6 / 1
أهَمُّ الآدابِ
أ – الوَرَعُ عَن مَحارِمِ اللّه ِ
8579.الإمام علیّ علیه السلام : قُلتُ [لِرَسولِ اللّه ِ صلى الله علیه و آله] : یا رَسولَ اللّه ِ ، ما أفضَلُ الأَعمالِ فی هذَا الشَّهرِ؟ فَقالَ : یا أبَا الحَسَنِ ، أفضَلُ الأَعمالِ فی هذَا الشَّهرِ الوَرَعُ عَن مَحارِمِ اللّه ِ .(1)
8580.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : یَقولُ اللّه ُ عز و جل : مَن لَم تَصُم جَوارِحُهُ عَن مَحارِمی ، فَلا حاجَةَ فی أن یَدَعَ طَعامَهُ وشَرابَهُ مِن أجلی .(2)
8581.عنه صلى الله علیه و آله : أربَعَةٌ تُفسِدُ الصَّومَ وأعمالَ الخَیرِ : الغیبَةُ ، وَالکَذِبُ ، وَالنَّمیمَةُ ، وَالنَّظَرُ إلَى الأَجنَبِیِّ .(3)
8582.عنه صلى الله علیه و آله : مَن صامَ شَهرَ رَمَضانَ إیمانا وَاحتِسابا ، وکَفَّ سَمعَهُ وبَصَرَهُ ولِسانَهُ عَنِ النّاسِ ، قَبِلَ اللّه ُ صَومَهُ وغَفَرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وما تَأَخَّرَ ، وأعطاهُ ثَوابَ الصّابِرینَ .(4)
6 / 1
مهم ترین آداب
الف – پرهیز از حرام هاى خدا
8579.امام على علیه السلام : [به پیامبر صلى الله علیه و آله] گفتم : اى پیامبر خدا! برترینِ کارها در این ماه (رمضان) چیست؟ فرمود: «اى ابو الحسن! برترینِ کارها در این ماه ، پرهیز از حرام هاى خداست».
8580.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند مى فرماید: «هر کس اعضایش از حرام هاى من ، روزه دار نباشد ، نیازى نیست که به خاطر من ، خوراک و نوشیدنى اش را ترک کند».
8581.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : چهار چیز ، روزه و کارهاى نیک را خراب مى کند: غیبت ، دروغ ، سخن چینى ، و نگاه به نامحرم .
8582.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس ماه رمضان را از روى ایمان و به خاطر پاداش [الهى] روزه بدارد و گوش و چشم و زبانش را از مردم باز دارد ، خداوندْ روزه اش را مى پذیرد و گناهان گذشته و آینده اش را مى آمرزد و به او پاداش شکیبایان را مى دهد.
8583.الإمام الباقر علیه السلام : قالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله لِجابِرِ بنِ عَبدِ اللّه ِ : یا جابِرُ ، هذا شَهرُ رَمَضانَ ؛ مَن صامَ نَهارَهُ وقامَ وِردا مِن لَیلِهِ وعَفَّ بَطنَهُ وفَرجَهُ وکَفَّ لِسانَهُ ، خَرَجَ مِن ذُنوبِهِ کَخُروجِهِ مِنَ الشَّهرِ . فَقالَ جابِرٌ : یا رَسولَ اللّه ِ ، ما أحسَنَ هذَا الحَدیثَ! فَقالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : یا جابِرُ ، وما أشَدَّ هذِهِ الشُّروطَ!(5)
8584.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن تَأَمَّلَ خَلفَ امرَأَةٍ حَتّى یَتَبَیَّنَ لَهُ حَجمُ عِظامِها مِن وَراءِ ثِیابِها وهُوَ صائِمٌ ، فَقَد أفطَرَ .(6)
8585.الإمام علیّ علیه السلام – فی ذکرِ حَدیثِ مِعراج النَّبیّ صلى الله علیه و: قالَ اللّه ُ تَعالى : … یا أحمَدُ ، لَیسَ شَیءٌ مِنَ العِبادَةِ أحَبَّ إلَیَّ مِنَ الصَّمتِ وَالصَّومِ ؛ فَمَن صامَ ولَم یَحفَظ لِسانَهُ کانَ کَمَن قامَ ولَم یَقرَأ فی صَلاتِهِ ، فَاُعطیهِ أجرَ القِیامِ ولَم اُعطِهِ أجرَ العابِدینَ .(7)
ب – الِاجتِنابُ عَنِ الغیبَةِ
8586.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الصّائِمُ فی عِبادَةٍ وإن کانَ نائِماً عَلى فِراشِهِ ؛ ما لَم یَغتَب مُسلِماً .(8)
8587.عنه صلى الله علیه و آله : إذَا اغتابَ الصّائِمُ أفطَرَ .(9)
8588.عنه صلى الله علیه و آله : مَنِ اغتابَ امرَأً مُسلِماً بَطَلَ صَومُهُ ، ونُقِضَ وُضوؤُهُ .(10)
8583.امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا به جابر بن عبد اللّه فرمود: «اى جابر! این ، ماه رمضان است. هر کس روزش را روزه بدارد و بخشى از شبش را به عبادت برخیزد و شکم و شهوتش را پاک نگه دارد و زبانش را حفظ کند ، از گناهانش بیرون مى شود ، آن گونه که از این ماه بیرون مى شود». جابر گفت: اى پیامبر خدا! این سخن ، چه نیکوست! پیامبر خدا فرمود : «اى جابر! و این شرط ها چه سخت اند!» .
8584.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر روزه دارى که در پشت سرِ زنى با دقّت بنگرد ، تا حدّى که حجم استخوان بندى زن از پشت لباسش براى او آشکار شود ، روزه اش را افطار کرده است.
8585.امام على علیه السلام – در بیان حدیث معراج پیامبر صلى الله علیه و آله -: خداى متعال فرمود : «… اى احمد! هیچ عبادتى نزد من ، محبوب تر از سکوت و روزه نیست. پس هر که روزه بدارد ، ولى زبانش را نگه ندارد ، همچون کسى است که به نماز ایستاده ، امّا در نمازش قرائت ندارد. پس به او پاداش ایستادن به نماز را مى دهم؛ امّا پاداش عبادتگران را به او نمى دهم».
ب – پرهیز از غیبت کردن
8586.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : روزه دار ، تا وقتى که از مسلمانى غیبت نکند ، در حال عبادت است ، هر چند در بسترش خفته باشد.
8587.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه روزه دارْ غیبت کند ، روزه اش را گشوده است.
8588.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس از فرد مسلمانى غیبت کند ، روزه اش مى شکند و وضویش باطل مى شود.(11)
8589.عنه صلى الله علیه و آله – لِعَلِیٍّ علیه السلام -: یا عَلِیُّ ، اِحذَرِ الغیبَةَ وَالنَّمیمَةَ ؛ فَإِنَّ الغیبَةَ تُفطِرُ ، وَالنَّمیمَةَ تُوجِبُ عَذابَ القَبرِ .(12)
8590.عنه صلى الله علیه و آله : ما صامَ مَن ظَلَّ یَأکُلُ لُحومَ النّاسِ .(13)
8591.عنه صلى الله علیه و آله : مَنِ اغتابَ مُسلِماً فی شَهرِ رَمَضانَ ، لَم یُؤجَر عَلى صِیامِهِ .(14)
8592.عنه صلى الله علیه و آله : مَنِ اغتابَ مُسلِماً أو مُسلِمَةً لَم یَقبَلِ اللّه ُ تَعالى صَلاتَهُ ولا صِیامَهُ أربَعینَ یَوماً ولَیلَةً ، إلّا أن یَغفِرَ لَهُ صاحِبُهُ .(15)
8593.مسند أبی یعلى عن عبید مولى رسول اللّه صلى الله عل إنَّ امرَأَتَینِ کانَتا صائِمَتَینِ ، فَکانَتا تَغتابانِ النّاسَ ، فَدَعا رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بِقَدَحٍ ، فَقالَ لَهُما : قیئا! فَقاءَتا قَیحاً ودَماً ولَحماً عَبیطاً . ثُمَّ قالَ : إنَّ هاتَینِ صامَتا عَنِ الحَلالِ ، وأفطَرَتا عَلَى الحَرامِ .(16)
ج – الِاجتِنابُ عَنِ السَّبِّ
8594.الإمام الصادق علیه السلام : إنَّ أبی علیه السلام قالَ : سَمِعَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله امرَأَةً تُسابُّ جارِیَهً لَها وهِیَ صائِمَةٌ ، فَدَعا رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بِطَعامٍ فَقالَ لَها : کُلی! فَقالَت : أنَا صائِمَةٌ یا رَسولَ اللّه ِ! فَقالَ : کَیفَ تَکونینَ صائِمَةً وقَد سَبَبتِ جارِیَتَکِ؟! إنَّ الصَّومَ لَیسَ مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ ، وإنَّما جَعَلَ اللّه ُ ذلِکَ حِجاباً عَن سِواهُما مِنَ الفَواحِشِ مِنَ الفِعلِ وَالقَولِ یُفطِرُ الصّائِمَ . ما أقَلَّ الصُّوّامَ وأکثَرَ الجُوّاعَ!(17)
8589.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – به على علیه السلام -: اى على! از غیبت و سخن چینى بپرهیز ؛ چرا که غیبت ، روزه را مى شکند و سخن چینى ، عذاب قبر مى آورد.
