4 / 1
الآدابُ الظّاهِریَّة
أ – الطِّهارَة
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى اَلصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى اَلْمَرافِقِ وَ اِمْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى اَلْکَعْبَیْنِ وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ اَلْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ اَلنِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ ما یُرِیدُ اَللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ».(1)
ب – السِّواک
7424 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: رَکعَتانِ بِسِواکٍ أفضَلُ مِن سَبعینَ رَکعَةً بِغَیرِ سِواکٍ.(2)
4 / 1
آداب ظاهرى
الف – طهارت
قرآن
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! چون به [عزم] نماز برخیزید، صورت و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پیشین [هر دو پا] مسح کنید و اگر جُنُبید، خود را پاک کنید (غسل نمایید)، و اگر بیمار یا در سفر بودید، یا یکى از شما از قضاى حاجت آمد، یا با زنان نزدیکى کرده‌اید و آبى نیافتید، پس با خاک پاک، تیمّم کنید و از آن، به صورت و دست‌هایتان بکشید. خدا نمى‌خواهد بر شما تنگ بگیرد، لیکن مى‌خواهد شما را پاک کند و نعمتش را بر شما تمام گرداند، باشد که سپاس [او] بدارید».
حدیث
ب – مسواک زدن
7424 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دو رکعتِ [کسى که] مسواک زده، بهتر از هفتاد رکعت مسواک نزده است.
ج – الزِّینَة
الکتاب
«یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اِشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ اَلْمُسْرِفِینَ».(3)
الحدیث
7425 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مِن أحَبِّ ثیابِکُم إلَى اللّهِ البَیاضُ فَصَلُّوا فیها.(4)
7426 . عنه صلى الله علیه و آله: لا تُصَلِّی المَرأَةُ إلّا و عَلَیها مِنَ الحَلی خُرصٌ(5) فَما فَوقَهُ، إلّا أن لا تَجِدَهُ.(6)
د – التَّخَتُّم
7427 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله – للحسین علیه السلام -: یا بُنَیَّ، تَخَتَّم بِالیاقوتِ و العَقیقِ، فَإِنَّهُ مَیمونٌ مُبارَکٌ، فَکُلَّما نَظَرَ الرَّجُلُ فیهِ إلى وَجهِهِ یَزیدُ نورًا، وَ الصَّلاةُ فیهِ سَبعونَ صَلاةً.(7)
ه – مُراعاةُ أوَّلِ الوَقتِ
7428 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أفضَلُ الأَعمالِ عِندَ اللّهِ الصَّلاةُ فی أوَّلِ وَقتِها.(8)
7429 . عنه صلى الله علیه و آله: صَلّوا صَلاتَکُم فی أوَّلِ وَقتِکُم، فَإِنَّ اللّهَ عزوجل یُضاعِفُ لَکُم.(9)
ج – زینت کردن
قرآن
«اى فرزندان آدم! زینت خود را در هر نمازى برگیرید، و بخورید و بیاشامید، ولى زیاده‌روى مکنید؛ چرا که او اسرافکاران را دوست نمى‌دارد».
حدیث
7425 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: محبوب‌ترین لباس‌ها نزد خدا، لباس سفید است پس با آن، نماز بخوانید.
7426 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: زن حتما در حالى نماز بخواند که زینتى در بر داشته باشد؛ از یک حلقه تا زیورهاى گران‌بهاتر، مگر آن که نیابد.
د – انگشتر به دست داشتن
7427 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – به امام حسین علیه السلام -: اى پسرکم! انگشتر یاقوت و عقیق به دست کن که خجسته و باشُگون است. هر گاه مرد در آن بنگرد، چهره‌اش نورانى‌تر مى‌گردد و نماز گزاردن با آن، [برابر] هفتاد نماز است.
ه – رعایت اوّل وقت
7428 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: برترین اعمال نزد خداوند، نماز اوّل وقت است.
7429 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نمازتان را در اوّل وقت بخوانید، که خدا برایتان دو چندان مى‌کند.
7430 . الإمام الصادق علیه السلام: أتى جبرَیلُ علیه السلام رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله فَأَعلَمَهُ مَواقیتَ الصَّلاةِ فَقالَ: . . أفضَلُ الوَقتِ أوَّلُهُ.(10)
7431 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الوَقتُ الأَوَّلُ مِنَ الصَّلاةِ أفضَلُ مِنَ الوَقتِ الآخِرِ کَفَضلِ الآخِرَةِ عَلَى الدُّنیا.(11)
7432 . عنه صلى الله علیه و آله: أوَّلُ الوَقتِ رِضوانُ اللّهِ، و وَسَطُ الوَقتِ رَحمَةُ اللّهِ، و آخِرُ الوَقتِ عَفوُ اللّهِ.(12)
7433 . عنه صلى الله علیه و آله: ألا اُخبِرُکُم بِصَلاةِ المُنافِقِ؟ أن یُؤَخِّرَ العَصرَ حَتّى کانَتِ الشَّمسُ کَثَربِ(13) البَقَرَةِ صَلّاها.(14)
7434 . سنن الدارقطنی عن عائِشَة: ما رَأَیتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله أَخَّرَ صَلاةً إلَى الوَقتِ الآخِرِ حَتّى قَبَضَهُ اللّهُ عزوجل.(15)
و – أداءُ الفَریضَةِ فِی المَسجِدِ
7435 . سنن الدارقطنی عن جابِر بن عَبدِاللّهِ: فَقَدَ النَّبیُّ صلى الله علیه و آله قَومًا فِی الصَّلاةِ فَقالَ: ما خَلَّفَکُم عَنِ الصَّلاةِ؟ قالوا: لِحاءٌ(16) کانَ بَینَنا، فَقالَ: لا صَلاةَ لِجارِ المَسجِدِ إلّا فِی المَسجِدِ.(17)
7430 . امام صادق علیه السلام: جبرئیل علیه السلام نزد پیامبر خدا آمد و به ایشان، وقت‌هاى نماز را تعلیم داد. سپس گفت: «. . . برترین وقت، اوّل آن است».
7431 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اوّل وقت نماز، برتر از پایان وقت است؛ همچون برترىِ آخرت بر دنیا.
7432 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اوّل وقت، رضوان خداوند است و میان وقت، رحمت خداوند و پایان وقت، عفو خداوند.
7433 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آیا از نماز منافق آگاهتان نکنم؟ نماز عصر را تا نزدیک غروب خورشید، به تأخیر مى‌اندازد.
7434 . سنن الدار قُطنى – به نقل از عایشه -: هیچ گاه ندیدم که پیامبر خدا، نماز را به وقت دیگرى اندازد، تا این که خداوند، قبض روحش کرد.
و – نماز واجب را در مسجد خواندن
7435 . سنن الدار قُطنى – به نقل از جابر بن عبداللّه -: پیامبر صلى الله علیه و آله گروهى را در نماز نیافت. پس گفت: «چه چیز شما را از حضور در نماز، باز داشته است؟» .
گفتند: اختلافى که در میان ما بوده است.
پیامبر خدا فرمود: «براى همسایه ی مسجد، نمازى نیست، جز در مسجد».
