا مى‌دانید که میان شما و آن، چه قدر فاصله است؟» .
گفتیم: خدا و پیامبرش داناترند.
فرمود: «پانصد سال راه» . سپس فرمود: «آیا مى‌دانید بالاى آن چیست؟» .
گفتیم: خدا و پیامبرش بهتر مى‌دانند.
فرمود: «پانصد سال راه» تا این که هفت آسمان را شمرد سپس فرمود: «آیا مى‌دانید بالاى آن چیست؟» .
گفتیم: خدا و پیامبرش بهتر مى‌دانند.
فرمود: «[بالاى آن،] عرش است. آیا مى‌دانید که میان شما و آسمان هفتم، چه قدر فاصله است؟» .
گفتیم: خدا و پیامبرش بهتر مى‌دانند.
فرمود: «پانصد سال راه. آیا مى‌دانید این که زیر پایتان است، چیست؟» .
گفتیم: خدا و پیامبرش بهتر مى‌دانند.
فرمود: «زمین است. آیا مى‌دانید زیر آن چیست؟» .
گفتیم: خدا و پیامبرش بهتر مى‌دانند.
فرمود: «زمین دیگرى است آیا مى‌دانید که میان آن دو، چه قدر فاصله است؟» .
گفتیم: خدا و پیامبرش بهتر مى‌دانند.
فرمود: «فاصله میان آن دو، پانصد سال راه است» و به همین ترتیب، هفت زمین را برشمرد سپس فرمود: «سوگند به خداوند، اگر مردى را با ریسمانى به زمین هفتمِ زیرین فرو فرستید، [بر خدا]فرود مى‌آید» . ایشان سپس این آیه را تلاوت کرد: «اوست اوّل و آخِر و آشکار و نهان، و او به هر چیزى داناست» .
پژوهشى درباره تعداد زمین‌ها از نگاه قرآن و حدیث
در قرآن کریم، کلمه «سماء» ، هم به صورت مفرد آمده و هم جمع بسته شده است(20) و نیز با صراحت، شماره آسمان‌ها هفت عدد ذکر شده است؛(21) امّا کلمه «أرض» در تمام موارد، مفرد به کار رفته است و تنها موردى که مى‌تواند اشاره به تعداد آن باشد، این آیه است:
«اَللهُ اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ اَلْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ(21)
خدا آن کسى است که هفت‌آسمان و همانند آنها، زمین آفرید» .
به نظر مى‌رسد که در این آیه، «الف و لام» در کلمه «الأرض» ، اشاره به همین زمین خاکى است که بشر بر روى آن زندگى مى‌کند و کلمه «مِن» ، اشاره به قطعات مختلف زمین دارد(22) که در جغرافیاى قدیم، بخش‌هاى هفتگانه زمین (اقالیم سبعه)
خوانده مى‌شدند، چنان که در نهج البلاغه نیز آمده است:
وَاللهِ لَو اُعطیتُ الأَقالیمَ السَّبعَةَ بِما تَحتَ أفلاکِها، عَلى أن أعصِىَ اللهَ فى نَملَةٍ أسلُبُها جُلبَ شَعیرَةٍ، ما فَعَلتُهُ.(23)
به خدا سوگند، اگر هفت اقلیم با آنچه در زیر افلاک آنهاست، به من داده شود تا با گرفتن پوستِ دانه جویى از مورچه‌اى، خدا را معصیت کنم، این کار را نخواهم کرد
همچنین کلمه «أرَضون» (جمع «أرض») در سخنان امام على علیه السلام در تبیین نقش اتّحاد در امّت‌هاى پیشین، اشاره به قطعات مختلف زمین دارد، نه تعدّد زمین:
فَانظُروا کَیفَ کانوا حَیثُ کانَتِ الأَملاءُ مُجتَمِعَةً. . . ألَم یَکونوا أربابا فى أقطارِ الأَرَضینَ، ومُلوکا عَلى رِقابِ العالَمینَ.(24)
پس بنگرید که چگونه بودند، آن گاه که اتّحاد داشتند. . . آیا اربابانِ سراسر زمین‌ها و مالکانى بر گردن جهانیان نبودند؟
نیز امام على علیه السلام درباره آثار بعثت پیامبر خدا و الفت و اتّحادى که به برکت ایشان در میان امّت اسلامى ایجاد شد، مى‌فرماید:
. . . فَهُم حُکّامٌ عَلَى العالَمینَ، و مُلوکٌ فى أطرافِ الأَرَضینَ، یَملِکونَ الاُمورَ عَلى مَن کانَ یَملِکُها عَلَیهِم.(24)
. . . پس آنان فرمان‌رواى جهانیان، و سلاطین در گوشه و کنار زمین‌ها گشتند و بر کسانى که در گذشته حاکم بودند، حکومت یافتند.