8590.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس که پیوسته گوشت هاى مردم را مى خورَد (درباره مردم غیبت مى کند) ، روزه دار نیست.
8591.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس در ماه رمضان درباره مسلمانى غیبت کند ، بر روزه دارى اش پاداشى نخواهد یافت.
8592.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس درباره مرد و زن مسلمانى غیبت کند ، خداوند تا چهل شبانه روز ، نماز و روزه اش را نمى پذیرد ، مگر آن که آن شخص از وى در گذرد.
8593.مسند أبى یعلى – به نقل از عبید ، غلام پیامبر خدا -: دو زن ، روزه بودند و درباره مردم ، غیبت مى کردند. پیامبر خدا ، ظرفى طلبید و به آن دو فرمود : «قِى کنید» . آن دو ، چرک و خون و گوشت تازه ، قِى کردند. سپس فرمود: «این دو زن ، با حلال ، روزه گرفتند ؛ امّا با حرام ، افطار کردند» .
ج – پرهیز از دشنام دادن
8594.امام صادق علیه السلام – به نقل از پدرش علیه السلام -: پیامبر خدا شنید که زنى روزه دار ، کنیز خود را دشنام مى دهد. پس غذایى طلب کرد و به او فرمود : «بخور» . زن گفت: من روزه ام ، اى پیامبر خدا! فرمود: «چگونه روزه اى ، در حالى که کنیزت را دشنام دادى؟! روزه ، تنها نخوردن غذا و نوشیدنى نیست و همانا خداوند ، روزه را حجابى در برابر کار و سخن زشت قرار داده و روزه دار با آن ، روزه را افطار مى کند. روزه داران ، چه اندک اند و گرسنگان ، چه بسیار!» .
8595.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : الصِّیامُ جُنَّةٌ ، إذا کانَ أحَدُکُم صائِما فَلا یَرفَث ولا یَجهَل ، فَإِنِ امرُؤٌ قاتَلَهُ أو شاتَمَهُ ، فَلیَقُل : إنّی صائِمٌ ، إنّی صائِمٌ .(18)
8596.عنه صلى الله علیه و آله : ما مِن عَبدٍ یُصبِحُ صائِما فَیُشتَمُ فَیَقولُ : إنّی صائِمٌ سَلامٌ عَلَیکَ ، إلّا قالَ الرَّبُّ – تَبارَکَ وتَعالى – لِمَلائِکَتِهِ : اِستَجارَ عَبدی بِالصَّومِ مِن عَبدی ، أجیروهُ مِن ناری ، وأدخِلوهُ جَنَّتی .(19)
8597.عنه صلى الله علیه و آله : ما مِن عَبدٍ صالِحٍ یُشتَمُ فَیَقولُ : إنّی صائِمٌ سَلامٌ عَلَیکَ لا أشتِمُکَ کَما شَتَمتَنی ، إلّا قالَ الرَّبُّ – تَبارَکَ وتَعالى – : اِستَجارَ عَبدی بِالصَّومِ مِن شَرِّ عَبدی ، فَقَد أجَرتُهُ مِنَ النّارِ .(20)
8598.عنه صلى الله علیه و آله : لا تُسابَّ وأنتَ صائِمٌ ، فَإِن سَبَّکَ أحَدٌ فَقُل : إنّی صائِمٌ ، وإن کُنتَ قائِما فَاجلِس .(21)
8599.فضائل الأوقات للبیهقی عن أبی البختری : إنَّ امرَأَةً کانَت تَصومُ عَلى عَهدِ النَّبِیِّ صلى الله علیه و آله فی لِسانِها ؛ یَعنی سَبّا . فَقالَ[صلى الله علیه و آله] : ما صامَت ، فَتَحَفَّظَت ، فَقالَ صلى الله علیه و آله : الآنَ .(22)
8600.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن لَم یَدَع قَولَ الزّورِ وَالعَمَلَ بِهِ وَالجَهلَ ، فَلَیسَ للّه ِ حاجَةٌ أن یَدَعَ طَعامَهُ وشَرابَهُ .(23)
8601.عنه صلى الله علیه و آله : مَن صامَ یَوما مِن رَمَضانَ فَسَلِمَ مِن ثَلاثَةٍ ، ضَمِنتُ لَهُ الجَنَّةَ عَلى ما فیهِ سِوَى الثَّلاثِ : لِسانِهِ وبَطنِهِ وفَرجِهِ .(24)
8595.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : روزه ، سپر است. هر گاه یکى از شما روزه بود ، دشنام ندهد و نابخردى نکند . نیز اگر کسى با او به جنگ برخاست و یا دشنامش داد ، بگوید: «من ، روزه ام ؛ من ، روزه ام».
8596.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ بنده اى نیست که روزه باشد و دشنامش دهند و او بگوید : «سلام بر تو! من ، روزه دارم» ، مگر آن که پروردگار متعال به فرشتگانش مى گوید : «بنده ام از بنده دیگرم به روزه پناه جست. پس او را از آتش من ، پناه دهید و او را وارد بهشت من کنید».
8597.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ بنده شایسته اى نیست که دشنامش دهند و بگوید: «من ، روزه دارم. سلام بر تو! به تو دشنام نمى دهم ، آن گونه که دشنامم دادى» ، مگر آن که پروردگار متعال مى گوید: «بنده من ، از شرّ بنده من ، به روزه پناه برد. من هم او را از آتش ، پناه دادم».
8598.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : وقتى روزه دارى ، دشنام مده و اگر کسى دشنامت داد ، بگو: «من ، روزه ام» و اگر ایستاده بودى ، بنشین [تا خشمت فرو نشیند] .
8599.فضائل الأوقات ، بیهقى – به نقل از ابو البَخترى -: زنى در روزگار پیامبر خدا ، تنها به زبان ، روزه بود؛ یعنى دشنام مى داد. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود : «او روزه نگرفته است». پس آن زن ، [از دشنام دادنش] خوددارى کرد. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «حالا شد».
8600.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس سخن گفتن به دروغ و حرام ، عمل به آن و نابخردى را رها نکند ، خداوندْ نیازى ندارد که او از خوردنى و نوشیدنى اش دست بکشد.
8601.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس یک روز از [ماه] رمضان را روزه بدارد و از سه چیزْ برکنار باشد ، بهشت را براى او تضمین مى کنم ، با هر چه در او باشد ، جز این سه: زبان ، شکم و شهوتش .