ز – الدُّعاءُ عِندَ الاِفتِتاح
7436 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله – فی دُعائِهِ حینَ یَفتَتِحُ الصَّلاةَ بَعدَ التَّکبیرِ -: وَجَّهتُ وَجهیَ لِلّذی فَطَرَ السَّماواتِ و الأَرضَ حَنیفًا و ما أنَا مِنَ المُشرِکینَ، إنَّ صَلاتی و نُسُکی و مَحیایَ و مَماتی للّهِ‌ِ رَبِّ العالَمینَ لا شَریکَ لَهُ، و بِذلِکَ اُمِرتُ و أنَا مِنَ المُسلِمینَ، اللّهُمَّ أنتَ المَلِکُ لا إلهَ إلّا أنتَ سُبحانَکَ أنتَ رَبّی و أنَا عَبدُکَ، ظَلَمتُ نَفسی و اعتَرَفتُ بِذَنبی فَاغفِر لی ذُنوبی جَمیعًا إنَّهُ لا یَغفِرُ الذُّنوبَ إلّا أنتَ، و اهدِنی لِأحسَنِ الأَخلاقِ لا یَهدی لِأَحسَنِها إلّا أنتَ، و اصرِف عَنّی سَیِّئَها لا یَصرِفُ عَنّی سَیِّئَها إلّا أنتَ، لَبَّیکَ و سَعدَیکَ أنَا بِکَ و إلَیکَ، و لا مَنجى ولا مَلجَأَ إلّا إلَیکَ، أستَغفِرُکَ و أتوبُ إلَیکَ.(18)
ح – الاِستِعاذَة
7437 . وسائل الشیعة: عن أبی سَعیدٍ الخُدریّ عَنِ النَّبیِّ صلى الله علیه و آله أنَّهُ کانَ یَقولُ قَبلَ القِراءَةِ: أعوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ.(19)
ط – الجَهرُ بِالبَسمَلَةِ
7438 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أتانی جِبریلُ فَعَلَّمَنِی الصَّلاةَ فَقَرَأَ: «بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ» فَجَهَرَ بِها.(20)
ی – سُکونُ الأَطرافِ
7439 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مِن تَمامِ الصَّلاةِ سُکونُ الأَطرافِ.(21)
ز – دعاکردن در آغاز نماز
7436 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در دعاى آغاز نماز، پس از تکبیر -: پاک‌دلانه، به کسى روى آوردم که آسمان‌ها و زمین را آفریده است. من از مشرکان نیستم. نماز و عبادتم، و زندگى و مرگم، براى پروردگار بى‌انباز جهانیان است و به این کار، فرمان یافته‌ام و به آن، تسلیم هستم. خدایا! تو پادشاهى و جز تو، خدایى نیست. تو را تسبیح مى‌کنم. تو پروردگار من هستى و من، بنده ی تواَم به خود ستم کردم و به گناهم اعتراف دارم. پس گناهانم را بپوشان که هیچ کس جز تو، گناهان را نمى‌پوشاند. و به نیکوترین خوى‌ها، ره‌نمونم باش، که کسى جز تو، به آنها ره نمى‌نماید. خوى‌هاى زشت را از من دور ساز، که کسى جز تو، آنها را دور نمى‌کند. [براى فرمان‌بُردارى‌ات] آماده و حاضرم. من با تو و به سوى تو هستم و جز به سوى تو، راه نجات و پناهى نیست. از تو آمرزش مى‌طلبم و به تو باز مى‌گردم.
ح – پناه بردن به خدا
7437 . وسائل الشیعة – به نقل از ابو سعید خُدرى -: پیامبر صلى الله علیه و آله پیش از قرائت [ِ-حمد در نماز]، چنین مى‌گفت: «از شیطانِ رانده شده، به خدا پناه مى‌برم!».
ط – آشکارا گفتنِ بسم اللّه
7438 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: جبرئیل علیه السلام نزدم آمد و نماز را به من آموزش داد. پس «بسم اللّه الرحمن الرحیم» را آشکارا گفت.
ى – آرامش تن
7439 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: از کمال نماز، ساکن بودن اندام بدن است.
7440 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا قامَ أحَدُکُم إلَى الصَّلاةِ فَلیُسَکِّن أطرافَهُ، لا یَتَمَیَّل تَمَیُّلَ الیَهودِ، فَإِنَّ سُکونَ الأَطرافِ مِن تَمامِ الصَّلاةِ.(22)
ک – التَّأَنّی
7441 . الکافی عن علیّ بن عیسى رفعه، قالَ: إنَّ موسى علیه السلام ناجاهُ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالى فَقالَ لَهُ فی مُناجاتِهِ: . . . یا موسى، عَجِّلِ التَّوبَةَ و أخِّرِ الذَّنبَ، و تَأَنَّ فِی المَکثِ بَینَ یَدَیَّ فِی الصَّلاةِ.(23)
7442 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: مَن أطالَ الصَّلاةَ خَفَّفَ اللّهُ عَنهُ القیامَ یَومَ القیامَةِ، یَومَ یَقومُ النّاسُ لِرَبِّ العالَمینَ.(24)
ل – إرغامُ الأَنفِ
7443 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا صَلاةَ لِمَن لا یُصیبُ أنفَهُ مِنَ الأَرضِ ما یُصیبُ الجَبینَ.(25)
7444 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ لا یَقبَلُ صَلاةَ مَن لا یُصیبُ أنفَهُ الأَرضَ.(26)
7445 . التاریخ الکبیر عن ابن عبّاس: أتَى النَّبیُّ صلى الله علیه و آله عَلى رَجُلٍ وهُوَ یُصَلّی، فَسَجَدَ عَلى جَبهَتِهِ و لا یَضَعُ أنفَهُ، فَقالَ: ضَع أنفَکَ یَسجُد مَعَکَ.(27)
7446 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: السُّجودُ عَلَى الجَبهَةِ فَریضَةٌ و عَلَى الأَنفِ تَطَوُّعٌ.(28)
7440 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر یک از شما که به نماز مى‌ایستد، اندام خود را ساکن سازد و مانند یهودیان، کج نگردد؛ چرا که ساکن بودن اندام، یکى از کمالات نماز است.
ک – درنگ کردن
7441 . الکافى – به نقل از على بن عیسى، که سند حدیث را به پیامبر صلى الله علیه و آله رسانده است -: همانا موسى علیه السلام با خداوند عزوجل به راز و نیاز پرداخت و در مناجات خداوند به او چنین فرمود: . . . «اى موسى! توبه را مقدّم کن و گناه را به تأخیر انداز و هنگامِ به نماز ایستادن در پیشگاه من، درنگ کن».
7442 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس نماز را طول بدهد، خداوندْ در روز قیامت – همان روزى که مردم براى پروردگار جهانیان مى‌ایستند-، ایستادن را از او بر مى‌دارد.
ل – بینى به خاک مالیدن
7443 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که بینى‌اش را همچون پیشانى به خاک نرساند، نماز [ِ-کامل] ندارد.
7444 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، نماز کسى را که بینى‌اش را به خاک نمى‌رسانَد، نمى‌پذیرد.
7445 . التاریخ الکبیر – به نقل از ابن عبّاس -: پیامبر صلى الله علیه و آله بر مردى گذر کرد که نماز مى‌خواند. او در سجده، پیشانى‌اش را بر زمین مى‌نهاد؛ ولى بینى‌اش را نه. پیامبر خدا فرمود: «بینى‌ات را نیز بر خاک بگذار تا با تو سجده کند».
7446 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سجده براى پیشانى، واجب است و براى بینى، مستحب.
4 / 2
الآدابُ الباطِنیَّةُ
7447 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنَّ الرَّجُلَینِ مِن اُمَّتی یَقومانِ فِی الصَّلاةِ، و رُکوعُهُما و سُجودُهُما واحِدٌ، و إنَّ ما بَینَ صَلاتَیهِما مِثلُ ما بَینَ السَّماءِ و الأَرضِ.(29)
أ – حُضورُ القَلبِ
7448 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أیُّهَا النّاسُ، إنَ المُصَلّی إذا صَلّى فَإِنَّهُ یُناجی رَبَّهُ تَبارَکَ و تَعالى، فَلیَعلَم بِما یُناجیهِ.(30)
7449 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا قامَ العَبدُ إلى صَلاتِهِ و کانَ هَواهُ و قَلبُهُ إلَى اللّهِ انصَرَفَ کَیومَ وَلَدَتهُ اُمُّهُ.(31)
7450 . عنه صلى الله علیه و آله: ما مِنکُم مِن أحَدٍ یَتَوَضَّأُ فیُسبِغُ الوُضوءَ ثُمَّ یَقومُ فَیَرکَعُ رَکعَتَینِ یُقبِلُ عَلَیهِما بِقَلبِهِ و وَجهِهِ إلّا وَجَبَت لَهُ الجَنَّةُ و غُفِرَ لَهُ.(32)
7451 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن صَلّى رَکعَتَینِ و لَم یُحَدِّث فیهِما نَفسَهُ بِشَیءٍ مِن اُمورِ الدُّنیا غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذُنوبَهُ.(33)
7452 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ العَبدَ لَیُصَلِّی الصَّلاةَ، لا یُکتَبُ لَهُ سُدسُها [ثُلثُها] و لا عُشرُها، و إنَّما یُکتَبُ لِلعَبدِ مِن صَلاتِهِ ما عَقَلَ مِنها.(34)
7453 . عنه صلى الله علیه و آله: رَکعَتانِ خَفیفَتانِ فی التَّفَکُّرِ خَیرٌ مِن قیامِ لَیلَةٍ.(35)
4 / 2
آداب باطنى
7447 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دو نفر از امّتم به نماز مى‌ایستند و رکوع و سجودى یکسان دارند، حال آن که نمازهایشان، به فاصله ی آسمان و زمین از هم دور است.