با جستجو در سایر احادیث اسلامى نیز، قرائن بیشترى بر این که مقصود از زمین‌هاى هفتگانه، اقالیم سبعه است، یافت مى‌گردد.(25)
4 / 4
أوَّلُ بُقعَةٍ وُضِعَت فیها
3819 . رسول الله صلى الله علیه و آله: أوَّلُ بُقعَةٍ وُضِعَت فِی الأَرضِ مَوضِعُ البَیتِ ثُمَّ مُدَّت مِنهُ الأَرضُ، وإنَّ أوَّلَ جَبَلٍ وَضَعَهُ اللهُ عز و جل عَلى وَجهِ الأَرضِ «أبو قُبَیسٍ» ثُمَّ مُدَّت مِنهُ الجِبالُ.(26)
3820 . عنه صلى الله علیه و آله: دُحِیَتِ الأَرضُ مِن مَکَّةَ، وکانَت المَلائِکَةُ تَطوفُ بِالبَیتِ، فَهِیَ أوَّلُ مَن‌طافَ بِهِ، وهِیَ الأَرضُ الَّتی قالَ اللهُ: «إِنِّی جاعِلٌ فِی اَلْأَرْضِ خَلِیفَةً»(27).(28)
4 / 5
النَّوادر
3821 . رسول الله صلى الله علیه و آله: تَمَسَّحوا بِالأَرضِ فَإِنَّها اُمُّکُم(29)، وهِیَ بِکُم بَرَّةٌ.(30)
3822 . عنه صلى الله علیه و آله: تَحَفَّظوا(31) مِنَ الأَرضِ فَإِنَّها اُمُّکُم، وإنَّهُ لَیسَ مِن أحَدٍ عامِلٍ عَلَیها خَیراً أو شَرّاً إلّا وهِیَ مُخبِرَةٌ.(32)
4 / 4
نخستین خشکى‌اى که در زمین، پدید آمد
3819 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نخستین قطعه‌اى که در زمین پدید آمد، جایگاه خانه کعبه است سپس از آن جا، زمین (خشکى) گسترش یافت و نخستین کوهى که خداوند عز و جل در روى زمین قرار داد، «ابو قُبَیس» بود و سپس دیگر کوه‌ها از آن امتداد یافتند
3820 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: [خشکىِ] زمین، از مکّه گسترش یافت فرشتگان، خانه کعبه را طواف مى‌کردند و نخستین کسانى بودند که آن را طواف کردند. این، همان زمینى است که خداوند فرموده است: «من در زمین، جانشینى قرار خواهم داد» .
4 / 5
گوناگون
3821 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بر خاک، تیمّم کنید ) / زندگى کنید) ؛ زیرا مادرِ شماست و نسبت به شما مهربان است.(33)
3822 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مراقب زمین باشید؛ زیرا مادرِ شماست، و هیچ کس نیست که بر روى آن، کارى خوب یا بد بکند، مگر این که زمین، گزارش مى‌دهد
3823 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ الأَرضَ بِکُم بَرَّةٌ؛ تَتَیَمَّمونَ مِنها، وتُصَلّونَ عَلَیها فِی الحَیاةِ الدُّنیا، وهِیَ لَکُم کِفاتٌ فِی المَماتِ، وذلِکَ مِن نِعمَةِ اللهِ لَهُ الحَمدُ.(34)
3824 . عنه صلى الله علیه و آله: اُسِّسَتِ السَّماواتُ السَّبعُ وَالأَرضَونَ السَّبعُ عَلى «قُل هُوَ اللهُ أحَدٌ» .(35)
3823 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زمین، با شما مهربان است با آن، تیمّم مى‌کنید و در زندگىِ دنیا، روى آن نماز مى‌گزارید، و پس از مرگ، آرامگاه شماست اینها از نعمت‌هاى خدا [بر شما]است. خدا را ستایش!
3824 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هفت آسمان و هفت زمین، بر شالوده «قل هو الله أحد» نهاده شده‌اند.
1) النازعات:27 31.
2) الدَّحْوُ: البَسْط، دَحا الأرضَ: بَسَطَها (لسان العرب: ج 14 ص 251 «دحا»).
3) جمال الاُسبوع: ص 85، بحارالأنوار: ج 12 ص 246 ح 11.
4) الروم:25.
5) فاطر:41.
6) مُهج الدعوات:157 عن الحارث بن عمیر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 86 ص 332.
7) الطلاق:12.
8) البیان والتبیین: ج 2 ص 27 عن عبد الله بن عمر.
9) مُهج الدعوات: ص 112، بحارالأنوار: ج 95 ص 370 ح 23.
10) الکثافة: الغِلَظ وکَثُف الشیء فهو کثیف: أی غلیظ ثخین (لسان العرب: ج 9 ص 296 «کثف») وفی بحار الأنوار: «کنف».
11) الدرّ المنثور: ج 8 ص 211 نقلاً عن أبی الشیخ فی العظمة عن أبی الدرداء؛ بحارالأانوار: ج 60 ص 92 ح 19.