8602.عنه صلى الله علیه و آله : ما مِن عَبدٍ دَخَلَ عَلَیهِ شَهرُ رَمَضانَ فَصامَ نَهارَهُ وکَفَّ شَرَّهُ وغَضَّ بَصَرَهُ وَاجتَنَبَ ما حَرَّمَ اللّه ُ عَلَیهِ ، إلّا أوجَبَ اللّه ُ لَهُ الجَنَّةَ .(25)
د – الِاجتِنابُ عَنِ الرِّیاءِ
8603.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن صامَ یُرائی فَقَد أشرَکَ .(26)
ه – الِاجتِنابُ عَن کُلِّ ما یَکرَهُهُ اللّه ُ
8604.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ الصِّیامَ لَیسَ مِنَ الأَکلِ وَالشُّربِ فَقَط ؛ إنَّمَا الصِّیامُ مِنَ اللَّغوِ وَالرَّفَثِ ، فَإِن سابَّکَ أحَدٌ أو جَهِلَ عَلَیکَ فَقُل : إنّی صائِمٌ .(27)
6 / 2
ما یَنبَغی قَبلَ الصِّیامِ
أ – السَّحور
8605.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : السَّحورُ(28) بَرَکَةٌ .(29)
8606.عنه صلى الله علیه و آله : تَسَحَّروا ؛ فَإِنَّ فِی السَّحورِ بَرَکَةً .(30)
8602.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ بنده اى نیست که ماه رمضان بر او وارد شود و او روزش را روزه بدارد و شرّ خود را از دیگران ، باز دارد و نگاهش را [از حرام] بپوشد و از آنچه خداوند بر او حرام کرده ، بپرهیزد ، مگر آن که خداوندْ بهشت را بر او واجب مى کند.
د – پرهیز از ریا
8603.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس ریاکارانه روزه بگیرد ، شرک ورزیده است.
ه – پرهیز از هر چه خدا خوش نمى دارد
8604.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : روزه ، تنها پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست. همانا روزه ، پرهیز از بیهوده گویى و دشنام دادن است. پس اگر کسى دشنامت داد ، یا با تو نابخردى کرد ، بگو: «من ، روزه ام» .
6 / 2
آنچه پیش از روزه گرفتن ، شایسته است
الف – خوردن سَحَرى
8605.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خوردن سَحَرى ، برکت است.
8606.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سَحَرى بخورید ، که در سَحَرى خوردن ، برکت است.
8607.عنه صلى الله علیه و آله : تَسَحَّروا مِن آخِرِ اللَّیلِ ؛ وهُوَ الغِذاءُ المُبارَکُ .(31)
8608.عنه صلى الله علیه و آله : عَلَیکُم بِغَداءِ السَّحورِ ؛ فَإِنَّهُ هُوَ الغَداءُ المُبارَکُ .(32)
8609.سنن أبی داوود عن العِرْباض بن ساریة : دَعانی رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إلَى السَّحورِ فی رَمَضانَ ، فَقالَ : هَلُمَّ إلَى الغَداءِ المُبارَکِ .(33)
8610.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : لا تَدَع اُمَّتِیَ السَّحورَ ولَو عَلى حَشَفَةٍ .(34)
8611.عنه صلى الله علیه و آله : تَسَحَّروا ولَو بِجُرَعِ الماءِ ، ألا صَلَواتُ اللّه ِ عَلَى المُتَسَحِّرینَ!(35)
8612.عنه صلى الله علیه و آله : مَن أرادَ أن یَصومَ فَلیَتَسَحَّر بِشَیءٍ .(36)
8613.عنه صلى الله علیه و آله : اللّهُمَّ صَلِّ عَلَى المُتَسَحِّرینَ .(37)
8614.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ ومَلائِکَتَهُ یُصَلّونَ عَلَى المُتَسَحِّرینَ .(38)
8615.عنه صلى الله علیه و آله : السَّحورُ أکلُهُ بَرَکَةٌ ؛ فَلا تَدَعوهُ ولَو أن یَجرَعَ أحَدُکُم جُرعَةً مِن ماءٍ ؛ فَإِنَّ اللّه َ عز و جل ومَلائِکَتَهُ یُصَلّونَ عَلَى المُتَسَحِّرینَ .(39)
8616.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ – تَبارَکَ وتَعالى – ومَلائِکَتَهُ یُصَلّونَ عَلَى المُستَغفِرینَ وَالمُتَسَحِّرینَ بِالأَسحارِ ؛ فَلیَتَسَحَّر أحَدُکُم ولَو بِشَربَةٍ مِن ماءٍ .(40)
8607.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : آخر شب ، سَحَرى بخورید و آن ، غذاى بابرکتى است.
8608.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : غذاى سَحَرى بخورید؛ چرا که غذاى بابرکتى است.
8609.سنن أبى داوود – به نقل از عِرباض بن ساریه -: پیامبر خدا ، مرا در رمضان به سَحَرى دعوت کرد و فرمود: «بیا ، غذاى بابرکت بخور».
8610.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : امّت من ، سَحَرى خوردن را ترک نکنند ، هر چند با یک خرماى خشکیده باشد.
8611.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سَحَرى بخورید ، هر چند که یک جرعه آب باشد . هلا! درودهاى خدا بر سحرى خوران!
8612.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر که مى خواهد روزه بگیرد ، چیزى (مقدارى) سَحَرى بخورد.
8613.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوندا! بر سَحَرى خوران ، درود فرست!
8614.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند و فرشتگانش ، بر سَحَرى خوران درود مى فرستند.
8615.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سَحَرى خوردن ، برکت است. پس ، آن را ترک نکنید ، هر چند به این باشد که یکى از شما جرعه اى آب بنوشد؛ چرا که خداى متعال و فرشتگانش ، بر سَحَرى خوران درود مى فرستند.
8616.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند متعال و فرشتگانش ، بر آنان که در سحرها استغفار مى کنند و سَحَرى مى خورند ، درود مى فرستند. پس هر یک از شما سَحَرى بخورَد ، هر چند که جرعه اى آب باشد.
8617.عنه صلى الله علیه و آله : تَعاوَنوا بِأَکلِ السَّحورِ عَلى صِیامِ النَّهارِ ، وبِالنَّومِ عِندَ القَیلولَةِ عَلى قِیامِ اللَّیلِ .(41)
ب – أفضَلُ السَّحورِ
8618.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : نِعمَ سَحورُ المُؤمِنِ التَّمرُ .(42)
6 / 3
ما یَنبَغی لِلصّائِمِ
أ – السِّواک
8619.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مِن خَیرِ خِصالِ الصّائِمِ السِّواکُ .(43)
8620.عنه صلى الله علیه و آله : إذا صُمتُم فَاستاکوا بِالغَداةِ ولا تَستاکوا بِالعَشِیِّ ، فَإِنَّهُ لَیسَ مِن صائِمٍ تَیبَسُ شَفَتاهُ بِالعَشِیِّ إلّا کانَ نورا بَینَ عَینَیهِ یَومَ القِیامَةِ .(44)
ب – الزِّینَة
8621.المعجم الکبیر عن عبد اللّه بن مسعود : أوصانی رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أن اُصبِحَ یَومَ صَومی(45) دَهینا مُتَرَجِّلاً ، ولا تُصبِح یَومَ صَومِکَ عَبوسا .(46)
8617.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : با سَحَرى خوردن ، روزه دارىِ روز را و با خواب قِیلوله (نیم روز) ، شب زنده دارى را یارى کنید.
ب – برترین سَحَرى
8618.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خرما ، سَحَرىِ خوبى براى مؤمن است.
6 / 3
آنچه براى روزه دار ، شایسته است
الف – مسواک زدن
8619.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مسواک زدن ، از بهترین کارهاى روزه دار است.
8620.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : چون روزه گرفتید ، صبح ، مسواک بزنید و شب (نزدیک افطار) ، مسواک نزنید؛ چون هیچ روزه دارى نیست که شب (نزدیک افطار) ، لب هایش خشک شود ، مگر آن که روز قیامت ، نورى پیشاپیش او خواهد بود.
ب – زینت کردن
8621.المعجم الکبیر – به نقل از عبد اللّه بن مسعود -: پیامبر خدا ، مرا سفارش کرد که روزى را که روزه مى گیرم ، روغن زده و شانه زده باشم ، و [فرمود :]«در روز روزه دارى ات ، عبوس نباش».