الف – حضور قلب
7448 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اى مردم! همانا نمازگزار هنگام نماز، با پروردگارش – تبارک و تعالى – مناجات مى‌کند. پس باید بداند چه مى‌گوید.
7449 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه بنده به نماز بِایستد و گرایش و دلش به سوى خدا باشد، به حالت همان روزى که از مادر زاده شده، باز مى‌گردد.
7450 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ یک از شما نیست که وضویى کامل بسازد، سپس برخیزد و دو رکعت نماز با توجّه و حضور قلب بخواند، مگر این که آمرزیده مى‌گردد و بهشت برایش واجب مى‌شود
7451 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس دو رکعت نماز بگزارد ودر آن به هیچ کار دنیایى نیندیشد، خداوند، گناهانش را مى‌آمرزد.
7452 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: بنده، نماز مى‌خواند و یکْ ششم ) / یا یکْ سوم) و حتّى یکْ دهمِ آن را هم نمى‌نویسند. از نماز بنده، فقط آنچه را که درک مى‌کند، مى‌نویسند.
7453 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دو رکعت نماز مختصر با تفکّر، بهتر از یک شب به عبادت ایستادن است.
7454 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَقبَلُ اللّهُ صَلاةَ عَبدٍ لا یُحضِرُ قَلبَهُ مَعَ بَدَنِهِ.(36)
7455 . سنن الترمذی عن أبی هریرة: قُلنا: یا رَسولَ اللّه، ما لَنا إذا کُنّا عِندَکَ رَقَّت قُلوبُنا و زَهِدنا فِی الدُّنیا و کُنّا مِن أهلِ الآخِرَةِ، فَإِذا خَرَجنا مِن عِندِکَ فَآنَسنا أهالینا و شَمِمنا أولادَنا أنکَرنا أنفُسَنا؟ !
فَقالَ رَسولُ اللّه صلى الله علیه و آله: لَو أنَّکُم تَکونونَ إذا خَرَجتُم مِن عِندی کُنتُم عَلى حالِکُم ذلِکَ، لَزارَتکُمُ المَلائِکَةُ فی بُیوتِکُم.(37)
ب – الخُشوعُ
الکتاب
«قَدْ أَفْلَحَ اَلْمُؤْمِنُونَ – اَلَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ».(38)
«فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ – اَلَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ».(39)
«فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا اَلصَّلاةَ وَ اِتَّبَعُوا اَلشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا».(40)
الحدیث
7456 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا صَلاةَ لِمَن لا یَتَخَشَّعُ فی صَلاتِهِ.(41)
7457 . عنه صلى الله علیه و آله: ضَع بَصَرَکَ مَوضِعَ سُجودِکَ.(42)
7454 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند، نماز بنده‌اى راکه دلش همراه تنش نیست، نمى‌پذیرد.
7455 . سنن الترمذى – به نقل از ابو هُرَیره -: به پیامبر صلى الله علیه و آله گفتیم: اى پیامبر خدا! چرا ما هنگامى که نزد تو هستیم، قلبمان نرم مى‌شود و از دنیا روى‌گردان شده و آخرت‌گرا مى‌شویم، و چون از نزد شما خارج مى‌گردیم و با زن و فرزندانمان دمخور مى‌شویم، خودمان را از یاد مى‌بریم؟
پیامبر خدا فرمود: «اگر به همان حالى که از نزد من خارج مى‌شوید، باقى مى‌ماندید، فرشتگان در خانه‌هایتان به دیدار شما مى‌آمدند» .
ب – خاکسارى
قرآن
«به راستى که مؤمنان، رستگار شدند؛ همانان که در نمازشان خاکسارند».
«پس وَیل بر نمازگزارانى که در نمازشان سهل‌انگارند!».
«آن گاه، پس از آنان، جانشینانى به جاى ماندند که نماز را تباه ساختند و از هوس‌ها پیروى کردند، و به زودى، [جایگاهِ] غَى (گم‌راهى) را [در دوزخ] خواهند دید».
حدیث
7456 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که در نمازش خاکسارى نکند، نمازى ندارد.
7457 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نگاهت را به سجده‌گاهت بدوز.
7458 . عنه صلى الله علیه و آله: الخشوعُ الَّذی لا یَعرِف الَّذی عَن یَمینِهِ و لَا الَّذی عَن یَسارِهِ، إنَّما یَنظُرُ إلى مَوضِعِ سُجودِهِ.(43)
7459 . عنه صلى الله علیه و آله: اُمَّتی عَلى أربَعَةِ أصنافٍ: صِنفٌ یُصَلّونَ و لکِنَّهُم فی صَلاتِهِم ساهونَ، فَکانَ لَهُمُ الوَیلُ، و الوَیلُ اسمُ دَرَکَةٍ مِن دَرَکاتِ جَهَنَّمَ، قالَ اللّهُ تَعالى: «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ – اَلَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ»، و صِنفٌ یُصَلّونَ أحیانًا، و لا یُصَلّونَ أحیانًا، فَکان لَهُمُ الغَیُّ، و الغَیُّ اسمُ دَرَکَةٍ مِن دَرَکاتِ جَهَنَّمَ، قالَ اللّهُ تَعالى:«فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا اَلصَّلاةَ وَ اِتَّبَعُوا اَلشَّهَواتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا» و صِنفٌ لا یُصَلّونَ أبَدًا فَکانَ لَهُم سَقَرُ، و سَقَرُ اسمُ دَرَکَةٍ مِن دَرَکاتِ جَهَنَّمَ، قالَ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالى: «ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ – قالُوا لَمْ نَکُ مِنَ اَلْمُصَلِّینَ»(44) و صِنفٌ یُصَلّون أبَدًا و هُم فی صَلاتِهِم خاشِعونَ، قالَ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالى: «قَدْ أَفْلَحَ اَلْمُؤْمِنُونَ – اَلَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ»(38) (45)
ج – أداءُ الصَّلاةِ کَصَلاةِ مُوَدِّعٍ
7460 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: صَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ کَأَنَّکَ تَراهُ، فَإِن کُنتَ لا تَراهُ فَإِنَّهُ یَراکَ.(46)
7461 . سنن ابن ماجة عن أبی أیّوب: جاءَ رَجُلٌ إلَى النَّبیِّ صلى الله علیه و آله فَقالَ: یا رَسولَ اللّهِ، عَلِّمنی و أوجِز، قالَ: إذا قُمتَ فی صَلاتِکَ فَصَلِّ صَلاةَ مُوَدِّعٍ.(47)
7462 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: اُذکُرِ المَوتَ فی صَلاتِکَ، فَإِنَّ الرَّجُلَ إذا ذَکَرَ المَوتَ فی صَلاتِهِ لَحَریٌّ
7458 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خاشع (خاکسار) ، کسى است که [در نمازش] در پىِ شناسایى کسى که در سمت راست و چپ اوست، بر نمى‌آید، بلکه تنها به سجده‌گاهش مى‌نگرد.
7459 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: امّت من، چهار دسته‌اند: دستهاى نماز مى‌گزارند، ولى در نمازشان سهل‌انگارند. براى اینان، «وَیْل» است و «وَیْل»، نام طبقه‌اى از طبقات دوزخ است خداوند متعال فرموده است: «پس وَیْل بر نمازگزارانى که در نمازشان، سهل‌انگارند!». دستهاى دیگر، گاه نماز مى‌خوانند و گاه نمى‌خوانند. براى اینان، «غَىّ» است و غَى، نام طبقه‌اى از طبقات دوزخ است. خداوند متعال گفته است: «آن گاه، پس از آنان، جانشینانى به جاى ماندند که نماز را تباه ساختند و از هوس‌ها پیروى کردند، و به زودى، غى را [در دوزخ] خواهند دید». دستهاى دیگر، هیچ گاه نماز نمى‌خوانند. براى اینان، «سَقَر» است و سَقَر، نام طبقه‌اى از طبقات دوزخ است. خداوند متعال گفته است: «چه چیز، شما را به سَقَر آورد؟ گفتند: از نمازگزاران نبودیم». و دستهاى همیشه نماز مى‌خوانند و در نمازشان نیز خاشع‌اند. خداوند – تبارک و تعالى – گفته است: «بى گمان، مؤمنان، رستگار شدند؛ همانان که در نمازشان خاکسارند».