12) المعجم الکبیر: ج 12 ص 348 ح 13650 عن عبدالله بن عمر.
13) أعلام الدین: ص 280 عن ابن عباس، بحارالأنوار: ج 57 ص 348 ح 43.
14) الرَّقیع والأرقَع: اسمان للسماء الدنیا، لأنّ الکواکب رقَعَتْها؛ سمّیت بذلک لأنّها مرقوعة بالنجوم، وقیل: سمّیت بذلک لأنّها رُقِعت بالأنوار التی فیها، وقیل: کلّ واحدة من السماوات رقیعٌ للاُخرى (لسان العرب: ج 8 ص 132 «رقع»).
15) هکذا فی المصدر، و فی سائر المصادر: «لَهَبَطَ عَلَى الله».
16) الحدید:3.
17) مسند ابن حنبل: ج 3 ص 301 ح 8836.
18) عنان: ابر؛ ابر آبگیر؛ آنچه از آسمان به نظر در آید (لغت‌نامه دهخدا).
19) رقیع، نامى از نام‌هاى آسمان دنیاست (ر ک: لسان العرب: ج 8 ص 132 «رقع»).
20) در قرآن،311 بار کلمه «سماء» آمده که 215 بار آن به صورت جمع است هفت بار به صورت «سبع سماوات» و «السماوات السبع» ، یک بار به صورت «سبع طرائق» و یک بار «سبعا شدادا».
21) طلاق: آیه 2.
22) گفتنى است که در تفسیر جمله: «وَ مِنَ اَلْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ» ، چهارده قول وجود دارد (ر ک: التبیان فی تفسیر القرآن: ج 10 ص 41، تفسیر غریب القرآن: ص 330، زاد المسیر: ج 8 ص 47، المیزان فى تفسیر القرآن: ج 19 ص 326، من وحى‌القرآن: ج 2 ص 347، شرح نهج البلاغة: ج 9 ص 304 و ج 10 ص 466، تفسیر العاملى: ج 8 ص 30، منهج الصادقین: ج 9 ص 328، تفسیر فخر رازى: ج 3 ص 40، کشف الحقائق: ج 3 ص 600، مفردات ألفاظ القرآن: ص 243، تفسیر نمونه: ج 24 ص 260، الکاشف: ج 7 ص 357، أطیب البیان: ج 13 ص 65، فیض القدیر: ج 6 ص 501، الهیئة و الإسلام: ص 178، شرح أسماء الحسنى: ج 1 ص 54).
23) نهج البلاغة: خطبه 224.
24) نهج البلاغة: خطبه 192.
25) مانند آنچه از پیامبر خدا نقل شده: «ما من ذى زکاة مال نخل أو لا زرع ولا کرم یمنع زکاة ماله إلّا قلّدت أرضه فى سبعة أرضین یطوق بها إلى یوم القیامة؛ هیچ مکلّف به پرداخت زکاتى از خرما، کشت و انگور، از پرداخت آن خوددارى نمى‌کند، مگر این که زمینش در هفت زمین، طوق گردن اوست» (بحار الأنوار: ج 96 ص 8).
26) شُعب الإیمان: ج 3 ص 432 ح 3984 عن ابن عبّاس وراجع کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 2 ص 241 ح 2296 و 2297.
27) البقرة:30.
28) تفسیر الطبری: ج 1 الجزء 1 ص 199 عن ابن سابط.
29) أی مشفقة علیکم کالوالدة البرّة بأولادها، والمراد أنّ منها خلقکم وفیها معاشکم وإلیها بعد الموت کفاتکم (النهایة: ج 1 ص 116 «برر»).
30) النوادر للراوندی: ص 104 ح 71 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 60 ص 94 ح 28.
31) التحفُّظ: الاحتراز وفی الصحاح: التحفُّظ: التیقُّظ وقِلّة الغفلة (تاج العروس: ج 10 ص 468 «حفظ»).
32) المعجم الکبیر: ج 5 ص 65 ح 4596 عن ربیعة الجرشی؛ بحارالأنوار: ج 7 ص 97.
33) یعنى: مثل مادر به فرزندش، به شما مهربان است. مراد، این است که از زمین، آفریده شده‌اید و وسایل معاش شما نیز در زمین نهاده شده است، و پس از مردن، آرامگاه شماست (النهایة: ج 1 ص 116) . در بحار الأنوار (ج 60 ص 94) آمده است: مراد از مسح کردن، تیمّم کردن است. به قولى، مراد این است که پیشانى‌هایتان را مستقیما بر خاک نهید و چیزى حایل نباشد. احتمال هم دارد که مراد، این باشد که روى زمین و خاک بخوابید و بر روى زمین غذا بخورید، بى آن که سفره‌اى و بسترى پهن کنید.
34) دعائم الإسلام: ج 1 ص 178 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 85 ص 156 ح 20.
35) الکشّاف: ج 4 ص 243 عن اُبیّ و أنس.