8622.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : تُحفَةُ الصّائِمِ الدُّهنُ وَالمِجمَرُ .(47)
ج – القَیلولَة
8623.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أربَعٌ مَن فَعَلَهُنَّ قَوِیَ عَلى صِیامِهِ : أن یَکونَ أوَّلُ فِطرِهِ عَلى ماءٍ … ولا یَدَعَ القائِلَةَ .(48)
6 / 4
ما لا یَنبَغی لِلصّائِمِ
أ – ما یُؤَدّی إلَى الضَّعفِ
8624.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : ثَلاثٌ لا یُعَرِّض أحَدُکُم نَفسَهُ لَهُنَّ وهُوَ صائِمٌ : الحِجامَةُ ، وَالحَمّامُ ، وَالمَرأَةُ الحَسناءُ .(49)
ب – ما یُمکِنُ أن یُؤَدِّیَ إلى نَقضِ الصَّومِ
8625.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ اللّه َ کَرِهَ لی سِتَّ خِصالٍ ، ثُمَّ کَرِهتُهُنَّ لِلأَوصِیاءِ مِن وُلدی وأتباعِهِم مِن بَعدی(50) : الرَّفَثُ(51) فِی الصَّومِ .(52)
8626.عنه صلى الله علیه و آله : إذا تَوَضَّأتَ فَأَبلِغِ الِاستِنشاقَ ما لَم تَکُ صائِما .(53)
8622.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هدیه روزه دار ، روغن(54) و مِجمَر(55) است.
ج – خواب نیم روز
8623.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : چهار کار است که هر کس آنها را انجام دهد ، بر روزه دارى ، نیرو مى گیرد: آغاز افطارش با آب باشد… و خواب قِیلوله (نیم روز) را ترک نکند.(56)
6 / 4
آنچه براى روزه دار ، شایسته نیست
الف – آنچه به ضعف مى انجامد
8624.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سه چیز است که هر یک از شما روزه دار بود ، خود را در معرض آنها قرار ندهد: حجامت ، حمّام ، و زن زیبا .
ب – آنچه ممکن است به شکستن روزه بینجامد
8625.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : خداوند ، شش کار را براى من خوش نداشت. من هم آنها را براى اوصیاى خود – که فرزندانم هستند – و پیروانشان پس از خویش ، خوش ندارم ، از جمله : [مقدمات](57) آمیزش جنسى در هنگام روزه را.
8626.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : وقتى وضو مى گیرى ، استنشاق (آب در بینى کردن) را کامل انجام بده ، [البتّه] وقتى که روزه نیستى.
8627.عنه صلى الله علیه و آله : أسبِغِ الوُضوءَ … وبالِغ فِی الِاستِنشاقِ إلّا أن تَکونَ صائِما .(58)
6 / 5
ما یَنبَغی عِندَ الإِفطارِ
أ – الدُّعاء
8628.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إنَّ لِلصّائِمِ عِندَ فِطرِهِ لَدَعوَةً ما تُرَدُّ .(59)
8629.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ لِکُلِّ صائِمٍ دَعوَةً ، فَإِذا هُوَ أرادَ أن یُفطِرَ فَلیَقُل عِندَ أوَّلِ لُقمَةٍ : یا واسِعَ المَغفِرَةِ اغفِر لی .(60)
8630.عنه صلى الله علیه و آله : دَعوَةُ الصّائِمِ تُستَجابُ عِندَ إفطارِهِ .(61)
8631.عنه صلى الله علیه و آله : لِکُلِّ عَبدٍ صائِمٍ دَعوَةٌ مُستَجابَةٌ عِندَ إفطارِهِ ، اُعطِیَها فِی الدُّنیا أو ذُخِرَ لَهُ فِی الآخِرَةِ .(62)
8632.عنه صلى الله علیه و آله : ثَلاثَةٌ لا تُرَدُّ دَعوَتُهُم : الصّائِمُ حَتّى یُفطِرَ ، وَالإِمامُ العادِلُ ، ودَعوَةُ المَظلومِ .(63)
8633.عنه صلى الله علیه و آله : أربَعَةٌ لا تُرَدُّ لَهُم دَعوَةٌ حَتّى تُفتَحَ لَهُم أبوابُ السَّماءِ وتَصیرَ إلَى العَرشِ : … وَالصّائِمُ حَتّى یُفطِرَ .(64)
8627.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : وضو را کامل و پُر آب بگیر… و استنشاق را کامل انجام بده ، مگر آن که روزه باشى.
6 / 5
آنچه هنگام افطار، شایسته است
الف – دعا
8628.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : روزه دار ، هنگام افطارش ، یک دعاى مستجاب دارد .
8629.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر روزه دارى ، یک دعا[ى مستجاب] دارد. پس هر گاه خواست افطار کند ، هنگام اوّلین لقمه بگوید : «اى آن که آمرزشت گسترده است! مرا بیامرز» .
8630.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : دعاى روزه دار هنگام افطارش ، مستجاب مى شود.
8631.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر بنده روزه دارى ، هنگام افطارش ، یک دعاى مستجاب دارد که یا در دنیا به او داده مى شود و یا براى آخرتش ذخیره مى شود.
8632.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : سه نفرند که دعایشان رد نمى شود: روزه دار ، تا آن که افطار کند ؛ پیشواى دادگر؛ و نفرین ستم دیده.
8633.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : چهار نفرند که دعایى از آنان رد نمى شود ، تا آن که درهاى آسمان براى آنان گشوده شود و دعایشان به عرش برسد: … و روزه دار ، تا آن که افطار کند.
ب – الدُّعاءُ بِالمَأثورِ قَبلَ الإِفطارِ
8634.سنن أبی داوود عَن مُعاذِ بنِ زُهرَةَ : أ نَّهُ بَلَغَهُ أنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله کانَ إذا أفطَرَ قالَ : اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ وعَلى رِزقِکَ أفطَرتُ .(65)
8635.رسول اللّه صلى الله علیه و آله – کانَ یقول إذا أفطَرَ -: بِاسمِ اللّه ِ ، اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ وعَلى رِزقِکَ أفطَرتُ ، تَقَبَّل مِنّی إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ .(66)
8636.عنه صلى الله علیه و آله – أیضا -: اللّهُمَّ لَکَ صُمنا وعَلى رِزقِکَ أفطَرنا ، فَتَقَبَّل مِنّا إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ .(67)
8637.عنه صلى الله علیه و آله : إذا قُرِّبَ إلى أحَدِکُم طَعامٌ وهُوَ صائِمٌ فَلیَقُل : بِاسمِ اللّه ِ وَالحَمدُ للّه ِ ، اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ وعَلى رِزقِکَ أفطَرتُ وعَلَیکَ تَوَکَّلتُ ، سُبحانَکَ وبِحَمدِکَ ، تَقَبَّل مِنّی إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ .(68)
8638.عنه صلى الله علیه و آله – کانَ یقول إذا أفطَرَ -: الحَمدُ للّه ِ الَّذی أعانَنی فَصُمتُ ، ورَزَقَنی فَأَفطَرتُ .(69)
8639.عنه صلى الله علیه و آله : إنَّ لِلصّائِمِ عِندَ فِطرِهِ دَعوَةً : اللّهُمَّ إنّی أسأَلُکَ بِرَحمَتِکَ الَّتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ أن تَغفِرَ لی ذُنوبی .(70)
ب – خواندن دعاى روایت شده پیش از افطار
8634.سنن أبى داوود – به نقل از مُعاذ بن زهره -: به من چنین رسیده که پیامبر صلى الله علیه و آله هر گاه افطار مى کرد ، مى گفت : «خدایا! براى تو روزه گرفتم و بر روزىِ تو افطار کردم» .
8635.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعایش به هنگام افطار -: به نام خدا. خدایا! براى تو روزه گرفتم و بر روزىِ تو افطار کردم. از من بپذیر . همانا تو شنواى دانایى.
8636.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعایش به هنگام افطار -: خدایا! براى تو روزه گرفتیم و بر روزىِ تو افطار کردیم. پس از ما بپذیر . همانا تو شنواى دانایى.
8637.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه نزدیک یکى از شما که روزه است ، غذایى آوردند ، بگوید: «به نام خدا ، و ستایش ، از آنِ خداست. خداوندا! براى تو روزه گرفتم و بر روزىِ تو افطار کردم و بر تو توکّل نمودم. تو منزّهى و تو را مى ستایم. از من بپذیر . همانا تو شنواىِ دانایى».