ج – نماز خواندن، مانند نماز خداحافظى کننده
7460 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مانند کسى نماز بگزار که آخرین نمازش را مى‌خواند؛ گویى او (خدا) را مى‌بینى پس اگر تو او را نمى‌بینى، او تو را مى‌بیند.
7461 . سنن ابى ماجة – به نقل از ابو ایّوب -: مردى نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و گفت: اى پیامبر خدا! به من بیاموز و مختصر کن.
پیامبر خدا فرمود: «هنگامى که به نماز ایستادى، همچون کسى نماز بگزار که آخرین نمازش را مى‌خواند».
7462 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در نماز، مرگ را به یاد بیاور؛ چرا که هر گاه انسان مرگ را در نماز به
أن یُحسِنَ صَلاتَهُ، و صَلِّ صَلاةَ رَجُلٍ لا یَظُنُّ أن یُصَلّیَ صَلاةً غَیرَها.(48)
4 / 3
التَّکبیرُ و آدابُهُ
7463 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لِکُلِّ شَیءٍ صَفوَةٌ(49) و صَفوَةُ الصَّلاةِ التَّکبیرَةُ الاُولى.(50)
7464 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ لِکُلِّ شَیءٍ أنفَةٌ(51) و إنَّ أنفَةَ الصَّلاةِ التَّکبیرَةُ الاُولى، فحافِظوا عَلَیها.(52)
7465 . عنه صلى الله علیه و آله: مِفتاحُ الصَّلاةِ الطَّهورُ، و تَحریمُهَا التَّکبیرُ، و تَحلیلُهَا التَّسلیمُ.(53)
7466 . الإمام علیّ علیه السلام: لَمّا نَزَلَت هذِهِ الآیَةُ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله: «إِنّا أَعْطَیْناکَ اَلْکَوْثَرَ – فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ اِنْحَرْ»(54) قال النَّبیُّ صلى الله علیه و آله: یا جِبریلُ، ما هذِهِ النَّحیرَةُ الَّتی أمَرَنی بِها رَبّی؟ قالَ: إنَّها لَیسَت بِنَحیرَةٍ و لکِنَّهُ یأمُرُکَ إذا تَحَرَّمتَ لِلصَّلاةِ أن تَرفَعَ یَدَیکَ إذا کَبَّرتَ و إذا رَکَعتَ و إذا رَفَعتَ رَأسَکَ مِنَ الرُّکوعِ، فَإِنَّها صَلاتُنا و صَلاةُ المَلائِکَةِ الَّذینَ فِی السَّماواتِ السَّبعِ. قالَ النَّبیُّ صلى الله علیه و آله: رَفعُ الأَیدی مِنَ الاِستِکانَةِ الَّتی قالَ اللّهُ عزوجل: «فَمَا اِسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ»(55) (56)
7467 . الأمالی للطوسی عن عَلقَمَة بن وائِل عَن أبیهِ: صَلَّیتُ خَلفَ النَّبیِّ صلى الله علیه و آله فَکَبَّرَ حینَ افتَتَحَ
یاد آورد، سزامند است که نمازش را نیکو بگزارد. و مانند کسى نماز بخوان که گمان نمى‌بَرَد جز آن، نماز دیگرى بخواند.
4 / 3
تکبیر و آداب آن
7463 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیزى، گزیده‌اى دارد و گزیده ی نماز، تکبیر نخستین است.
7464 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر چیزى، آغازى دارد و آغاز نماز، تکبیر نخستین است پس بر آن مواظبت بورزید.
7465 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز، با طهارت گشوده مى‌شود، با تکبیر گفتن آغاز مى‌گردد و با سلام دادن، پایان مى‌پذیرد.
7466 . امام على علیه السلام: هنگامى که این آیه بر پیامبر خدا نازل شد: «ما به تو کوثر را بخشیدیم. پس براى پروردگارت نماز بخوان و نَحْر کن»، پیامبر خدا فرمود: «اى جبرئیل! این قربانى (نحر) که پروردگارم مرا به آن فرمان داده، چیست؟».
جبرئیل علیه السلام گفت: آن، فرمان قربانى کردن نیست؛ بلکه دستور مى‌دهد که هنگام تکبیر در آغاز نماز و رکوع و سر از رکوع برداشتن، دستهاى خود را بالا ببرى؛ چرا که نماز ما و فرشتگانِ هفت آسمان، چنین است.
پیامبر خدا فرمود: «بالا بردن دست، همان فروتنى‌اى است که خداوند فرمود: «براى پروردگارشان، فروتنى نکردند»».(57)
7467 . الأمالى، طوسى – به نقل از علقمة بن وائل، از پدرش -: پشت سر پیامبر صلى الله علیه و آله نماز
الصَّلاةَ و رَفَعَ یَدَیهِ و حینَ أرادَ الرُّکوعَ و بَعدَ الرُّکوعِ.(58)
7468 . الإمام علیّ علیه السلام – فی وَصفِ صَلاةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله -: کانَ إذا قامَ إلَى الصَّلاةِ المَکتوبَةِ کَبَّرَ و رَفَعَ یَدیهِ حَذوَ مَنکِبَیهِ، و یَصنَعُ مِثلَ ذلِکَ إذا قَضى قِراءَتَهُ و أرادَ أن یَرکَعَ، و یَصنَعُهُ إذا رَفَعَ مِنَ الرُّکوعِ، و لا یَرفَعُ یَدَیهِ فی شَیءٍ مِن صَلاتِهِ و هُوَ قاعِدٌ، و إذا قامَ مِنَ السَّجدَتَینِ رَفَعَ یَدیهِ کَذلِکَ و کَبَّرَ.(59)
7469 . الإمام الصادق علیه السلام: کانَ فی وَصیَّةِ النَّبیِّ صلى الله علیه و آله لِعَلیٍّ علیه السلام: . . عَلَیکَ بِرَفعِ یَدَیکَ فی صَلاتِکَ و تَقلیبِهِما.(60)
4 / 4
آدابُ السُّجود
7470 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: السُّجودُ عَلى سَبعَةِ أعظُمٍ: الجَبهَةِ و الیَدَینِ و الرُّکبَتَینِ و الإِبهامَینِ و تُرغِمُ بِأَنفِکَ إرغامًا.(61)
7471 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا أرَدتَ أن یَحشُرَکَ اللّهُ مَعی فَأطِلِ السُّجودَ بینَ یَدَی اللّهِ الواحِدِ القَهّارِ.(62)
4 / 5
آدابُ الرُّکوعِ و السُّجودِ
7472 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إنّی قَد نُهیتُ عَنِ القِراءَةِ فِی الرُّکوعِ و السُّجودِ، فَأَمَّا الرُّکوعُ فَعَظِّمُوا اللّهَ
خواندم. هم هنگام آغاز نماز، تکبیر گفت و دست‌هایش را بالا برد، و هم هنگامى که خواست به رکوع برود، و هم پس از رکوع.
4577468 . امام على علیه السلام – در وصف نماز پیامبر خدا صلى الله علیه و آله -: هنگامى که به نماز واجب مى‌ایستاد، تکبیر مى‌گفت و دست‌هایش را تا رو به روى شانه‌هایش بالا مى‌آورد و هنگامى که مى‌خواست به رکوع برود و نیز پس از برخاستن، چنین مى‌کرد و هنگام نشستن در نماز، هیچ گاه دست‌هایش را بالا نمى‌آورد و هنگامى که از دو سجده بر مى‌خاست، دست‌هایش را تا شانه‌هایش بالا مى‌آورد و تکبیر مى‌گفت.
7469 . امام صادق علیه السلام: در سفارش پیامبر صلى الله علیه و آله به على علیه السلام چنین بود: «پیوسته دست‌هایت را در نماز بالا ببر و آنها را [به طرف قبله] بچرخان».
4 / 4
آداب سجده
7470 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سجده، بر هفت استخوان است: پیشانى، دو دست، دو زانو، دو انگشت شست [ِ-پا]. و بینى‌ات را نیز بر خاک مى‌نهى.
7471 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: اگر مى‌خواهى خداوند، تو را با من محشور فرماید، در پیشگاه خداى یگانه ی قهّار، سجده‌ات را طولانى کن.
4 / 5
آداب رکوع و سجود
7472 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا من از قرائت [قرآن] در رکوع و سجود، نهى شده‌ام. پس در
فیهِ، و أمَّا السُّجودُ فَأَکثِروا فیهِ مِنَ الدُّعاءِ فَإِنَّهُ قَمِنٌ(63) أن یُستَجابَ لَکُم.(64)
4 / 6
القُنوتُ و آدابُهُ
7473 . السنن الکبرى عن البَراء بن عازِب: إنَّ النَّبیَّ صلى الله علیه و آله کانَ لا یُصَلّی صَلاةً مَکتوبَةً إلّا قَنَتَ فیها.(65)
7474 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: أطوَلُکُم قُنوتًا فی دارِ الدُّنیا أطوَلُکُم راحَةً یَومَ القیامَةِ فِی المَوقِفِ.(66)
7475 . عنه صلى الله علیه و آله: طولُ القُنوتِ فِی الصَّلاةِ یُخَفِّفُ سَکَراتِ المَوتِ.(67)
7476 . عنه صلى الله علیه و آله – لَمّا سَأَلَهُ أبوذَرٍّ: أیُّ الصَّلاةِ أفضَلُ؟ -: طولُ القُنوتِ.(68)
4 / 7
ما لا یَنبَغی لِلمُصَلّی
أ – حَبسُ البَولِ و الغائِطِ
7477 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا یأتِ أحَدُکُمُ الصَّلاةَ و هُوَ حاقِنٌ.(69)
رکوع، خداوند را بزرگ بشمارید و در سجود، بسیار دعا کنید؛ چرا که سزاوار برآورده شدن است براى شما.
4 / 6
قُنوت و آداب آن
7473 . السنن الکبرى – به نقل از بَراء بن عازب -: پیامبر صلى الله علیه و آله نماز واجب نمى‌گزارد، مگر این که در آن، قنوت مى‌خواند.
7474 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: آن که قنوتش را در دنیا بیشتر طول دهد، در توقّفگاه روز قیامت، آسوده‌تر است.
7475 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: طول دادن قنوت در نماز، سختى‌هاى مرگ را کاهش مى‌دهد.
7476 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – در پاسخ این سؤال ابو ذر که: کدام نماز، برتر است؟ -: نمازى که قنوتش طولانى باشد.
4 / 7
آنچه براى نمازگزار، شایسته نیست
الف – نگهدارى بول و غائط
7477 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى از شما در حالى که پیشابش را نگه داشته است، به نماز نیاید.
7478 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا اُقیمَتِ الصَّلاةُ و وَجَدَ أحَدُکُمُ الخَلاءَ فَلیَبدَأ بِالخَلاءِ.(70)
7479 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَحِلُّ لِرَجُلٍ یُؤمِنُ بِاللّهِ و الیَومِ الآخِرِ أن یُصَلّیَ و هُوَ حَقِنٌ حَتَّى یَتَخَفَّفَ.(71)
7480 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یُصَلِّ الرَّجُلُ و هُوَ زَناءُ.(72)
7481 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یُصَلِّیَنَّ أحَدُکُم و بِهِ أحَدُ العَقدَینِ – یعنی البَولَ و الغائِطَ.(73)
ب – الصَّلاةُ إلى غَیرِ سُترَةٍ
7482 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الصَّلاةُ إلى غَیرِ سُترَةٍ مِنَ الجَفاءِ، و مَن صَلّى فی فَلاةٍ فَلیَجعَل بَینَ یَدَیهِ مِثلَ مُؤَخَّرَةِ الرَّحلِ.(74)
7483 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا صَلّى أحَدُکُم فَلیُصَلِّ إلى سُترَةٍ، و لیَدنُ مِنها.(75)
7484 . عنه صلى الله علیه و آله: مَنِ استَطاعَ مِنکُم أن لا یَحولَ بَینَهُ و بَینَ قِبلَتِهِ أحَدٌ فَلیَفعَل.(76)
7478 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه نماز بر پا مى‌شود و کسى از شما نیاز به دستشویى دارد، نخست به آن جا برود.
7479 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: روا نیست مردى که به خدا و روز آخرتْ ایمان دارد، در حالى نماز بخواند که پیشابش را نگه داشته، تا آن گاه که خود را سبُک کند.
7480 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى که در تنگناى پیشاب است، نماز نخوانَد.
7481 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: کسى از شما در آن حال که بول یا غائطش انبوه شده است، نماز نخوانَد.
ب – نبودنِ حریم در جلوِ نمازگزار(77)
7482 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: نماز بدون پیش رو نهادن چیزى، جفا و بى‌وفایى است. و کسى که در بیابان نماز مى‌خواند، باید پیش رویش چیزى همچون دنباله ی جهاز شتر بگذارد.
7483 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه یکى از شما نماز مى‌خواند، رو به پوشش و نزدیک به آن بخواند.
7484 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر یک از شما که مى‌تواند کارى کند تا کسى میان او و قبله‌اش فاصله نشود، چنین کند.
7485 . عنه صلى الله علیه و آله: إذا قامَ أحدُکُم فِی الصَّلاةِ إلى سُترَةٍ فَلیَدنُ مِنها، فَإِنَّ الشَّیطانَ یَمُرُّ بَینَهُ و بَینَها.(78)
7486 . عنه صلى الله علیه و آله: لِیَستَتِر أحَدُکُم فِی الصَّلاةِ بِالخَطِّ بَینَ یَدَیهِ و بِالحَجَرِ و بِما وَجَدَ مِن شَیءٍ مَعَ أنَّ المُؤمِنَ لا یَقطَعُ صَلاتَهُ شَیءٌ.(79)
ج – العَبَثُ
7487 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله – لِعَلیٍّ علیه السلام -: یا عَلیُّ، کَرِهَ اللّهُ عزوجل لِاُمَّتی العَبَثَ فِی الصَّلاةِ.(80)
7488 . عنه صلى الله علیه و آله: إنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تَعالى کَرِهَ لی سِتَّ خِصالٍ و کَرِهتُهُنَّ لِلأَوصیاءِ مِن وُلدی و أتباعِهِم مِن بَعدی: العَبَثَ فِی الصَّلاةِ. .(81)
7489 . مسند أبی یعلى عن أَنَس بن مالِک: إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله رَأى رَجُلًا یُحَرِّکُ الحَصى و هُوَ فِی الصَّلاةِ، فَلَمَّا انصَرَفَ قالَ للِرَّجُلِ: هُوَ حَظُّکَ مِن صَلاتِکَ.(82)
د – الِالتِفات
7490 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: لا تَلتَفِتوا فی صَلاتِکُم فَإِنَّهُ لا صَلاةَ لِلمُتَلَفِّتِ.(83)
7491 . عنه صلى الله علیه و آله: إیّاکَ و الِالتِفاتَ فِی الصَّلاةِ، فَإِنَّ الِالتِفاتَ فِی الصَّلاةِ هَلَکَةٌ، فَإِن کانَ لابُدَّ فَفِی التَّطَوُّعِ لا فِی الفَریضَةِ.(84)
7485 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه یکى از شما، در نماز به سمت پوششى مى‌ایستد، به آن، نزدیک گردد؛ و گر نه، شیطان از میان او و آن پوشش مى‌گذرد.(85)
7486 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر یک از شما در نماز، با خط کشیدن جلو خویش و یا با سنگ و یا هر چه یافت، براى خود، پوششى بسازد؛ اگر چه چیزى نماز مؤمن را قطع نمى‌کند.
ج – بازى کردن
7487 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله – به امام على علیه السلام : اى على! خداوند، بازى کردن در نماز را براى امّت من، نپسندیده است.(86)
7488 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همانا خداوند – تبارک و تعالى – شش خصلت را براى من نپسندیده و من نیز آنها را براى جانشینان از نَسلَم و پیروانشان نپسندیده‌ام: بازى کردن در نماز. . ..