8638.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – هنگام افطار مى فرمود -: ستایش ، خدایى را که مرا یارى کرد تا روزه گرفتم و روزى ام داد تا افطار کردم.
8639.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : روزه دار را هنگام افطارش ، دعایى چنین است: «پروردگارا! تو را به آن رحمتت که هر چیز را فرا گرفته است ، مى خوانم که گناهانم را بیامرزى».
8640.عنه صلى الله علیه و آله : ما مِن عَبدٍ یَصومُ فَیَقولُ عِندَ إفطارِهِ : «یا عَظیمُ یا عَظیمُ ؛ أنتَ إلهی لا إلهَ لی غَیرُکَ ، اِغفِر لِیَ الذَّنبَ العَظیمَ ؛ إنَّهُ لا یَغفِرُ الذَّنبَ العَظیمَ إلَا العَظیمُ» إلّا خَرَجَ مِن ذُنوبِهِ کَیَومَ وَلَدَتهُ اُمُّهُ .(71)
8641.الإمام الصادق علیه السلام : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله قالَ لِأَمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام : یا أبَا الحَسَنِ ، هذا شَهرُ رَمَضانَ قَد أقبَلَ ، فَاجعَل دُعاءَکَ قَبلَ فُطورِکَ ؛ فَإِنَّ جَبرَئیلَ علیه السلام جاءَنی فَقالَ : یا مُحَمَّدُ ، مَن دَعا بِهذَا الدُّعاءِ فی شَهرِ رَمَضانَ قَبلَ أن یُفطِرَ استَجابَ اللّه ُ تَعالى دُعاءَهُ ، وقَبِلَ صَومَهُ وصَلاتَهُ ، وَاستَجابَ لَهُ عَشرَ دَعَواتٍ ، وغَفَرَ لَهُ ذَنبَهُ ، وفَرَّجَ هَمَّهُ ، ونَفَّسَ کُربَتَهُ ، وقَضى حَوائِجَهُ ، وأنجَحَ طَلِبَتَهُ ، ورَفَعَ عَمَلَهُ مَعَ أعمالِ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقینَ ، وجاءَ یَومَ القِیامَةِ ووَجهُهُ أضوَأُ مِنَ القَمَرِ لَیلَةَ البَدرِ . فَقُلتُ : ما هُوَ یا جَبرَئیلُ؟ فَقالَ : قُل : اللّهُمَّ رَبَّ النّورِ العَظیمِ ، ورَبَّ الکُرسِیِّ الرَّفیعِ ، ورَبَّ البَحرِ المَسجورِ(72) ، ورَبَّ الشَّفعِ الکَبیرِ ، وَالنّورِ العَزیزِ ، ورَبَّ التَّوراةِ وَالإِنجیلِ وَالزَّبورِ وَالفُرقانِ العَظیمِ . أنتَ إلهُ مَن فِی السَّماواتِ وإلهُ مَن فِی الأَرضِ لا إلهَ فیهِما غَیرُکَ ، وأنتَ جَبّارُ مَن فِی السَّماواتِ وجَبّارُ مَن فِیالأَرضِ لا جَبّارَ فیهِما غَیرُکَ ، أنتَ مَلِکُ مَن فِی السَّماواتِ ومَلِکُ مَن فِی الأَرضِ لا مَلِکَ فیهِما غَیرُکَ ، أسأَلُکَ بِاسمِکَ الکَبیرِ ونورِ وَجهِکَ المُنیرِ وبِمُلکِکَ القَدیمِ . یا حَیُّ یا قَیّومُ ، یا حَیُّ یا قَیّومُ ، یا حَیُّ یا قَیّومُ ، أسأَلُکَ بِاسمِکَ الَّذیأشرَقَ بِهِ کُلُّ شَیءٍ ، وبِاسمِک ، الَّذی أشرَقَت بِهِ السَّماواتُ وَالأَرضُ ، وبِاسمِکَ الَّذی صَلَحَ بِهِ الأَوَّلونَ وبِهِ یَصلُحُ الآخِرونَ . یا حَیّا قَبلَ کُلِّ حَیٍّ ، ویا حَیّا بَعدَ کُلِّ حَیٍّ ، ویا حَیُّ لا إلهَ إلّا أنتَ ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وَاغفِر لی ذُنوبی ، وَاجعَل لی مِن أمری یُسرا وفَرَجا قَریبا ، وثَبِّتنی عَلى دینِ مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وعَلى هُدى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، وعَلى سُنَّةِ مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ ، عَلَیهِ وعَلَیهِمُ السَّلامُ . وَاجعَل عَمَلی فِی المَرفوعِ المُتَقَبَّلِ ، وهَب لی کَما وَهَبتَ لِأَولِیائِکَ وأهلِ طاعَتِکَ ؛ فَإِنّی مُؤمِنٌ بِکَ ومُتَوَکِّلٌ عَلَیکَ ، مُنیبٌ إلَیکَ مَعَ مَصیری إلَیکَ ، وتَجمَعُ لی ولِأَهلی ولِوَلَدِیَ الخَیرَ کُلَّهُ ، وتَصرِفُ عَنّی وعَن وَلَدی وأهلِیَ الشَّرَّ کُلَّهُ . أنتَ الحَنّانُ المَنّانُ ، بَدیعُ السَّماواتِ وَالأَرضِ ، تُعطِی الخَیرَ مَن تَشاءُ وتَصرِفُهُ عَمَّن تَشاءُ ، فَامنُن عَلَیَّ بِرَحمَتِکَ یا أرحَمَ الرّاحِمینَ .(73)
8640.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ بنده اى نیست که روزه بگیرد و هنگام افطارش بگوید: «اى بزرگ ، اى بزرگ! تو معبود منى. هیچ معبودى جز تو نیست. گناه بزرگ مرا بیامرز . همانا گناه بزرگ را جز بزرگ نمى آمرزد» ، مگر آن که از گناهانش بیرون مى آید ، همچون روزى که مادرش او را زاده است.
8641.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا به امیر مؤمنان فرمود : «اى ابو الحسن! این ، ماه رمضان است که آمده است. دعاى خودت را پیش از افطارت قرار بده؛ چرا که جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت: اى محمّد! هر کس در ماه رمضان ، پیش از آن که افطار کند ، این دعا را بخواند ، خداوندْ دعایش را مستجاب مى کند ، روزه و نمازش را مى پذیرد ، ده دعاى او را اجابت مى کند ، گناهش را مى آمرزد ، اندوهش را مى زداید ، رنجش را برطرف مى کند ، حوایجش را بر مى آورد ، او را به خواسته اش مى رساند ، عملش را با اعمال پیامبران و صدّیقانْ بالا مى برد و روز قیامت با چهره اى درخشان تر از ماه شب چهاردهم مى آید . گفتم: آن ، کدام دعاست ، اى جبرئیل؟ گفت: بگو : خداوندا! اى پروردگار نور بزرگ ، و اى پروردگار تخت افراشته ، و اى پروردگار دریاى سرشار ، و اى پروردگار شَفْع(74) بزرگ ، و اى نور ارجمند ، و اى پروردگار تورات و انجیل و زبور و قرآن بزرگ! تو ، معبود آنانى که در آسمان ها و زمین اند و در آنها ، معبودى جز تو نیست. تو جبّار آنانى هستى که در آسمان ها و زمین اند و در آنها ، جبّارى جز تو نیست. تو پادشاه آنانى هستى که در آسمان ها و زمین اند و در آنها ، جز تو پادشاهى نیست. تو را به نام بزرگت و فروغ چهره تابانت و به فرمان روایى دیرینت مى خوانم. اى زنده ، اى برپاى! اى زنده ، اى برپاى! اى زنده ، اى برپاى! تو را به آن نامت مى خوانم که به سبب آن ، هر چیزْ تابان است ، و به آن نامت که به سبب آن ، آسمان ها و زمینْ فروزان اند ، و به آن نامت که به سبب آن ، اوّلین و آخرین ، شایسته شده و مى شوند. اى زنده پیش از هر زنده! اى زنده پس از هر زنده! اى زنده اى که معبودى جز تو نیست! بر محمّد و خاندان محمّد ، درود فرست و گناهان مرا بیامرز و در کار من ، آسانى و گشایشى نزدیک قرار بده و مرا بر آیین محمّد و خاندان محمّد ، و بر شیوه و سیره محمّد و خاندان محمّد ، و بر سنّت محمّد و خاندان محمّد – که بر او و آنان درود باد – ، استوار بدار . عمل مرا در زمره [اعمال] بالا برده شده پذیرفته قرار بده و آن گونه که به دوستانت و فرمان بُردارانت عطا کرده اى، به من هم عطا کن . همانا من به تو ایمان دارم و بر تو توکّل کننده ام . به سوى تو باز مى گردم و سرانجامم ، به سوى توست. همه خیر (خوبى) را براى من و خانواده و فرزندم فراهم آور و همه شر (بدى) را از من و فرزند و خانواده ام دور بگردان . تو مهرورز و صاحب نعمتى و پدید آورنده آسمان ها و زمینى . به هر که بخواهى ، خیر مى دهى و از هر که بخواهى ، آن را باز مى دارى . پس با رحمتت بر من منّت بگذار ، اى مهربان ترینِ مهربانان! «.