7489 . مسند ابى یَعلى – به نقل از اَنَس بن مالک -: پیامبر خدا، مردى را دید که در نماز، سنگ‌ریزه‌ها را تکان مى‌دهد. پس از آن که نمازش را تمام کرد، پیامبر صلى الله علیه و آله به آن مرد فرمود: «نصیب تو از نمازت، همان است».
د – روى گرداندن به این سو و آن سو
7490 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: در نمازتان، به این سو و آن سو روى نگردانید؛ چرا که چنین کسى نمازى ندارد.
7491 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مبادا در نماز، به این سو و آن سو روى گردانى؛ چرا که روى گرداندن در نماز، هلاکت است. اگر چاره‌اى نیست، در نماز مستحب انجام گیرد، و نه در نماز واجب.
7492 . عنه صلى الله علیه و آله: قالَ یَحیى علیه السلام [لِبَنی إسرائیلَ] : . . . إنَّ اللّهَ أمَرَکُم بِالصَّلاة، فَإِذا صَلَّیتُم فَلاتَلتَفِتوا، فَإِنَّ اللّهَ یَنصِبُ وَجهَهُ لِوَجهِ عَبدِهِ فی صَلاتِهِ ما لَم یَلتَفِت.(87)
7493 . عنه صلى الله علیه و آله: لا یَزالُ اللّهُ عزوجل مُقبِلًا عَلَى العَبدِ و هُوَ فی صَلاتِهِ ما لَم یَلتَفِت، فَإِذَا التَفَتَ انصَرَفَ عَنهُ.(88)
7494 . عنه صلى الله علیه و آله: مَا التَفَتَ عَبدٌ قَطُّ فی صَلاتِهِ إلّا قالَ لَهُ رَبُّهُ: أینَ تَلتَفِتُ یَا ابنَ آدَمَ، أنَا خَیرٌ لَکَ مِمّا تَلتَفِتُ إلَیهِ.(89)
7495 . عنه صلى الله علیه و آله: مَن عَرَفَ مَن عَلى یَمینِهِ و شِمالِهِ مُتَعَمِّدًا فِی الصَّلاةِ فَلا صَلاةَ لَهُ.(90)
ه – الکَسَل
الکتاب
«إِنَّ اَلْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اَللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى اَلصَّلاةِ قامُوا کُسالى یُراؤُنَ اَلنّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اَللّهَ إِلاّ قَلِیلاً «.(91)
«وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلاّ أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا یَأْتُونَ اَلصَّلاةَ إِلاّ وَ هُمْ کُسالى وَ لا یُنْفِقُونَ إِلاّ وَ هُمْ کارِهُونَ».(92)
الحدیث
7496 . صحیح البخاری عن أنَس بن مالِک: دَخَلَ النَّبیُّ صلى الله علیه و آله فَإِذا حَبلٌ مَمدودٌ بَینَ السّاریَتَینِ(93)،
7492 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: یحیى علیه السلام [به بنى اسرائیل] گفت: . . . خداوند، شما را به نماز فرمان داده است پس هر گاه نماز مى‌خوانید، به این سو و آن سو روى نگردانید؛ چرا که خدا در هنگام نماز، رو به چهره ی بنده‌اش دارد، تا آن گاه که او روى بگردانَد».
7493 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: پیوسته خداى عزوجل در هنگام نماز، رو به بنده‌اش دارد، تا آن گاه که [بنده خود،] روى نگردانده است. پس اگر بنده روى بگردانَد، خدا نیز روى مى‌گرداند.
7494 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هیچ گاه بنده در نمازش روى نمى‌گردانَد، جز این که پروردگارش به او مى‌گوید: «اى فرزند آدم! به کجا رو مى‌کنى؟ من براى تو از آنچه بدان روى آورده‌اى، بهترم».
7495 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر کس در نماز از روى عمد، به آن که در چپ و راستش هست، آگاه شود، نمازش درست نیست.
ه – سستى کردن
قرآن
«منافقان، با خدا نیرنگ مى‌کنند، حال آن که او با آنان، نیرنگ خواهد کرد، و چون به نماز ایستند، با کسالت بر مى‌خیزند. با مردم، ریا مى‌کنند؛ و خدا را جز اندکى یاد نمى‌کنند» .
«و هیچ چیز مانع پذیرفته شدنِ انفاق‌هاى آنان نشد، جز این که به خدا و فرستاده‌اش کفر ورزیدند، و جز با [حال] کسالت، نماز به جا نمى‌آورند و جز با کراهت، انفاق نمى‌کنند» .
حدیث
7496 . صحیح البخارى – به نقل از اَنَس بن مالک -: پیامبر صلى الله علیه و آله داخل شد و با طنابى رو به رو شد که میان دو ستون، کشیده بودند. فرمود: «این طناب براى چیست؟».
فَقالَ: ما هذَا الحَبلُ؟ قالوا: هذا حَبلٌ لِزَینَبَ، فَإِذا فَتَرَت تَعَلَّقَت، فَقالَ النَّبیُّ صلى الله علیه و آله: لا، حُلّوهُ لِیُصَلِّ أحَدُکُم نَشاطَهُ، فَإِذا فَتَرَ فَلیَقعُد.(94)
و – التَّثاؤُب(95)
7497 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إیّاکُم و شِدَّةَ التَّثاؤُبِ فِی الصَّلاةِ، فَإِنَّها عَوَّةُ(96) الشَّیطانِ، و إنَّ اللّهَ یُحِبُّ العُطاسَ و یَکرَهُ التَّثاؤُبَ فِی الصَّلاةِ.(97)
7498 . المعجم الکبیر عن أبی اُمامَة: إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله کانَ یَکرَهُ التَّثاؤُبَ فِی الصَّلاةِ.(98)
7499 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إذا تَثاوَبَ أحَدُکُم فِی الصَّلاةِ فَلیَکظِم مَا استَطاعَ.(99)
ز – النُّعاس
الکتاب
«یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا اَلصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکارى حَتّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلاّ عابِرِی سَبِیلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ اَلْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ اَلنِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ إِنَّ اَللّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُوراً».(100)
گفتند: این، طناب زینب است که هر گاه بى‌حال مى‌شود، بدان مى‌آویزد.
پس پیامبر خدا فرمود: «نه! آن را باز کنید. هر یک از شما تنها تا هنگامى نماز بخواند که نشاط دارد، و هنگامى که بى‌حال شد، بنشیند».
و – خمیازه کشیدن
7497 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: مبادا در هنگام نماز، زیاد خمیازه بکشید، که صداى شیطان‌است. همانا خداوند، عطسه را دوست دارد؛ ولى خمیازه را در نماز، ناپسند مى‌دارد.
7498 . المعجم الکبیر – به نقل از ابو اُمامه -: پیامبر صلى الله علیه و آله، خمیازه را در نماز، ناپسند مى‌داشت.
7499 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه یکى از شما در نماز دچار خمیازه شد، تا آن جا که مى‌تواند، آن را فرو بخورد.(101)
ز – خواب آلودگى
قرآن
«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! در حال مستى، به نماز نزدیک نشوید، تا زمانى که بدانید چه مى‌گویید. و [نیز] در حال جنابت [وارد نماز نشوید]، مگر این که راه‌گذر باشید، تا هنگامى که غسل کنید. و اگر بیمار بودید یا در سفر بودید یا یکى از شما از قضاى حاجت آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید، پس بر خاکى پاک تیمّم کنید و صورت و دست‌هایتان را مسح نمایید. همانا خدا، بخشنده و آمرزنده است».