ج – الإِفطارُ بِالتَّمرِ ، أوِ الزَّبیبِ ، أوِ الشَّیءِ الحُلوِ ، أوِ اللَّبَنِ ، أوِ الماءِ الفاتِرِ
8642.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : أفضَلُ ما یَبدَأُ بِهِ الصّائِمُ بِزَبیبٍ أو شَیءٍ حُلوٍ .(75)
8643.الإمام الصادق علیه السلام : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله أوَّلُ ما یُفطِرُ عَلَیهِ فی زَمَنِ الرُّطَبِ الرُّطَبُ ، وفی زَمَنِ التَّمرِ التَّمرُ .(76)
8644.تاریخ بغداد عن جابر بن عبد اللّه : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یُعجِبُهُ أن یُفطِرَ عَلَى الرُّطَبِ مادامَ الرُّطَبُ ، وعَلَى التَّمرِ إذا لَم یَکُن رُطَبٌ ، ویَختِمَ بِهِنَّ ویَجعَلَهُنّ وَترا ؛ ثَلاثا أو خَمسا أو سَبعا .(77)
ج – افطار کردن با خرما یا کشمش یا شیرینى یا شیر یا آب وِلَرم
8642.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : برترین چیزى که روزه دار ، [افطارش را] با آن آغاز مى کند ، کشمش یا چیزى شیرین است.
8643.امام صادق علیه السلام : اوّلین چیزى که پیامبر خدا ، روزه اش را با آن افطار مى کرد ، در زمانِ رُطَب ، رطب بود و در زمانِ خرما ، خرما .(78)
8644.تاریخ بغداد – به نقل از جابر بن عبد اللّه -: پیامبر خدا ، خوشش مى آمد که روزه اش را تا وقتى رطب بود ، با رطب و اگر رطب نبود ، با خرما افطار کند و با همان به پایان برساند ؛ با سه ، یا پنج یا هفت دانه.
8645.مسند أبی یعلى عن أنس : کانَ النَّبِیُّ صلى الله علیه و آله یُحِبُّ أن یُفطِرَ عَلى ثَلاثِ تَمَراتٍ ، أو شَیءٍ لَم تُصِبهُ النّارُ .(79)
8646.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : مَن أفطَرَ عَلى تَمرٍ حَلالٍ ، زیدَ فی صَلاتِهِ أربَعُمِئَةِ صَلاةٍ .(80)
8647.الإمام الباقر علیه السلام : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا صامَ فَلَم یَجِدِ الحَلواءَ أفطَرَ عَلَى الماءِ .(81)
8648.رسول اللّه صلى الله علیه و آله : إذا کانَ أحَدُکُم صائِما فَلیُفطِر عَلَى التَّمرِ ، فَإِن لَم یَجِدِ التَّمرَ فَعَلَى الماءِ ؛ فَإِنَّ الماءَ طَهورٌ .(82)
8649.عنه صلى الله علیه و آله : أربَعٌ مَن فَعَلَهُنَّ قَوِیَ عَلى صِیامِهِ : أن یَکونَ أوَّلُ فِطرِهِ عَلى ماءٍ ، ولا یَدَعَ السَّحورَ ، ولا یَدَعَ القائِلَةَ ، وأن یَشُمَّ شَیئا مِن طیبٍ .(83)
8650.الإمام الصادق علیه السلام : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا أفطَرَ بَدَأَ بِحَلواءَ یُفطِرُ عَلَیها ، فَإِن لَم یَجِد فَسُکَّرَةٍ أو تَمَراتٍ ، فَإِذا أعوَزَ ذلِکَ کُلُّهُ فَماءٍ فاتِرٍ ، وکانَ یَقولُ : یُنَقِّی المَعِدَةَ وَالکَبِدَ ، ویُطَیِّبُ النَّکهَةَ وَالفَمَ ، ویُقَوِّی الأَضراسَ ، ویُقَوِّی الحَدَقَ ، ویَجلُو النّاظِرَ ، ویَغسِلُ الذُّنوبَ غَسلاً ، ویُسَکِّنُ العُروقَ الهائِجَةَ وَالمِرَّةَ الغالِبَةَ ، ویَقطَعُ البَلغَمَ ، ویُطفِئُ الحَرارَةَ عَنِ المَعِدَةِ ، ویَذهَبُ بِالصُّداعِ .(84)
د – الدُّعاءُ بِالمَأثورِ إذا أفطَرَ
8651.الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله کانَ إذا أفطَرَ قالَ : اللّهُمَّ لَکَ صُمنا وعَلى رِزقِکَ أفطَرنا فَتَقَبَّلهُ مِنّا ؛ ذَهَبَ الظَّمَأُ ، وَابتَلَّتِ العُروقُ ، وبَقِیَ الأَجرُ .(85)
8645.مسند أبى یعلى – به نقل از اَ نَس -: پیامبر صلى الله علیه و آله خوشش مى آمد که با سه دانه خرما افطار کند ، یا با چیزى که آتش به آن نرسیده باشد (پخته نباشد).
8646.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر کس با خرماى حلال افطار کند ، به پاداش نمازش به اندازه چهارصد نماز ، افزوده مى شود.
8647.امام باقر علیه السلام : پیامبر خدا ، هر گاه روزه بود و حلوا (شیرینى) نمى یافت ، با آب افطار مى کرد.
8648.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هر گاه یکى از شما روزه بود ، با خرما افطار کند و اگر خرما نیافت ، با آب؛ چرا که آب ، پاک کننده است.
8649.پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : چهار چیز است که هر که آنها را انجام دهد ، بر روزه دارى ، نیرو مى یابد: آغاز افطارش ، با آب باشد؛ سَحَرى خوردن را ترک نکند؛ خوابِ نیم روز را ترک نکند ؛ و بوى خوش ببوید.
8650.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا ، هر گاه افطار مى کرد ، با حلوا (شیرینى) آغاز مى کرد و اگر نمى یافت ، با شِکر یا چند خرما و اگر اینها هم نبودند ، با آب وِلَرم افطار مى کرد و مى فرمود: «معده و کبد را تمیز مى کند و بو و دهان را خوش بو مى سازد و دندان ها را محکم مى کند و سیاهى چشم را تقویت مى کند و مردمک چشم را پُر نور مى سازد و گناهان را کاملاً مى شوید و هیجان و رگ ها و صفراى غالب را مى نشاند و بَلغَم را قطع مى کند و حرارت معده را آرام مى کند و سردرد را مى بَرَد».
د – خواندن دعاهاى واردشده به هنگام افطار
8651.امام صادق علیه السلام – به نقل از پدرانش علیهم السلام -: هر گاه پیامبر خدا افطار مى کرد ، مى گفت: «خدایا! براى تو روزه گرفتیم و بر روزىِ تو افطار کردیم. پس،آن را از ما بپذیر . تشنگى رفت ، رگ ها تَر شدند و اجر ، باقى ماند».
8652.سنن أبی داوود عن ابن عمر : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا أفطَرَ قالَ : ذَهَبَ الظَّمَأُ ، وَابتَلَّتِ العُروقُ ، وثَبَتَ الأَجرُ إن شاءَ اللّه ُ .(86)
ه – الشُّکرُ إذا أفطَرَ عِندَ قَومٍ
8653.الإمام الصادق علیه السلام : کانَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله إذا طَعِمَ عِندَ أهلِ بَیتٍ قالَ لَهُم : طَعِمَ عِندَکُمُ الصّائِمونَ ، وأکَلَ عِندَکُمُ الأَبرارُ ، وصَلَّت عَلَیکُمُ المَلائِکَةُ الأَخیارُ .(87)
8654.الدعاء للطبرانی عن أنس : إنَّ رَسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله کانَ إذا أفطَرَ عِندَ أهلِ بَیتٍ قالَ لَهُم : أفطَرَ عِندَکُمُ الصّائِمونَ ، وغَشِیَتکُمُ الرَّحمَةُ ، وأکَلَ طَعامَکُمُ الأَبرارُ ، وتَنَزَّلَت عَلَیکُمُ المَلائِکَةُ .(88)
8655.الدعاء للطبرانی عن عبد اللّه بن الزبیر : إنَّ النَّبِیَّ صلى الله علیه و آله کانَ إذا أفطَرَ عِندَ قَومٍ قالَ : أفطَرَ عِندَکُمُ الصّائِمونَ ، وصَلَّت عَلَیکُمُ المَلائِکَةُ .(89)
8656.سنن ابن ماجة عن عبد اللّه بن الزبیر : أفطَرَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله عِندَ سَعدِ بنِ مُعاذٍ فَقالَ : أفطَرَ عِندَکُمُ الصّائِمونَ ، وأکَلَ طَعامَکُمُ الأَبرارُ ، وصَلَّت عَلَیکُمُ المَلائِکَةُ .(90)
8652.سنن أبى داوود – به نقل از ابن عُمر -: پیامبر خدا ، هر گاه افطار مى کرد ، مى گفت: «تشنگى رفت ، رگ ها تَر شدند و اگر خدا بخواهد ، اجرْ باقى ماند» .
ه – سپاس گزارى ، هنگام افطار کردن نزد دیگران
8653.امام صادق علیه السلام : پیامبر خدا ، هر گاه نزد خانواده اى غذا مى خورد ، به آنان مى فرمود : «روزه داران ، نزد شما افطارى بخورند و نیکان ، پیش شما غذا بخورند و فرشتگان نیکو ، بر شما درود بفرستند!».
8654.الدعاء ، طبرانى – به نقل از اَ نَس -: پیامبر خدا ، هر گاه پیش خانواده اى افطار مى کرد ، به آنان مى فرمود : «روزه داران ، پیش شما افطار کردند و رحمت ، شما را فرا گرفت . نیکان ، غذاى شما را خوردند و فرشتگان ، بر شما فرود آمدند» .
8655.الدعاء ، طبرانى – به نقل از عبد اللّه بن زبیر -: پیامبر صلى الله علیه و آله ، هر گاه پیش گروهى افطار مى کرد ، مى فرمود : «روزه داران ، پیش شما افطار کردند و فرشتگان ، بر شما درود فرستادند».
8656.سنن ابن ماجة – به نقل از عبد اللّه بن زبیر -: پیامبر خدا ، نزد سعد بن مُعاذ ، افطار کرد و فرمود : «روزه داران ، نزد شما افطار کردند و نیکان ، غذاى شما را خوردند و فرشتگان ، بر شما درود فرستادند» .
1) فضائل الأشهر الثلاثة : ص 78 ح 61 عن الحسن بن علیّ بن فضّال عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 96 ص 358 ح 25.
2) تاریخ أصبهان : ج 2 ص 124 الرقم 1280 عن ابن مسعود.
3) المواعظ العددیّة : ص 210.
4) المقنعة : ص 305 عن الإمام علیّ علیه السلام.
5) الکافی : ج 4 ص 87 ح 2 عن جابر بن یزید الجعفی ، بحارالأنوار : ج 96 ص 371 ح 55.
6) معانی الأخبار : ص 410 ح 95 عن أنس ، بحار الأنوار : ج 96 ص 290 ح 7.
7) إرشاد القلوب : ص 205 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 29 ح 6.
8) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 74 ح 1772 ، بحارالأنوار : ج 96 ص 247 ح 2.
9) عوالی اللآلی : ج 1 ص 263 ح 53 ؛ نصب الرایة : ج 2 ص 482.
10) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 15 ح 4968 عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 75 ص 247 ح 10.
11) مقصود ، آن است که غیبت ، موجب عدم قبولى روزه و از میان رفتنِ طهارت باطنى مى گردد.
12) تحف العقول : ص 14 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 67 ح 6.
13) المصنّف لابن أبی شیبة : ج 2 ص 423 ح 13 عن أنس ؛ مستدرک الوسائل : ج 7 ص 370 ح 8443 نقلاً عن القطب الراوندی فی لبّ اللباب.
14) جامع الأخبار : ص 412 ح 1142 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 258 ح 53.
15) جامع الأخبار : ص 412 ح 1141 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 258 ح 53.
16) مسند أبی یعلى : ج 2 ص 234 ح 1573.
17) النوادر للأشعری : ص 22 ح 10 عن جرّاح المدائنی ، بحار الأنوار : ج 96 ص 293 ح 16.
18) سنن أبی داوود : ج 2 ص 307 ح 2363 عن أبی هریرة.
19) ثواب الأعمال : ص 76 ح 1 عن السکونی عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 96 ص 288 ح 1.
20) الکافی : ج 4 ص 88 ح 5 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام.
21) السنن الکبرى للنسائی : ج 2 ص 241 ح 3259 عن أبی هریرة.
22) فضائل الأوقات للبیهقی : ص 48 ح 82.
23) صحیح البخاری : ج 5 ص 2251 ح 5710 وج 2 ص 673 ح 1804 نحوه کلاهما عن أبی هریرة.
24) کنز العمّال : ج 8 ص 481 ح 23728 نقلاً عن ابن عساکر عن أبی هریرة.
25) فضائل الأشهر الثلاثة : ص 103 ح 89 عن أبی سعید الخدری.
26) مسند ابن حنبل : ج 6 ص 82 ح 17140 ؛ مجمع البیان : ج 6 ص 771 کلاهما عن شدّاد بن أوس.
27) صحیح ابن حبّان : ج 8 ص 256 ح 3479 عن أبی هریرة.
28) قال ابن الأثیر فی النهایة : وفیه (أی الحدیث) ذکر «السحور» مکرّرا فی غیر موضع ، وهو بالفتح اسمُ ما یُتَسحَّرُ به من الطعام والشراب ، وبالضمّ المصدرُ والفعلُ نفسه . وأکثر ما یُروى بالفتح ، وقیل : إنّ الصواب بالضّمّ ؛ لأنّه بالفتح طعام ، والبرکةُ والأجرُ والثوابُ فی الفعل لا فی الطعام (النهایة : ج 2 ص 347).
29) الکافی : ج 4 ص 95 ح 3 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 96 ص 310 ح 2 ؛ مسند أبی یعلى : ج 6 ص 58 ح 6416 عن أبی هریرة.
30) صحیح البخاری : ج 2 ص 679 ح 1823 عن أنس ؛ عوالی اللآلی : ج 1 ص 104 ح 38 عن ابن مسعود ، بحار الأنوار : ج 62 ص 292.
31) مسند الشامیّین : ج 3 ص 90 ح 1853 عن أبی الدرداء.
32) سنن النسائی : ج 4 ص 146 عن المقدام بن معدیکرب.
33) سنن أبی داوود : ج 2 ص 303 ح 2344.
34) الکافی : ج 4 ص 95 ح 3 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 97 ص 343 ح 3.
35) تهذیب الأحکام : ج 4 ص 198 ح 566 عن عمرو بن جمیع عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 97 ص 344 ح 3 ؛ کنز العمّال : ج 8 ص 525 ح 23974 نقلاً عن ابن النجّار عن أبی سوید.
36) مسند ابن حنبل : ج 5 ص 156 ح 14955 عن جابر.