الحدیث
7500 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إذا نَعَسَ أحَدُکُم فی صَلاتِهِ فَلیَنصَرِف و لیَرقُد.(102)
ح – إغماضُ العَینِ
7501 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: إذا قامَ أحَدُکُم فِی الصَّلاةِ فَلا یُغمِض عَینَیهِ.(103)
7502 . الإمام علیّ علیه السلام: إنَّ النَّبیَّ صلى الله علیه و آله نَهى أن یُغمِضَ الرَّجُلُ عَینَیهِ فِی الصَّلاةِ.(104)
ط – الصَّلاةُ فی تِلک الأَماکِنِ
7503 . رسول اللّه صلى الله علیه و آله: الأَرضُ کُلُّها مَسجِدٌ إلَا المَقبَرَةَ و الحَمّامَ.(105)
7504 . عنه صلى الله علیه و آله: لَیسَ یَنبَغی أن یَکونَ فِی البَیتِ شَیءٌ یَشغَلُ المُصَلِّیَ.(106)
7505 . عنه صلى الله علیه و آله: ثَلاثَةٌ لا یَتَقَبَّلُ اللّهُ عزوجل لَهُم بِالحِفظِ. رَجُلٌ صَلّى عَلى قارِعَةِ الطَّریقِ.(107)
7506 . سنن الترمذی عن ابن عُمَر: إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله نَهى أن یُصَلّى فی سَبعَةِ مَواطِنَ: فِی المَزبَلَةِ، و المَجزَرَةِ(108)، و المَقبَرَةِ، و قارِعَةِ الطَّریقِ، و فِی الحَمّامِ، و فی مَعاطِنِ الإِبلِ(109)، و فَوقَ ظَهرِ بَیتِ اللّهِ.(110)
حدیث
7500 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه یکى از شما در نمازش خواب‌آلود شد، آن را رها کند و بخوابد.
ح – چشم بستن
7501 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: هر گاه یکى از شما به نماز ایستاد، چشمانش را نبندد.
7502 . امام على علیه السلام: همانا پیامبر صلى الله علیه و آله از این که انسان در نماز، چشمانش را ببندد، نهى کرد.
ط – نماز خواندن در این مکان‌ها
7503 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: همه ی زمین، مسجد است، جز مقبره و حمّام.
7504 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: شایسته نیست در اتاق، چیزى باشد که نمازگزار را مشغول دارد.
7505 . پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: سه کس هستند که خداوند، نگهدارى از آنان را نپذیرفته است: . . . . کسى که در میان جادّه نماز مى‌گزارد.
7506 . سنن التّرمذى – به نقل از ابن عمر -: همانا پیامبر خدا از نماز خواندن در هفت مکان، نهى کرد: در جایگاه زباله، قربانگاه، مقبره، میانِ راه، حمّام، جایگاه شتران، و پشت بام خانه ی خدا.
1) المائدة:6.
2) المحاسن: ج 2 ص 382 ح 2344 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 80 ص 339 ح 13؛ السنن الکبرى: ج 1 ص 62 ح 160 عن عائشة نحوه.
3) الأعراف:31.
4) الطبقات الکبرى: ج 1 ص 450 عن أبی قلابة.
5) الخُرص: حلقة (المصباح المنیر: ص 167).
6) دعائم الإسلام: ج 2 ص 162 ح 580 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام و ج 1 ص 177 نحوه، بحارالأنوار: ج 83 ص 188 ح 17.
7) دعائم الإسلام: ج 2 ص 164 ح 591 عن الإمام الحسین علیه السلام.
8) سنن الدارقطنی: ج 1 ص 247 ح 9 و 10 نحوه و کلاهما عن اُمّ فروة؛ عوالی اللآلی: ج 2 ص 213 ح 1، بحارالأنوار: ج 80 ص 64 ح 27.
9) المعجم الکبیر: ج 17 ص 370 ح 1013 عن عیاض.
10) تهذیب الأحکام: ج 2 ص 253 ح 1004 عن ذریح.
11) الفردوس: ج 4 ص 428 ح 7244 عن معاذ؛ الکافی: ج 3 ص 274 ح 6 عن قتیبة الأعشى عن الإمام الصادق علیه السلام.
12) سنن الدارقطنی: ج 1 ص 249 ح 22 عن أبی محذورة؛ کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 217 ح 651 عن الإمام الصادق علیه السلام و لیس فیه «وسط الوقت رحمة اللّه»، بحارالأنوار: ج 82 ص 349 ح 23.
13) و فیه – أی الحدیث-: «نَهى عَنِ الصَّلاةِ إذا صارَتِ الشَّمسُ کالأَثارِبِ» أی إذا تفرّقت و خصّت موضعا دون موضع عند المغیب (النهایة: ج 1 ص 209).
14) المستدرک على الصحیحین: ج 1 ص 309 ح 702 عن رافع بن خدیج.
15) سنن الدارقطنی: ج 1 ص 249 ح 19.
16) لاحیت الرجلَ ملاحاةً و لِحاءً: إذا نازعته (لسان العرب: ج 15 ص 242).
17) سنن الدارقطنی: ج 1 ص 420 ح 1؛ تهذیب الأحکام: ج 1 ص 92 ح 244 و ج 3 ص 6 ذیل ح 16 و فیهما ذیله.
18) سنن الترمذی: ج 5 ص 487 ح 3423 عن عبید اللّه بن أبی رافع عن الإمام علیّ علیه السلام.
19) وسائل الشیعة: ج 6 ص 135 ح 7547 نقلاً عن الذکرى.
20) کنز العمّال: ج 7 ص 441 ح 19685 عن أبی هریرة.
21) الجامع الصغیر: ج 2 ص 543 ح 8240 نقلاً عن ابن عساکر عن أبی بکر.
22) نوادر الاُصول: ج 1 ص 388 عن أبی بکر.
23) الکافی: ج 8 ص 42-46 ح 8.
24) حلیة الأولیاء: ج 6 ص 95.
25) سنن الدارقطنی: ج 1 ص 348 ح 3 عن ابن عبّاس؛ الکافی: ج 3 ص 333 ح 2 عن الإمام الصادق علیه السلام.
26) المعجم الکبیر: ج 25 ص 55 ح 120 عن اُمّ عطیّة.
27) التاریخ الکبیر: ج 8 ص 453.
28) الفردوس: ج 2 ص 345 ح 3561 عن أبی هریرة.
29) عوالی اللآلی: ج 1 ص 322 ح 57، بحارالأنوار: ج 84 ص 249 ح 41.
30) مسند ابن حنبل: ج 2 ص 484 ح 6135 و ص 278 ح 4928 کلاهما عن ابن عمر.
31) بحارالأنوار: ج 84 ص 261 ح 59 نقلاً عن اسرار الصلاة.
32) مسند ابن حنبل: ج 6 ص 122 ح 17316 عن عقبة بن عامر.
33) عوالی اللآلی: ج 1 ص 322 ح 59، بحارالأنوار: ج 84 ص 249 ح 41.
34) عوالی اللآلی: ج 1 ص 325 ح 65، بحارالأنوار: ج 84 ص 249 ح 41.
35) ثواب الأعمال: ص 68 ح 1 عن زید بن علیّ عن أبیه عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 84 ص 240 ح 23.
36) المحاسن: ج 1 ص 406 ح 921 عن ابن القدّاح عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام، بحارالأنوار: ج 84 ص 242 ح 27.
37) سنن الترمذی: ج 4 ص 672 ح 2526 و راجع: بحار الأنوار: ج 6 ص 42 ح 78.
38) المؤمنون:1 و 2.
39) الماعون:4 و 5.
40) مریم:59.
41) الفردوس: ج 5 ص 195 ح 7935 عن أبی سعید.
42) الفردوس: ج 2 ص 425 ح 3874 عن أنس؛ کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 303 ح 916 عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه.
43) الفردوس: ج 2 ص 204 ح 3006 عن ابن عبّاس.
44) المدّثّر:42 و 43.
45) الاثنا عشریّة: ص 158.
46) عوالی اللآلی: ج 1 ص 110 ح 15؛ المعجم الأوسط: ج 4 ص 358 ح 4427 و لیس فیه «کأنّکَ تَراهُ» و کلاهما عن ابن عمر.
47) سنن ابن ماجة: ج 2 ص 1396 ح 4171؛ تنبیه الخواطر: ج 1 ص 164.
48) الفردوس: ج 1 ص 431 ح 1755 عن أنس.
49) الصِّفوة – بالکسر-: خیار الشیء و خلاصته و ما صفا منه (لسان العرب: ج 14 ص 462).
50) مسند أبی یعلى: ج 5 ص 422 ح 6117 عن أبی هریرة.
51) أُنْفَة الشیء: ابتداؤه، هکذا روی بضمّ الهمزة، قال الهروی: و الصحیح بالفتح (النهایة: ج 1 ص 75).
52) المصنّف لابن أبی شیبة: ج 1 ص 340 ح 3 عن أبی الدرداء.