37) التاریخ الکبیر (کتاب الکنى) : ج 8 ص 40 الرقم 350 عن أبی سوید.
38) صحیح ابن حبّان : ج 8 ص 246 ح 3467 عن ابن عمر.
39) مسند ابن حنبل : ج 4 ص 26 ح 11086 وص 88 ح 11396 کلاهما عن أبی سعید الخدری.
40) کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 136 ح 1961 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 96 ص 313 ح 11.
41) تهذیب الأحکام : ج 4 ص 199 ح 571 عن رفاعة بن موسى عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، بحار الأنوار : ج 96 ص 312 ح 6 ؛ سنن ابن ماجة : ج 1 ص 540 ح 1693 عن ابن عبّاس وفیه «استعینوا» بدل «تعاونوا».
42) سنن أبی داوود : ج 2 ص 303 ح 2345 عن أبی هریرة ؛ طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 7 ، بحار الأنوار : ج 62 ص 296.
43) سنن ابن ماجة : ج 1 ص 536 ح 1677 عن عائشة.
44) المعجم الکبیر : ج 4 ص 78 ح 3696 عن خبّاب ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 114 ح 260 ، بحار الأنوار : ج 76 ص 135 ح 48.
45) فی کنز العمّال : ج 15 ص 869 ح 43459 «أصبِح یومَ صومک» ، وهو الأنسب.
46) المعجم الکبیر : ج 10 ص 84 ح 10028.
47) سنن الترمذی : ج 3 ص 164 ح 801 عن عمیر بن مأمون عن الإمام الحسن علیه السلام وح 3958 عن أبی معاویة عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلى الله علیه و آله ؛ کشف الغمّة : ج 2 ص 243 عن الإمام الحسین علیه السلام.
48) الفردوس : ج 1 ص 371 ح 1496 عن أنس ، تمام الحدیث فی ص 142 ح 8649.
49) النوادر للراوندی : ص 229 ح 467 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحارالأنوار : ج 96 ص 277 ح 27.
50) فی کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 108 ح 1856 «أحدها الرفث …».
51) الرَّفث : کلمة جامعة لکل ما یریده الرجل من المرأة لکن بقرینة قوله : «کره لکم» فی الروایة المذکورة فی المتن یراد بالرفث هنا مقدمات إتیان المرأة ؛ وذلک لاحتمال انتهائه إلى المواقعة المحرّمة على الصائم.
52) الکافی : ج 4 ص 89 ح 11 عن إسحاق بن عمّار عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحارالأنوار : ج 96 ص 289 ح 3.
53) مسند ابن حنبل : ج 5 ص 518 ح 16383 عن لقیط بن صبرة.
54) مقصود از روغن ، کِرِم یا دیگر مواد روغنى است که به بدن و مو مى زنند.
55) مِجمر : عود و غیر آن که بخور داده مى شود.
56) براى ملاحظه تمام حدیث رجوع کنید به ص 143 ح 8649.
57) کلمه «رَفَث» که در اصل عربى حدیث به کار رفته است ، به انواع بهره گیرى هاى جنسى از زن ، اطلاق مى شود ؛ امّا با توجه به سایر مواردى که در این حدیث آمده اند و با عنایت به تعبیر «کَرِهَ (خوش نداشت)» ، ظاهرا مقصود از «رفث» ، مقدّمات آمیزش جنسى است که به دلیل احتمال منجر شدن آن به آمیزش ، حکم به کراهت آن شده است.
58) سنن أبی داوود : ج 1 ص 36 ح 142 عن لقیط بن صبرة.
59) سنن ابن ماجة : ج 1 ص 557 ح 1753 عن عبد اللّه بن عمرو ؛ الدعوات : ص 27 ح 46 عن الإمام الکاظم علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 96 ص 255 ح 33.
60) الزهد لابن المبارک : ص 494 ح 1409 عن الحارث بن عبید ؛ الدعوات : ص 26 ح 44 عن أبی الحسن علیه السلام وفیه صدره فقط ، بحارالأنوار : ج 96 ص 255 ح 33.
61) مکارم الأخلاق : ج 1 ص 69 ح 84 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ،بحار الأنوار : ج 96 ص 255 ح 33 وص 315 ح 17.
62) نوادر الاُصول : ج 1 ص 190 عن ابن عمر.
63) سنن الترمذی : ج 5 ص 578 ح 3598 و ج 4 ص 672 ح 2526 وفیه «حین یفطر» بدل «حتّى یفطر» کلاهما عن أبی هریرة.
64) الکافی : ج 2 ص 510 ح 6 عن عبد اللّه بن طلحة عن الإمام الصادق علیه السلام.
65) سنن أبی داوود : ج 2 ص 306 ح 2358 ؛ مکارم الأخلاق : ج 1 ص 300 ح 947.
66) الدعاء للطبرانی : ص 286 ح 918 عن أنس.
67) عمل الیوم واللیلة لابن السنی : ص 169 ح 480 عن ابن عبّاس.
68) کنز العمّال : ج 8 ص 509 ح 23873 نقلاً عن الدار قطنی فی الإفراد عن أنس.
69) عمل الیوم واللیلة لابن السنی : ص 169 ح 479 عن معاذ.
70) المستدرک على الصحیحین : ج 1 ص 583 ح 1535 عن عبد اللّه بن عمرو ؛ مستدرک الوسائل : ج 7 ص 361 ح 8417 نقلاً عن درر اللآلی بزیادة «لا تردّ ، فیقول إذا أفطر» بعد «دعوة».
71) الإقبال : ج 1 ص 240 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 11 ح 2 ؛ تاریخ دمشق : ج 54 ص 238 ح 11479 عن أنس.
72) المسجور : أی المملوء (مجمع البحرین : ج 2 ص 820).
73) الإقبال : ج 1 ص 239 عن المفضّل بن عمر ، بحار الأنوار : ج 98 ص 10 ح 2.
74) شَفْع، در لغت ، به معناى جفت (دوتایى) و در اصطلاح، نمازى دو رکعتى است که به عنوان نافله شب خوانده مى شود.
75) الفردوس : ج 1 ص 358 ح 1445 عن سعد بن أبی وقّاص ؛ طبّ النبیّ صلى الله علیه و آله : ص 8 بزیادة «أو التمر» بعد «بزبیب» ، بحار الأنوار : ج 62 ص 296.
76) الکافی : ج 4 ص 153 ح 6 عن ابن القدّاح وح 5 عن طلحة بن زید وح 2172 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 96 ص 314 ح 15.
77) تاریخ بغداد : ج 3 ص 354 الرقم 1456.
78) رُطَب ، خرماى رسیده است و تَمر ، خرماى خشک.
79) مسند أبی یعلى : ج 3 ص 337 ح 3292.
80) الإقبال : ج 1 ص 242 ، بحار الأنوار : ج 98 ص 12 ح 2.
81) الکافی : ج 4 ص 152 ح 1 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام.
82) سنن أبی داوود : ج 2 ص 305 ح 2355 عن سلمان بن عامر.
83) الفردوس : ج 1 ص 371 ح 1496 عن أنس.
84) الکافی : ج 4 ص 153 ح 4 عن عبد اللّه بن مسکان ، بحار الأنوار : ج 16 ص 242 وج 96 ص 315 ح 17.
85) الکافی : ج 4 ص 95 ح 1 عن السکونی ، بحار الأنوار : ج 96 ص 315 ح 17.
86) سنن أبی داوود : ج 2 ص 306 ح 2357.
87) الکافی : ج 6 ص 294 ح 10 عن السکونی ، بحار الأنوار : ج 75 ص 454 ح 20.
88) الدعاء للطبرانی : ص 287 ح 922 و923.
89) الدعاء للطبرانی : ص 288 ح 927.
90) سنن ابن ماجة : ج 1 ص 556 ح 1747 ؛ المقنعة : ص 319 عن الإمام الصادق علیه السلام وفیه «کان علیه السلام إذا أکل عند قومٍ » بدل «أفطر رسول اللّه صلى الله علیه و آله عند سعد بن معاذ» ، بحار الأنوار : ج 96 ص 315 ح 17.