53) سنن الترمذی: ج 1 ص 9 ح 3 عن محمّد بن الحنفیّة عن الإمام علیّ علیه السلام و ج 2 ص 3 ح 238 عن أبی سعید.
54) الکوثر:1 و 2.
55) المؤمنون:76.
56) المستدرک على الصحیحین: ج 2 ص 586 ح 3981؛ الأمالی للطوسی: ص 377 ح 806 نحوه و کلاهما عن الأصبغ بن نباتة، بحارالأنوار: ج 84 ص 351 ح 1.
57) در تفسیر الدرّ المنثور (ج 6 ص 403)، پس از عبارت «هفت آسمان»، چنین آمده است: «و هر چیزى، زینتى دارد و زینت نماز، بالا بردن دست‌ها در هر تکبیر است».
58) الأمالی للطوسی: ص 385 ح 835، بحارالأنوار: ج 84 ص 361 ح 13.
59) سنن أبی داوود: ج 1 ص 198 ح 744 و ص 202 ح 761 کلاهما عن عبید اللّه بن أبی رافع.
60) الکافی: ج 8 ص 79 ح 33 عن معاویة بن عمّار، بحارالأنوار: ج 77 ص 69 ح 8.
61) تهذیب الأحکام: ج 2 ص 299 ح 1204 عن زرارة عن الإمام الباقر علیه السلام.
62) أعلام الدین: ص 268 عن الإمام علیّ علیه السلام، بحارالأنوار: ج 85 ص 164 ح 12.
63) قَمِنٌ: جدیر و حقیق (المصباح المنیر: ص 517).
64) معانی الأخبار: ص 279، بحارالأنوار: ج 86 ص 106 ح 14؛ صحیح مسلم: ج 1 ص 348 ح 207 عن ابن عبّاس نحوه.
65) السنن الکبرى: ج 2 ص 283 ح 3092.
66) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 1 ص 487 ح 1403 عن أبی ذرّ، بحارالأنوار: ج 85 ص 199 ح 7.
67) تاریخ أصبهان: ج 1 ص 124 عن أبی هریرة.
68) الخصال: ص 523 ح 13 عن أبی ذرّ، بحارالأنوار: ج 77 ص 70 ح 1؛ صحیح مسلم: ج 1 ص 520 ح 165 عن جابر.
69) مسند ابن حنبل: ج 8 ص 271 ح 22214 و ص 291 ح 22304 و کلاهما عن أبی اُمامة.
70) سنن الترمذی: ج 1 ص 263 ح 142 عن عبداللّه بن الأرقم.
71) سنن أبی داوود: ج 1 ص 23 ح 91 عن أبی هریرة.
72) المجازات النبویّة: ص 124 ح 91، قال الشریف الرضی رحمه‌الله بعد نقل الروایة: هذا القول مجاز، لأنّ أصل الزناء الضیق و الاجتماع و قال الأخطل یذکر حفرة القبر: و إذا قذفت إلى الزناء تعرّها غبراء مظلمة من الأحفار و یقال: قد زنأ بوله یزنأ زنوءً إذا احتقن، و أزنأ الرجل بوله إزناءً إذا حقنه، فسمّى الحاقن زناءً لاجتماع البول فیه و ضیق وعائه علیه، و موضع المجاز من هذا الکلام أنّه علیه الصلاة و السلام و صف الرجل بالضیق، و إنّما الضیق وعاء البول، إلّا أنّ ذلک الموضع لمّا کان شیئا من جملته و نوطا معلّقا به جاز أن یجری اسمه علیه و قوله علیه الصلاة و السلام: «لا یصلّ الرجل و هو زناء» فیه من الفائدة ما لیس فی قوله: «و هو حاقن» لأنّ الحاقن قد یحقن القلیل کما یحقن الکثیر، و الزناء هو الضیق، و لا یکاد یضیق وعاء البول إلّا من الکثیر دون القلیل.
73) معانی الأخبار: ص 164 ح 1 عن عیسى بن عبداللّه العمری عن آبائه عن الإمام علیّ علیه السلام.
74) دعائم الإسلام: ج 1 ص 150، بحارالأنوار: ج 83 ص 303 ح 9.
75) سنن أبی داوود: ج 1 ص 186 ح 698 عن أبی سعید.
76) سنن أبی داوود: ج 1 ص 186 ح 699 عن أبی سعید.
77) منظور از حریم در این جا، لزوما پرده و دیوار نیست؛ بلکه هر چیزى است که حریم و مرزى براى نمازگزار پدید آورد، همچون: سجّاده، تسبیح، عصا و سنگ و. . . م.
78) دعائم الإسلام: ج 1 ص 150، بحارالأنوار: ج 83 ص 304 ح 9؛ سنن أبی داوود: ج 1 ص 185 ح 695 عن سهل بن أبی حثمة.
79) تاریخ دمشق: ج 8 ص 291 عن أنس.
80) کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 4 ص 357 ح 5762 عن حمّاد بن عمرو و أنس بن محمّد عن أبیه جمیعا عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 77 ص 50 ح 3.
81) الأمالی للصدوق: ص 60 ح 3 عن غیاث بن إبراهیم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحارالأنوار: ج 79 ص 277 ح 1.
82) مسند أبی یعلى: ج 4 ص 118 ح 4000.
83) المعجم الأوسط: ج 2 ص 294 ح 2021 عن عبد اللّه بن سلام.
84) سنن الترمذی: ج 2 ص 484 ح 589 عن أنس.
85) عبارت مسند ابن حنبل چنین است: «بدان نزدیک گردد، [تا] شیطان نمازش را قطع نکند» (مسند ابن حنبل: ج 3 ص 37).
86) متن روایت چنین است: «اى امّت من! خداوند، بیست و چهار خصلت را براى شما نپسندیده و شما را از آنها باز داشته است: بازى کردن در نماز. . .» (الکافى: ج 3 ص 300 ح 2).
87) سنن الترمذی: ج 5 ص 148 ح 2863 عن الحارث الأشعری.
88) سنن أبی داوود: ج 1 ص 239 ح 909 عن أبی ذرّ.
89) شعب الإیمان: ج 3 ص 138 ح 3127 عن أبی هریرة.
90) عوالی اللآلی: ج 1 ص 324 ح 64 عن معاذ بن جبل، بحارالأنوار: ج 84 ص 249 ح 41.
91) النساء:142.
92) التوبة:54.
93) الساریة: الاُسطوانة (النهایة: ج 2 ص 365).
94) صحیح البخاری: ج 1 ص 386 ح 1099.
95) التثاؤب: فترة تعتری الشخص فیفتح عندها فاه (مجمع البحرین: ج 1 ص 305).
96) العوّة: الصوت، و أصلها عویة بالیاء فاُدغم (کما فی هامش المصدر).
97) دعائم الإسلام: ج 1 ص 174 عن الإمام علیّ علیه السلام.
98) المعجم الکبیر: ج 8 ص 131 ح 5798.
99) صحیح مسلم: ج 4 ص 2293 ح 59 عن أبی سعید.
100) النساء:43.
101) در مسند ابن حنبل (ج 3 ص 37) به جاى عبارت «تا آن جا که مى‌تواند، آن را فرو خورد»، چنین آمده است: «پس دستش را بر دهانش بگذارد».
102) سنن النسائی: ج 1 ص 216 عن أنس.
103) المعجم الکبیر: ج 11 ص 29 ح 10956 عن ابن عبّاس.
104) تهذیب الأحکام: ج 2 ص 314 ح 1280 عن مسمع عن الإمام الصادق علیه السلام، بحارالأنوار: ج 84 ص 228.
105) سنن الترمذی: ج 2 ص 131 ح 317 عن أبی سعید.
106) سنن أبی داوود: ج 2 ص 215 ح 2030 عن عثمان بن طلحة.
107) الخصال: ص 141 ح 161، بحارالأنوار: ج 76 ص 157 ح 2.
108) المجزرة: الموضع الذی تُنحر فیه الإبل و تُذبح فیه البقر و الشاء (النهایة: ج 1 ص 267).
109) العَطَن للإبل کالوَطَن للناس، و قد غلب على مَبْرَکها حول الحوض، و المَعطَن کذلک (لسان العرب: ج 13 ص 286).
110) سنن الترمذی: ج 2 ص 178 ح 346.
